AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CƏNNƏTMƏKAN ŞAHIN VƏFATI ƏRƏFƏSİNDƏ SÖZ YAZMAQLA (SOXƏNPƏRDAZİ) MƏŞĞUL OLAN ŞAİRLƏR VƏ NƏZM SAHİBLƏRİNİN ZİKRİ
- Beyt
- Beyt[lər]
- Əmləhüş-şüəra
- Qitə
- Xacə Hüseyn Sənayi Xorasani
- Rübai
- Mövlana Məlik Teyfur Əncidani və onun qardaşı
|
Beyt Cahanın şahları hərçənd məni çox istərlər, İsfahan içrə kasıblıqdan acam mən amma. 232
Ş.F) sənətində əsrin yeganəsi və dünyanın vahid adamı idi. Həqiqətən də, təzhib sənətini ecaz sərhəddinədək gətirib çıxarmışdı. Bütün ustadlar onun bu sənətdə üstünlüyünü təsdiq etmişlər. Bü sənəti uca zirvəyə qaldırmış müzəhhib (qızılla işləyən sənətkar - Ş.F.) Mövlana Yarinin işləri onun incə və dəqiq işləmələri qarşısında aşağı səviyyəlidir. Ömrünün sonlarında cənnətməkan şah onu ələ keçirib əlini kəsməklə təhdid edirdi. Amma, o, mübarək həzrət Əbu Abdullah əl-Hüseyn günbəzindəki işinə və həmin müqəddəs rövzəyə bəzək verdiyinə görə onun cəzasından sərf-nəzər etdi və ona tövbə etdirdi ki, bir daha belə bir iş görməsin. İsmayıl Mirzənin hökmranlığı vaxtı kilabxana işçiləri sırasına daxil edildi. Oğlu da atasının bacarığından bəhrələndi, təsviri və təzhibi biri- birinə birləşdirdi.
Mövlana Həsənin məharəti onda yoxdu. Xoşsöhbət, zarafatcıl, şirindil bir adam idi. Sultan İbrahim Mirzənin xidmətindəydi. Başqalarının yanında yeri və məqamı ucaydı. İbrahim Mirzənin başına gələn hadisədən sonra bütün kitabxana işçiləri İsmayıl Mirzənin xidmətinə keçirildi. O dövrdə başqa nəqqaşlar və rəssamlar da olmuşdur. Məsələn, Məhəmməd Herəvi, Qəsri bəy Kusə (Kosa - Ş.F.) və başqaları. Amma, biz yığcam şəkildə bu zümrədən olan bir neçə məşhur və yaraqıcı (bəhrəmənd) sənətkar barədə yazmaqla kifayətləndik.
232 Beytin farscası belədir: Talebe-mən həme şahane-cəhanənd-o məra Dər Sefahan cegər əz bəhre-məişət xun şod. 321
YAZMAQLA (SOXƏNPƏRDAZİ) MƏŞĞUL OLAN ŞAİRLƏR VƏ NƏZM SAHİBLƏRİNİN ZİKRİ
Yaradan elə səfdüzəltdi, həmən Şairlər sonradır peyğəmbərlərdən. 233
Söz bəzəyən ali dərəcəli nazimlər və məna silsiləsinin bəzəkləri olan ali şairlər [haqda sözə başlayırıq]. O vaxtlarda ali ordu və məhrusə məmləkətlərdə söz sahibi olan şairlər və bəlağətli sözlülər olduqca çox idi. Həzrət cənnətməkan xaqan öz hakimiyyətinin əvvəllərində bu təbəqədən olan adamların hamısına böyük diqqət yetirirdi. Mirzə Şərəf Cahan və Mövlana Heyrəti bir neçə müddət şahın və müqəddəs məclis üzvlərinin həmsöhbətləri idilər. Ömrünün sonunda isə [şah] əmre-məruf və nəhye-münkərə bərk meyl etdiyi üçün və bu təbəqədən olan adamları şərab əhli sanıb, onları dindarlar zümrəsindən hesab etmədiyindən onlara bir o qədər də hörmət etmir, qitə və qəsidə yazmalarına yol vermirdi. Mövlana Möhtəşəm Kaşi" o həzrətin mədhində güclü bir qəsidə, şahzadə Pərixan xanımının vəsfində başqa bir qəsidə nəzm edərək onları Kaşandan göndərmişdi. Həmin qəsidələr şahzadə [Pərixan xanım] vasitəsiylə şaha ərz edildi. Cənnətməkan şah buyurdu: "Mən razı deyiləm ki, şairlər məni məhd etsinlər. Onlar qoy öz qəsidələrini şahi-vilayətipənah 234 və məsum imamlar barəsində - onlara salam olsun - yazsınlar. Onlar qoy öz mükafatlarını əvvəlcə o həzrətlərin müqəddəs ruhlarından alsınlar, sonra məndən. Çünki onlar dəqiq fikirlər, yüksək mənalar və həqiqətdən uzaq istiarələri bəlağət ipinə düzməklə bunları şahlara (moluk) aid edirlər ki, onların əksər hissəsi "Onun gözəlliyi yalanındadır" misrasında olduğu kimi yerli-yerində işlədilmir. Əgər şairlər öz şerlərini müqəddəs həzrətlərə ithaf etsələr, onların şənləri yüksək olar". Xülasə, mövlana o şərafətli şahdan mükafat ala bilmədi. Bu xəbər mövlanaya yetişdikdə, o, həzrət şahi-vilayətin və hidayət taxtının sultanının mədhində mərhum Mövlana Həsən Kaşinin nəzm
233 Beytin farscası: Piş-o pəsi bəst səfe-kebriya, Pəs şoəra aməd-o piş ənbiya. 234 İmam Əli (ə).
322
ipinə düzdüyü həftbənd* şerini ilahi ilhamla deyərək şaha göndərdi, layiqli mükafat aldı. Hümayun paytaxt şairləri də yeddi bənd şer yazmağa başladılar, tezliklə əlli-altmış belə şer şaha təqdim edildi və onların hamısı mükafatlandırıldı. Xülasə, bəziləri ali orduda, bəziləri isə məmləkətlərdə başqalarından üstün olan şairlərdən birincisi Mövlana Zəmiri İsfahanidir**. Zaman süxənvərlərinin qaymağı və dövranın yeganəsi idi. Rəml elmini yaxşı bilirdi, elə buna görə özünə "Zəmiri" təxəllüsünü götürmüşdü. Onun zəmiri (daxili aləmi - Ş.F.) məna mənbəi, fikrinin bəzəyi ilahi (sübhani) fəsahət idi. Ona yaxın-uzaq adamlar onu süxənvərlərin rəhbəri sayırdılar. Çoxlu şerləri vardır. Fikri olduqca iti idi. İlhamının başlandığı vaxtdan bəri hər gün azı ən qəzəl yazırdı. Keçmiş şairlərin əksəriyyətinə cavab şerləri yazmışdır. Onun yazdığı məşhur (yekə) beytlər ilhamın dalğalanan bəhrindən [çıxaraq] zühuz sahillərinə gəlib çatmışdır, o cümlədən [şair] Samirinin sehri ilə bir divana bərabər olan bu beyti Baba Fəğani*** "Divan"ının birinci qəzəlinə cavabdır:
Etdiyi vədi Allahın yalan deyil cəza günü, Demişdi ki, gedən canı qaytaracaqdır bədənə. 235
Bu beyti də ali məddahlıq kimi söylənmişdir: Beyt: O gün ki, qalxacaq göyə imarəti, deyərlər ki, Torpaq olub bir dəstə gül düşmüş əlindən bənnanın. 236
Onun aşiqanə beytlərinin bir neçə misrasını verməklə kifayətləndik:
235 Beytin farscası: Gər nə fəribe-vədeye-ruze-cəza bovəd ze to Suye-bədən ke avərəd cane-gorizpay-ra. 236 Beytin farscası: Ruzi ke şod əfraxte eyvane-qəsre-rəfətəş Bude zəmin moşt goli k-əz dəste-bənna rixte. 323
Sən ki, sordun ləbimi, öylə özümdən getdim, Bilmədim təsirini etdi nə cür badə sənə. 237
Mövlananın bu beyti də çox məşhurdur və olduqca ali yazılmışdır. Bəzi adamların sözünə görə həmin beyt onun oğlu Mövlana Dainindir:
Hüsnünü nəqqaş çəkəndə öylə işlətmiş qələm, Bundan artıq yerləşə bilməz hüsn boşqabına. 238
Uca məkanlı Kərbəlaya gedərkən o cənabın ayağını don (sərma) vurmuşdu. Bu münasibətlə bir qitə yazdı ki, bu beyt[lər] ondandır:
Ayaq ilə deyil başla rəvan ol Kərbəla səmtə, Taparsan ol zaman izzət təvafın dini dünyanın.
Ayaq ilə gedib etdim qələt, dondum ayağımdan, Hava heç vaxt günah etməz, günahı var bu insanın.
Təmənnayə yetişməkçün fərəhdən öylə məst oldum, Ayaq ilə başın fərqi nədirsə bilmədim anın. 239
237 Beytin farscası: Ləb məkidi-yo mən əz zovq fetadəm bixod, Ba to keyfiyyəte-an bade nədanəm ke çe kərd. 238 Beytin farscası: Həqşbənde-surətət z-an san ke bayest afərid, Biş əz in xubi bezərfe-hosn gonçayeş nədaşt. 239 Beytlərin farscası: Besər bayest rəftən dər təriqe-Kərbəla, ey del, Ke, ta yabi təvafe-padşahe-din-o donya-ra Ğələt kərdəm bepa rəftəm, əz an sərma robud əz mən Gonah əz canebe-mən bud, cormi nist sərma-ra Vəli məzur midarəm ke-dər rahe-təmənnayət
324
Onun yüksək deyilmiş beytləri və ürəkaçan mənalı kəlamları çoxdur ki, nazimlər arasında məşhurdur və bir neçəsi Mir Təqi Kaşinin "Təzkirə"sində verilmişdir.
məşhur idi. Şerləri təmtəraqlıdır. Bu mövlananın şerlərində olan sənaye və bədayeni* deməyə başqa nəzm sahiblərinin qüdrəti çatmaz.
Misal olaraq, o, İsmayıl Mirzənin mədhində bir qəsidə yazmışdır ki, oradakı bir misrada İsmayıl Mirzənin taxta cülus tarixi verilmişdir. Onun xeyli qəsidəsi, qəzəli, tərkib və tərciləri** vardır. Amma, onun beşinci imam (xamesi-ali-əba) olan seyyidüş şübhəda (şəhidlər seyidi) barəsində yazdığı mərsiyədə olduqca gözəl beytlər və dəqiq ifadələr vardır ki, onlar dövrün söz qulağının sırğasıdırlar və bu günədək ondan yadigar qalmaqdadır. Onun Şeyx Azəri əleyhirrəhməyə həsr etdiyi mərsiyəsinə bənzər şeri indiyədək heç bir şair yaza bilməmişdir ki, bu iki beyt ondandır:
Keçdi başı o gün ki, o zatın o nizəyə, Gün həm baş üstə gəldi səmadən enib yerə.
Qorxum bu: Ola öylə hökm qatil haqdə Rəhmət sözü deyilməyə bir də dodaqdə. 240
Yuxarıda işarə olunduğu kimi, cənab Mövlana Möhtəşəm iffətli şahzadə Pərixan xanımın mədhində də bir qəsidə demişdir ki, bu iki-üç beyt həmin qəsidədəndir:
Röyadə də gələrsə əgər mərhəm olmayan,
Çenan budəm ke əz məsti ze-sər nəşnaxtəm pa-ra. 240 Beytlərin farcası: Ruzi ke şod benize səre-an bozorgvar, Xorşid sər borəhne bər aməd ze-kuhsar. Tərsəm cəzaye-qatele-y çon rəqəm zənənd, Yekbare bər cərideye-rəhmət qələm zənənd. 325
Ay çöhrənə, xurşid üzünə eyləməz nəzər. Hiss memarı çünki bunu gördükdə, həmin dəm Röyanı gözündən onun, əlbət kənar edər.
Baxsa özü-öz surətinə gərçi güzgüdə Qorxum bu ki, ismət də bunun əksinə gedər.
Əksi görünməsin deyə yan eylə əksini Həm güzgüdən, həmi də sudan, ey qəza-qədər. 241
Mövləvinin dilindən xüsusi şəkildə çıxan rəngin aşiqanə qəzəlləri də çoxdur və [bir] qəzəlinin mətləsi (birinci beyti -Ş.F.) olduqca gözəldir:
Hər sərvqədi tutmağa Tanrı kəmənd verib, Əlbət, gözəlliyi sənə qəddi-bülənd verib. 242
Bu müxtəsər yazının həcmi imkan vermir ki, bəlağətli şairlərin şerləri haqqında çox danışaq. Buna görə də müxtəsər söz dedik.
Əmləhüş-şüəra (şairlərin ən duzlusu - Ş.F.) Mövlana Vəli: Cənab Mövləvi Xorasanın Qayin vilayətinin Dəşti-Bəyaz əyanlarındandır. Şirindil, xoş söhbət, natiq adam idi. Onun qəzəllərinin hər beyti təmizlikdə, ifadəli və aydın (ğorra) qəsidələri isə böyük fəsahət və bəlağətdə bir dürdanədir.
241
Beytlərin farcası: Dər xab niz na nətəvanənd nəzər fekənd Naməhrəmi bər an məh-o xorşid ehtecab. Nəbud əcəb əgər konəd əz dideye-zokur Memare-karxaneye-ehsas məne-xab. Xod həm be əkse-surəte-xod gər nəzər konəd, Tərsəm ke, esmətəş konəd eraz əz etab. Fərman dəhəd ki, əkspəziri bu əhde-u Birun bərəd qəza həm əz ayinə, həm ze ab. 242
Beytin farcası: Ey gərdəne-boləndqədan dər kəmənde-to, Rənayi afərideye-qədde-bolənde-to
326
Cənnətməkan şahın zamanında, həmin vilayətin izzətli seyidlərdən Xocazadənin yoldaşlığı və öz istəyinə görə ali orduya gəlib bir neçə müddət Qəzvin darussəltənəsində yaşamışdır. O, Mövlana Zəmiri və humayun paytaxtın şairləri ilə dostluq edir və onlarla həmsöhbət idi. İsgəndər şanlı nəvvabın dövründə Xorasana getdi. Xorasanda Yetim Sultan Özbəkin durğun hakimiyyəti zamanı muğam ifaçılığı üstündə onun töhmətinə gəlir, nəticədə qətl edilir. Yetim Sultan Özbək bu hərəkətini təmizə çıxartmaq məqsədi ilə deyirdi ki, şairlərin dilləri acıdır, mövlana məndən incidiyi üçün düşündüm ki, Allah eləməmiş, o, birdən məni həcv edər və həmin həcv həyatın səhifəsində qalıb gələcək nəsillərə çatar. Xorasan əhli olan bir şəxs ona cavab verib dedi: "Hansı həcv bundan daha pis ola bilər? Axı, cənab sultan zəmanənin yeganəsi olan belə bir şəxsi öldürüb, belə pis əməl həyata keçirmiş və öz həyat səhifəsində bədnamlıq yazısı yazmışdır". Yetim Sultan onun, bu sözləri ilə razılaşmışdı. Amma, nəticədə həmin sözlərin müəllifi belə bu sözlərin cəzasına yetişib qətl edildi. Elə bu məqamda, onun həzrət İmam Əli ibn Əbitaleb əleyhüssəlamın - salam olsun ona – mədhi xüsusunda nəzm etdiyi qəsidəsindən bir neçə beyt gətirmək lazım gəldi. 243
beytləri vardır. Amma bu səhifədə onun bir neçə beytini verməklə kifayətləndik:
Məni sanki o görmür, amma var öylə baxış məndə, Bəla vermiş kəsi addım izindən də görən şəxsəm. 244
* * *
Səndən ötrü ürək eşqində yanan olsun qoy, Şövqümün gözləri daim nigəran olsun qoy... 245
243
Misraların vəzni ənənəvi əruzun müəyyən bəhrindən xaric olduğundan tərəfimizdən tərcümə olunmadı. - Ş.F. 244 Beytlərin farcası: Mə-ra nadide əngarəd, əmma bineşi darəd Ke nəqşe-paye-möhnətdide əz asude beşnasəd. 245 Del be rahe-tələbət gərm ənan mibayest, Dideye-şovqəm əz in beh negəran mibayest.
327
ustadlardan idi və həmişə Yəzd darülibadında yaşayırdı. Qəzəl və məsnəvi yazmaqda dünyanın yeganəsidir. Təbinin nəticəsi kimi nəzm etdiyi "Fərhad və Şirin" kitabı xalq arasında məşhurdur və orada yüksək keyfiyyətli, şirin, mənaca rəngin və bəhağətli beytlər vardır. Həmin kitabın şairanə tərzdə yazılmış beytləri olduqca çoxdur... O [kitabdan] bu qitəni verməklə kifayətləndik:
Casuslar güdərdi elə Pərvizi, 246 Bilsinlər haraya gedir Şəbdizi. 247 Dəysəydi atının nalı bir daşa, Qığılcım qopsaydı ondan birbaşa, Hələ o qığılcım sönməzdən əvvəl Şirinin məclisi tutardı xəbər 248
Onun qəzəllər divanında da aşinanın və biganənin dilindən aşiqanə beytlər deyilmişdir. Xacə Hüseyn Sənayi Xorasani: Müqəddəs Məşəhəddəndir. O, vaxtı ilə Sultan İbrahim Mirzənin xidmətində işləyirdi və o cənabdan çoxlu hörmət görürdü. Qəsidə yazan şairdir şerlərinin yüksək mənaları vardır. Amma bəzi qəsidələrində elə mənalı fikirlər mövcuddur ki, dövrün əksər səxənvərləri onların mənasını dərk etməkdə acizdirlər... Mir Heydər: Hüseyni Təbatəbai seyidlərindəndir və oranın soyurqal sahiblərindəndir. O, müəmma* yazmaqda misilsiz və tarixguyidə** (maddeyi-tarix - Ş.F) tayı-bərabəri olmayan adam idi. Yaşı doxsanı keçmişdi, amma, aşiqlikdən əl çəkmirdi. Cənnətməkan
246
Sasani hökmdarı Xosrov Pərviz. 247
Pərvizin atının adı. 248
Qitənin farcası Be casusan seporde rahe-Pərviz Xəbərdar əz şomare-game-Şəbdiz Əgər bər səng xordi nəle-şəbrəng Və-z an xordən şərari cəsti əz səng. Hənuz asare-gərmi ba şərər bud Ke-z an dər məclese - Şirin xəbər bud.
328
şahın zamanında Kaşanda, oranın vəziri, mənəvi əxlaq və zahiri camal sahibi Mirzə Cəfərin - Mirzə Bədiüz - Zamanın oğlunun yanında yaşayır və onunla həmsöhbət olurdu. Mirzə Cəfər Hindistana gedərək, yüksək Asəf (vəzir - Ş.F.) rütbəsinə yetişdi. Cənab mirzə də (yəni Mir Heydər - Ş.F.) əlahəzrət züləllah şahın hümayun cülusu zamanı Mirzə Cəfərlə görüş şövqünə düşərək Hindistana getdi, onun vasitəsiylə Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər padşahın xidmətinə girib, onun məclis üzvlərindən biri oldu. Asəf xanın (yəni Mirzə Cəfərin - Ş.F) təbiətində xəsislik olmasına baxmayaraq minlərlə tüməne-şahiye-İraqi məbləğində olan otuz min rupiyeyi-Əkbəri pulunu o cənaba (Mir Heydərə - Ş.F) verdi. O, padşah tərəfindən də böyük hörmətlərə layiq görüldü. Həmin Ölkədə yaşadıqdan bir qədər sonra həccə getmək fikrinə düşərək, bu səadətlə şərəfləndi, iki il Məkkeyi-müəzzimədə qaldı. "Hübbül- vətoni min əl-imani" kəlamına 249 uyğun olaraq qayıdış əli onun yaxasından tutdu, Kaşanına gətirdi. Burada da o, hümayun əlahəzrətin ənamları və soyurqalları ilə bəhrələndi. Mirzənin şerləri qitə, qəsidə, qəzəl və saysız-hesabsız [maddeyi] - tarixdən ibarətdir. Bu səhifədə onun minacat (Allahın tərifi - Ş.F) kimi yazdığı bir rübai-sini verməklə kifayətləndik. "Vətən məhəbbəti imandandır" (ərəbcə)
Zahid günah etmir ki, Özün qəhharsan 250 ,
Batdıq günaha bizlər isə - ğəffarsan 251
. "Qəhhar" dedi zahid Sənə, bizlər isə "ğəffar", Yarəb, de özün, hansını sən xoşlarsan? 252
Mövlana Dai: Hər iki qardaş hal əhli, fəzilət və kamal
249 “Vətən məhəbbəti imandandır” (ərəbcə). 250 Qəhhar - "cəza verən" - Ş.F. 251 Ğaffar - "bağışlayan" - Ş.F. 252 Rübainin farscası: Zahed nəkonəd gonəh ke qəhhariye-yo, Ma ğərqe-gonahim ke ğəffariye-to. U qəhharət guyəd-o ma ğəffarət Yarəb, be kodam nam xoş dari to 329
sahibləridirlər. Cənnətməkan şahın vaxtında Məlik Teyfur Qəzvininin mədrəsə və minbərlərində işləyirdi. Avara-avara veyillənən, bir yerdə dayanmayan (səyyar) və peşəsi aşiqlik olan adam idi. Olduqca mömin olmasına baxmayaraq xoş üzlü və gözəl simalı cavanları bərk xoşlardı. Vasvasılıq onun təbiətində üstünlük təşkil edirdi. Hümayun əlahəzrətin hakimiyyətini zamanı Qəzvindən Kaşana getdi. Təbiətinə xas olan gözütoxluğa görə, kasıblıq və arpa çörəyi yeməklə kifayətələnərək özünü tamahkar adamlardan uzaqlaşdırdı. Onun şerləri içərisində olan bu bir beyt bir divana bərabərdir: Ey Məlik, qantökən olmuş deyə zülmün bıcağı, Qorxuram sövq edəcəkdir məni qatil evinə. 253
Bu beyt də onundur:
Hoqqayə bax ki, saqi mey tökdü eyni qabdan- Xəlqin qədəhinə mey, mənim qədəhimə qan. 254
Onun qardaşı Mövlana Dai o vaxtlarda hərdənbir Kaşana gəlib, oranın şairləri və əhalisi ilə söhbət edirdi. O da, nəfsitox və dərvişxillət adamdır. Çoxlu gözəl şerləri, xoşagələn qəsidə və qəzəlləri vardır. Onun bir rübaisini verməklə kifayətləndik
Zülfü qara bir siyahkar vurdu məni, Məndən nə qalar kimsəyə? Mar vurdu məni Biçarə qalan bu aşiqi incitmə, Vurma onu sən də, ruzigar vurdu məni. 255
253 Beytin farscası: Xunçekanəst, Məlik, tiğe-setəm, mitərsəm Ke pey axər bedəre-xaneye-qatel berəvəd. 254 Beytin farscası: Neyrəng bin ke saqi əz yek qərabe rizad Xun dər piyaleye-ma, mey dər əyağe-mərdom 255 Beytlərin farscası: Ta an zolfe-siyahkarəş zədeəst, Manəd be kəsi deləm ke marəş zədeəst. Azare-dele-aşeqe-biçare çera? An-ra çe zəni ke ruzigarəş zədeəst. 330
seyidlərindəndir. Şirinkəlam, xoşsöhbət, baməzə və duzlu sözləri olan şairdir. Musiqi elmində mahirdir. Verdiyi vədə və etdiyi əmələ sadiqdir. Əsərləri gözəl nəğmələr və böyük mənalı aşiqanə şerlərdir. Bu məşhur beytlərini verməklə kifayətləndik:
Külək ayaqladı bülbül quran yuvanı, dedi: Gərək əsir olanın xanəsi viran olsun... 256
şairliyinin başlanğıcında da onun şerlərindəki şirinlik başqalarının şerlərində yox idi. Cavanlığının əvvəlində püxtələşmişdi və dediyi sözlər baməzə və yetkin idi. O, İrandan Hindistanın Dekən [şəhər]inə gedib, Adilşahın xidmətində ömr sürdü. Mövlana Zühuri ilə birlikdə doqquz min beytdən ibarət onu "Kitabe-novrəs" ("Təzə kitab" adlı bir əsər yazaraq) Adilşaha ithaf etdilər ki, hər birisi dörd min beş yüz beyt yazmışdı. Həmin doqquz min məbləğində olan pulu yarı böldülər. Bu bir neçə beyt şer onundur:
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|