AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
§ 3. MĠLLĠ S ĠYASƏTDƏ ƏYĠNTĠLƏR. ĠNZĠBATĠ-AMĠRLĠK
Yüklə 5,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sənaye və nəqliyyat.
|
§ 3. MĠLLĠ S ĠYASƏTDƏ ƏYĠNTĠLƏR. ĠNZĠBATĠ-AMĠRLĠK
SĠSTEMĠNĠN GÜCLƏNMƏSĠ
Ço xmillətli ölkədə sosial və iqtisadi dəyiĢikliklər prosesində "əzəmətli sosialist dövləti"nin taleyi üçün milli məsələ obyektiv olaraq öz əhəmiyyətini itirmə miĢdi. Bu prosesin baĢlanğıcında xalq ların dövlətçilik, iqtisadi və mədəni inkiĢafındakı qeyri-bərabərliyin ləğv edilməsi tələbini yerinə yetirmək milli məsələ sahəsində baĢlıca vəzifə sayılır, milli ayrı-seçkilik: velikorus Ģovinizmi və millətçilik pislən irdi. KeçmiĢ böyük imperiyanın ucqarlarındakı xalqları zorla ruslaĢdırma təhlükəsi artıq qorxutmurdu, ço xmillətli ölkodə dinc yanaĢı yaĢamaq Ģəraiti bərqərar olmuĢdu, heç bir millət baĢqasına hücum etməyə və onu milli hüquqlarından məhru m etrnəyə hazırlaĢmırdı, iqtisadi və mədəni sahədə geridə qalmıĢ xalq lara hərtərəfli kö mək edilirdi. Ancaq 39-cu illərdən baĢlayaraq "stalinçi rəhbərlik" millətlərin sürətlə yaxınlaĢ ması və hətta qovuĢması "nəzəriyyəsini" irəli sürdü. Bu, mahiyyətcə baĢqa millətlə velikorus nüvəsi ətrafında birləĢdirib özünə tabe etmək n iyyətinin-həyata keçirmək üçün onun zahirin i örtən məfkurə pərdəsi, yəni-bütün çoxmillətli ö lkən in idarə olun masını "millətlərin və xalq ların
inkiĢaf səviyyəsini bərabərləĢdirmək" adı altında Moskvada cəmləĢdirilməsi, " millətlərin çiçəkləndirilməsi vasitəsilə yaxınlaĢ masını sürətləndirmək Ģüarı altında mədəniyyət və məiĢətin standartlaĢdırılması idi. "Nəzəriyyə" milli məsələ sahəsində totalitar rejimin inzibati-amirlik siyasi quruluĢu ideologiyasının tərkib hissəsinə çevrilirdi. Sosializm quruculuğunda milli amilin təhrif olun ması əhalisi müsəlman olan respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda xüsusilə aydın Ģəkildə təzahür edir, onlara münasibətdə milli ədalətsizliyin konservasiyasına, suveren hüquqların tapdanmasına, d il-mədəniyyət siyasətinin təhrif ed ilməsinə,
341
beynəlxa lq tərbiyənin birtərəfliliyinə, kadrların hazırlanması və yerləĢdirilməsində beynəlmilə lçi prinsiplərin pozulmasına daha çox yol verilird i. Vəzifəyə təyin olunan zaman kadrların uçotu anketində "milliyyət" haqqında bənd həlledici rol oynayırd ı. O, milli qrupların sıxıĢdırılıb uzaqlaĢdırılması üçün əlveriĢli vasitə, əslində vətəndaĢların Konstitusiya hüquqların ın pozulması demək id i. Ço xmillətli Azərbaycanda bu qayda bir sıra məsul partiya, dövlət və təsərrüfat orqanlarında azərbaycanlı kadrları sıxıĢdırmaq üçün əlveriĢli vasitə idi. Bu orqanlarda, beləliklə əksər hallarda, xüsusilə də cəza orqanlarında, nəin ki ruslar və ermən ilə r, hətta digər gə lmə millətlə rin nümayəndələri də ço xluq təĢkil ed ird ilər. Azərbaycanda milli özünüdərkin hər cür təzahürü əksər hallarda millətçilik damğası ilə kökündən kəsilir, onu az-ço x ö zündə əks etdirən elmi və ədəbi əsərlər partiya və ictimaiyyət yığıncaqlarında, mətbuat səhifələrində təhqir dolu tənqid atəĢinə tutularaq biabır ed ilird i. Rus dili ço xmillətli dövlətin yaradılması ilə meydana gələn konkret tarixi Ģərait hesabına Sovet Ġttifaqında məskunlaĢmıĢ xalqlar arasında ünsiyyət vasitəsi, dövlət dili kimi nüfuz qazandı, qeyri-rus xalq ların da rus dilini öyrənməyə meylini gücləndirən amil oldu. Lakin böyük dövlətçilik diktatının totalitar rejimi təĢəkkü l tapan bir Ģəraitdə rus dilinin "birinciliy i" ictimai-siyasi və mədəni həyatın bütün sahələrində həlledici amilə çevrilərək, milli d illəri sıxıĢ dırır, xalqlar arasına ayrıseçkilik salın masına, onların ö z dil köklərindən uzaqlaĢdırılmasına, öz ədəbiyyatı və tarixi keçmiĢinə biganə qalmasına, orijinal mədəni ənənələri unutmasına səbəb olurdu. Milli siyasətdəki əyintilər, "sovet milli dövlətçiliyi" institutlarının hüquqların ın məhdudluğu, "müttəfiq respublikaların azald ılmıĢ suveren hüquqların ın azaldılması halları" stalinçi avtoritar-ehkamçı rejimi
möhkəmləndikcə, sosializm ideyası və quruculuğunun mahiyyətcə deformasiyası sürətləndikcə daha da artırdı. Milli siyasət və "sosialist beynəlmiləlçiliyi" "stalinçi xəyalı" kəskin (incəldilmiĢ) formada praktik olaraq "qələbə çalmıĢ sosializmin" yeni Konstitusiyasının elan etdiyi milli hüquqları heçə endirir və tədricən SSRĠ bayrağı altında "vahid bölünməz Rusiyanın" yenidən dirçəlməsinə aparırdı. Unitar dövlətin "təkmilləĢdirilməsi" meylinin güclən məsi, hakimiyyətin getdikcə Mərkəzdə cəmləĢdirilməsi, partiya, hə mkarlar ittifaqları, ko msomol və ordu kimi institutların vasitəsilə "abstrakt beynəlmiləlçilik" adı altında güclü nəzarətin bərqərarlaĢ ması faktiki o laraq velikorus özəyinə üstünlük verir, ö lkən in digər millət və xalq larının ona tabe edilməsinə kö mək edirdi.
342
Ko mmunist partiyasının avtoritar idarəçiliyə, inzibati-amirlik sisteminin təĢəkkülünə doğru yuvarlanması, Zaqafqaziya partiya təĢkilatın ın baĢçısı L.P.Beriyanın və Azərbaycan Kommunist Partiyasının lideri M.C.Bağ ırovun da canfəĢanlıqla - ilkin qızıĢdırıcı fəaliyyətləri ilə Stalin in Ģəxsiyyətinə pərəstiĢin formalaĢdırılması ö zbaĢınalığa, aĢkar qanunsuzluğa, vicdanlı ko mmunistlərin, baĢqa cür düĢünən ictimai-siyasi xadimlərin və millətlərin ən yaxĢı zəkalı nümayəndələrin in güllələn məsi ilə müĢayiət olunan repressiyaların güclənməsi ilə nəticələn miĢdi. Bağırovun Stalinə və onun etibarlı cəllad ı Beriyaya "nökər sədaqətiylə" pərəstiĢinin ağır nəticəsi ola raq, Azərbaycan xalqı, demək o lar ki, millətin zehni sərvətini təĢəkkü l edən ço x parlaq simaların bir, bəlkə də, iki nəslini itird i. Faktik o laraq Azərbaycan milləti yüksələn in kiĢafında müəyyən müddət öz insanlarının ağıl və düĢüncəsindən - öz intellektual imkanlarından məhru m edilmiĢdi. Bütün bu qanlı kampan iyalar ö lkədə, eləcə də Azərbaycanda Stalin konstitusiyası"nın layihəsi hələ müzakirə o lunarkən baĢ verird i. Cəmiyyətdə "sinfi sayıqlıq" - çuğulluq (donosbazlıq) ikili mənəviyyat, Ģübhə epidemiyası yayılırdı: "Qələbə çalmıĢ sosializm
partiyası ilə bağlı Ģadyanalıq" xalq ın bütün sosial təbəqələrində olan həmvətənlərə qanlı divan tutulmasının yekdilliklə bəyənilməsi ilə müĢayiət edilirdi. Azərbaycanda "Mərkəzin" proqramı ilə fəaliyyət göstərən cəza mexanizmi xüsusilə "dəqiq və məhsuldar" iĢləyirdi. Ölü m cəzası tətbiq etmək də daxil olmaqla A zərbaycanda iĢlərə məhkə mədən xa ric ba xıĢ həyata keçirilir, əksər hallarda isə günahı olmayan adamları siyahı ilə güllələyirdilər. Ġlk növbədə Azərbaycan ziyalılarına, qocaman inqilabçılara, partiya üzvlərinə ağır zərbə endirilirdi. Bağırov və onun əlaltıları tarixi sa xtalaĢdırmaq la "böyük dahi və Zaqafqaziya partiya təĢkilatının rəhbəri" Stalin haqqında əfsanə yaratmaq naminə vicdanlı tarixçilərə - Partiya Tarixi Ġnstitutunun əməkdaĢlarına divan tutaraq, əslində onu o zaman ta ma milə baĢsız qoydular. Tarixçilərin həbs olunub güllələn məsindən sonra onların kitabları - təxminən 40 min vərəqlik makina və əlyazma əsərləri müsadirə edilmiĢdi. Digər ixtisasdan olan alimlərə də belə tale nəsib olurdu. Sanki "rəhbərin" qarĢısında hesabat verən Bağırov 1939 -cu il martın 11-də ÜĠK(b)P-n in XVIII qurultayında demiĢdir: "Ziyankar faĢist bandasını ifĢa və darmadağın edən Azərbaycan zəh mətkeĢləri elmin, mədəniyyətin yeni, daha parlaq çiçək açması üçün yolları təmizləmiĢdirlər... ". Bu bəyanatda həm xalqın faciəsi, həm də əsil xalq düĢmənlərinin xalqa zid d fəaliyyətlərin i xalq ın adı ilə necə maskalamaları əks olunmuĢdur. Lenin in ölü mündən sonra təsir dairəsi və hakimiyyət uğrunda partiya v ə dövlətin yuxarı eĢelonunda güclənən mübarizə "ideologiyalaĢdırılmıĢ" siyasi sistemin daha çox aĢağı dairələrini, xalqın mü xtəlif təbəqələrin i özü qurduğu 343
burulğana cəlb edərək, 30-cu illərin sonlarında xüsusilə kəskin ləĢmiĢdi. Stalinə pərəstiĢ bu dövrdə özünün ən yüksək nöqtəsinə çatmıĢ və o, ö lkədə mütləq hakimiyyəti öz əlində cəmləĢdirmiĢdi. Bu iĢdə ona sıralarında Zaqafqaziya partiya təĢkilatın ın rəhbəri Beriya və Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi Bağırov kimilərin in olduğu vəzifəpərəst yaltaqlar kö mək etmiĢdilər. ÜĠK(b)P Zaqafqaziya ölkə Ko mitəsinin birinc i katib i Be riya 1936-cı il avqustun 19-da "Pravda" qəzetində böyük məqalə ilə çıxıĢ edərək, orada Zaqafqaziya Ģəhərlərində, o cümlədən Bakıda və Kirovabadda sos ializmin, xalq ın düĢmənlərin in "əksinqilabçıların ‖ , t rotski-zinovyevçi qruplarının ifĢa edilməsi, haqqında məlu mat verird i. Bu məqalə A zərbaycanın görkə mli part iya, sovet, təsərrüfat kadrlarını, məĢhur mədəniyyət və elm xadimlərin i qırmağa bir çağırıĢ idi. Ondan sonra bütün kütləvi in formasiya vasitələri ilə "ictimai fikir" hazırlığı aparılır, fəhlələrin, kolxo zçu ların, alimlərin, mədəniyyət xadimlərinin, partiya fəallarının mitinq və ümu mi yığıncaqlarından "zəhmətkeĢlərin qəzəbi", "xalq düĢmənlərinə ölü m", "əksinqilabçılara aman yo xdur" və s. baĢlıqlı xəbərlər, qeydlər, qətnamələr dərc edilird i. 1937-ci ilin may ında keçirilmiĢ XII Bakı partiya konfransının tribunasından Bağırov S.M.Əfəndiyevin, H.H.Sultanovun, M.Ġsrafılbəyovun (Qədirli) və baĢqa qocaman partiya üzv lərinin "ideyaca darmadağın edilməsi" üçün hücuma keçərək onla rı "burjua millətçiliy ində" günahlandırırdı. Heç bir əsas olmadan partiyadan xaric etmək baĢlandı, kollekt ivlərdə yaltaqlıq, çuğulluq, ina msızlıq və qorxu h issləri yaradılırd ı. Belə bir Ģəraitdə əsil ko mmunistlərə, v icdanlı kadrlara və ziyalıların nümayəndələrinə qarĢı böhtançı ərizələr epidemiyası baĢ alıb gedirdi. 1937-ci ilin sonlarında təkcə Bayıl, Bibiheybət rayonunda 600-dək belə ərizə yığılmıĢdı. Onlar v icdanlı adamları təqib edib d ivan tutmaq üçün ən effektli vasitələrdən biri idi. Azərbaycanda burjua millətçiləri, pantürkçülər, terror aktlarının təĢkilatçıları, ziyankarlar, tə mayülçülər və dönüklərin, əgər belə demək mü mkünsə, mühakimə p rosesləri bütün ölkəyə səs salmıĢdı. DəhĢətli və çirkin iĢlər uydurulur, Xəzər gəmiçiliy ində, Azərneftdə, Bakı Ģəhər komsomol ko mitəsində əksinqilabçı və "təxribatçı casus" özəkləri, kəndlilə r arasında "üsyançı" dəstələr "aĢkar" edilird i. ġamaxı faciəsi tarixə qara hərflərlə daxil olmuĢdur: 1937-ci ilin iyununda Təklə kəndindəki Mo lotov adına kolxo zun sədrinə tapĢırıq verilir ki, tarla və fermalardakı staxanovçu novatorların respublika toplanıĢında iĢtira k et mə k üçün 70 nəfə r qabaqcıl ko lxo zçunun siyahısını versin. Hə min siyahı tutulur və ona yaĢı 30-dan yu xarı o lan 70 kiĢi daxil edilir. Onla r gecə ikən həbs olunub Bakıya - Xalq Da xili ĠĢlər Ko missarlığının da xili həbsxanasına gətirilir. Onlardan 60 nəfəri edam edildikdən sonra o saat elan olunur ki, guya "Həmid Sultanovun baĢçılığı ilə ġamaxı rayonunda antisovet, əksinqilabçı, üsyançı, casus-terrorçu və burjua- 344
millətç i təĢkilat 1937-c i ildə buna oxĢar gecə reydləri Ġs mayıllı, Əli-Bayra mlı (indiki ġirvan - məsul red.), Cəbray ıl, Astraxanbazar (indiki Cəlilabad - məsul red.), Qonaqkənd və baĢqa rayonlarda da keçirilir. Bə zi hesablamala ra görə 70 minə yaxın, baĢqa hesablamalarn görə isə 100 mindən də artıq adam etaplarla düĢərgələrə göndərilmiĢ, üç mindən artıq kəndli isə məhv edilmiĢdi. Bağırov və sonralar onunla birgə mühakimə edilən murdar nökərləri - Sumbatov-Topuridze , Maka ryan, Ye melyanov, Qriqoryan, BorĢov, AtakiĢiyev inqilab ın, milli azadlıq və demo kratik hərəkatların fəal iĢtirakçılarına, ziyalıların görkəmli nü mayəndələrinə və əməkdar zəh mətkeĢlərə qarĢı xüsusi qəddarlıqla hücuma keçmiĢ, ilk öncə Azərbaycan partiya təĢkilatının qocaman özəyini məhv etmiĢdilər. 1937-ci ilin iyununda çağırılmıĢ XIII qurultaydan sonra Azərbaycan (kursiv. - məsul red.) Ko mmunist (bolĢeviklər) partiyasının - AK(b)P adı dəyiĢdirilib Azərbaycanın (kursiv - məsul red.) Ko mmun ist (bolĢeviklər) Partiyası edildi. (Азербаиджанская Коммунистическая Пар тия - yəni azərbaycanlı - M illi mənada -qəbul olundu - Ko mmunistiçeskaya Partiya Azerbaid jana - yəni əra zi mənasında - məsul red.). MK Rəyasət Heyəti MK Bürosu ilə əvəz olundu. Elə bu dəhĢətli 1937-1939-cu illərdə 1920-ci ilin fevralında qeyri-leqal Ģəraitdə keçirdilmiĢ, azərbaycanlı ko mmun istlərin təĢəbbüsü ilə çağırılmıĢ birinci təsis qurultayında təsdiq olunmuĢ AK(b)P MK- nın, demək olar ki, bütün tərkibi repressiya qurbanı oldu və o vaxtlardan partiya, sovet orqanları sənədlərində, tədricən də mətbuat nəĢrləri səhifələrində "Aprel inqilab ı" anlayıĢı yoxa çıxd ı. A xı 1920-ci il aprelin 28-i Azərbaycanda Aprel inqilab ının qələbəsi kimi qeyd olunurdu. AK(b)P M K plenu munun hələ 1935-c i ilin may ında qəbul olunmuĢ qətnaməsi də "Azərbaycanda Aprel inqilabın ın 15 illiyin in bayra m edilməsinə ha zırlıq haqqında" adlanırdı. M.C.Bağ ırov Azərbaycan AK(b)P-n in XIII qurultayın ın tribunasından Azərbaycan xalqının qaymağ ının məhv edilməsinə yol açan Ģər və zorakılıq atmosferin i qızıĢdırmaq üçün istifadə etmiĢdi. Respublikanın görkəmli partiya və dövlət xadimlərindən R.A xundov, D.Bünyadzadə, M.Hacıyev, M.D.Hüseynov, Ç.Ġld ırım, M.Ġsrafilbəyov (Qədirli), Ə.H.Qarayev, M.Qu liyev, Q.Musabəyov, M.Nərimanov, H.Rəh manov, H.Su ltanov, S.M.Əfəndiyev, N.Rzayev görkəmli mədəniyyət və elm nümayəndələrindən Hüseyn Cavid, Mikay ıl MüĢfiq, B.A.Talıblı, V.Xuluflu, Yusif Vəzir (Çəmənzəmin li) - Əh məd Cavad, T.ġahbazi, M.Cuvarlinski, B.Çobanzadə, Həsənbəyov və baĢqaları məhv edilmiĢdilər. Təkcə 1937-ci ildə Azərbaycanda "xalq düĢməni" kimi 29 min nəfər güllələn miĢ və ya Sibirə sürgün edilmiĢdi. 1937-ci il dekabrın sonuna qədər təkcə Xəzər Gəmiçiliyi Ġdarəsindən 200 rəhbər iĢçi, gə mi kap itanı repressiya edilmiĢ, Ġsmayıllı rayonu KürdmaĢı kəndinin bütün kolxo zçuları kütləv i Ģəkildə
345
həbs edilmiĢ və onlardan 63 nəfəri güllələn miĢdi. Bağırov və K°-n ın məh kəmə prosesində aydın oldu ki, sa xtalaĢdırma və qanunsuzluq nəticəsində 300 nəfə rdən artıq rəhbər partiya və sovet iĢçisi, o cümlədən 32 rayon partiya ko mitəsi katib i, 28 rayon icraiyyə ko mitəsi sədri, 18 xalq ko missarı və onların müavin ləri, 66 mühəndis, Qızıl ordu və hərbi dəniz donanmasının 88 ko mandiri və siyasi isçisi, 8 professor və bir çox baĢqa vicdanlı və namuslu adamlar həbs olunaraq ya uzun müddətə azadlıqdan, ya da həyatdan həmiĢəlik məhru m edilmiĢdilər. Əslində bu, Azərbaycan millətinin qatı düĢmənləri tərəfindən onun ən yaxĢı h issəsinin siyasi qərəzçiliklə pərdələn miĢ etnik düĢmənçilik məqsədilə məhv edilməsi idi və belə bir kədərli faktla sübut olunur ki, A zərbaycandakı 51 rayondan 31-də Xalq Da xili ĠĢlər Ko missarlığı rayon bölməsinin baĢında ermənilər dururdula r. Astara dairəsində Arake lov, Astraxanba zarda Co mardyan, Zəngilanda Zərgəryan, Samu xda Petrosyan, Masallıda Avanesov, Lənkəranda Movsesyan, Tovatov, Naxçıvanda Akopyan, Ağacanyan, Akopov, Seyranov, Zakyan, Parseqov, Ġonesyan, ġıxanyan, Ba kıda isə cəza orqanlarının Mərkə zi aparatında Sumbatov-Topuridze, Markaryan, Koqan, Silman, Bo rĢov, Yemelyanov, Mailyan və b. baĢçılıq edird ilər. Stalin - Bağırov terrorunun dəhĢətləri yeni həyat qurucularının yaradıc ı fəaliyyətinə kölgə salmıĢ, Azərbaycan xa lqın ın səbir və iradəsini ciddi sınağa çəkmiĢdi. Bu faciə və istibdadı zaman mühakimə etdi və birmənalı hökmünü verdi. Xalq onun təkrarlan masına yol verməyəcəyinə and içdi.
346
dünyanın altıda bir hissəsində sosialist cəmiyyətinin əsasən yaradılması rəsmi surətdə elan olundu. Yüzdən artıq millət və xalqı birləĢdirən, mədəni inkiĢafına görə mü xtəlif səviyyədə olan çoxmillətli sovetlər ölkəsində təxminən 20 ilə, tarixdə ilk dəfə yeni cəmiyyət - sosialist cəmiyyəti yarad ıld ı. Ġndi isə qarĢıda bu cəmiyyəti təkmilləĢdirmək, "planlı sosializmin" "Stalin modeli"ni həyata keçirmək dururdu. Bu vəzifə ÜĠK(b)P XVIII quru ltayının (mart 1939-cu il) təsdiq etdiyi SSRĠ xalq təsərrüfatının inkiĢafına dair üçüncü beĢillik p landa (1938-1942-ci illər) nəzə rdə tutulmuĢdu. Üçüncü beĢillikdə Azərbaycanın qarĢısında duran ən əsas vəzifə yenə də neft və qaz istehsalını artırmaq id i. Yaxın laĢan müharibə təhlükəsi baxımından bu vəzifə daha ciddi idi. SSRĠ xalq təsərrüfatının in kiĢafına dair üçüncü beĢillik planda ölkədə 1942-ci ildə 54 milyon ton neft və qaz çıxarılması nəzərdə tutulduğu halda 1 , Azərbaycanda neft hasilatını 28,2 faiz artırmaq, 27,4 milyon ton və yaxud 1937-c i ildə kindən 6 milyon ton çox neft istehsal etmə k planlaĢdırılırd ı 2 . Azərbaycanda hasil ediləcək neftin həcmin in olduqca çox olmasına baxmayaraq, bu, ittifaqda çıxarılacaq neftin 50 faizindən bir qədər artıq idi. Ha lbuki 1937-c i ildə Azərbaycan ölkədə hasil edilən bütün neftin 75,1 fa izini vermiĢdi. Azərbaycan SSRĠ-nin neft ehtiyatının 29 faizinə malik o lduğu halda, ölkədə istehsal olan neftin dörddə üçünü, neft ehtiyatının 71 faizinə mənsub olan rayonların isə cə mi dörddə birini verməsi 3 respublikan ın maddi ehtiyatlarından qeyri-mütənasib və israfçılıq la
istifadə etmək, iqtisadi qanunauyğunluğu pozmaq demək idi. Üçüncü beĢillik plana müvafiq olaraq, ölkənin neft istehsalında Azərbaycanın xüsusi çəkisi 1938-ci ildəki 73,5 faizdən 1942-ci ildə 54 faizə düĢməli idi 4 . ÜĠK(b)P qurultayının beĢillik plan barədə qətnaməsində ölkənin neft bazasının hərtərəfli inkiĢaf etdirilməsilə əlaqədar göstərilirdi: " Vo lqa ilə Ural arasında rayonda yeni neft bazası - "Ġkinci Bakı" yaradılsın. Geolo ji- kəĢfıyyat iĢlərini sürətlə geniĢləndirmək və neft sənayesinin bütün sahələrind ə
347
yüksək texnika tətbiq etməklə, neft çıxarılması və emalı proqramı təmin edilsin" 5 . Qurultayın qərarından az sonra KuybıĢev Ģəhərində (Samara ) "BaĢkirneft", "Sızranneft" və
"Embaneft" trestlərini birləĢdirən "ġərqneftistehsalbirliyi" yaradılır, Ba kı
"Len inneft" trestinin müdiri N.K.Baybakov isə onun rəisi təyin olunur 6 . Üçüncü beĢillikdə SSRĠ-nin digər neft rayonlarında istehsalın sürətləndirilməsi nəzərdə tutulsa da, Bakı yenə də ölkənin əsas neft bazası olaraq qalır və neft hasilatını ilbəil artırırdı. Azərbaycanda neft çıxarılması p lanının artırılması üçüncü beĢilliyin əvvəlində də davam edirdi. Buna görə də Bakı neftçiləri 1938-ci ilin birinci yarısında neft istehsalı plan ını 212,2 min ton kəsirlə ödəyə bilmiĢdilər 7 . Respublika neft sənayesində yaranan bu gerilik yenə də ixtisaslı kadrların, texniki təchizatın çatıĢ maması, əmək intizamının və təsərrüfat-texn iki rəhbərliy in zəifliy i, guya " xalq düĢmənlərinin" törətdikləri təxribatla izah olunur, beləliklə də 1937-1938-ci illərdə neft sənayesində rəhbər iĢçilərin - bir ço x mühəndis-texnik və təsərrüfat kadrlarının əsassrz təqiblərə və repressiyalara məruz qalaraq tez-tez dəyiĢdirilməsindən neft sənayesinə vurulan dağıdıcı ziyan aĢkarlan mamıĢ qalırdı. Azərbaycan Ko mmunist Partiyasının XIV qurultayı (7 -14 iyun 1938-ci il) neft üzrə olan borcun qısa müdd ətdə ödənilməsini və bunun üçün bütün qüvvələrin səfərbərliyə alın masını israrla tələb edird i. ÜĠK(b)P XVIII qurultayında qəbul olun muĢ yeni Nizamnamədə ilk partiya təĢkilatlarına istehsal müəssisələrində müdiriyyətin fəaliyyətinə nəzarət etmək hüququ verildikdən sonra partiyanın xalq təsnifatının fəaliyyətinin bütün sahələrinə müdaxiləsi daha da gücləndi. Əslində istehsalçılar üzərində bütün rəhbərlik partiyanın əlində cəmləĢmiĢdi. 1938-1940-cı illərdə partiya maddi- istehsalın əsasını möhkəmləndirmək, buruq qazıma iĢin i səmərələĢdirmək ü zrə fövqəladə tədbirlər müəyyən etdi. Staxanov hərəkatını inkiĢaf etdirmək, istehsalatda niza m-intiza mı möh kə mləndirmək istiqa mətində SSRĠ XKġ, ÜĠK(b)P M K və ÜMHĠġ-in 1938-ci ii dekabrın 28-də "Əmək intizamını qaydaya salmaq, Dövlət sosial sığorta təcrübəsini yaxĢılaĢdırmaq və bu iĢdə özbaĢınalığa qarĢı mübarizə tədbirləri haqqında" qərar qəbul etdi 9 .
əməy i ilə iqtisadiyyatın yüksəliĢinə kömək etməkdə xüsusi fərqlən miĢ fəhlələri və bütün zəhmətkeĢlə ri həvəsləndirmə k üçün Sosialist Əməy i Qəhrə man ı adı və "Əmək qəhrəmanlığ ına görə", "Əməkdə fərq lən məyə görə" medallarının təsis olunması barədə fərman verd i 10 .
L. M. Koqanoviçin iĢtirakı ilə neft sənayesi qabaqcılla rın ın Ümu mittifaq 348
müĢavirəsi keçirildi. MüĢavirədə Qro znı, Tü rkmənistan, BaĢqırdıstan, Emba, Maykop, Dağıstan, Saxalin, Sızran, Pe rm neftçilərinin 100 nü mayəndəsi iĢtirak edirdi. MüĢavirə bütün neftçiləri "her bir mədəndə, dəzgahda, briqadada və sexdə bütün fəhlələri, mühəndisləri, qulluqçuları "sosialist yarıĢına qoĢulmağa" çağırırdı". Artıq 1938-ci ilin aprelində təkcə respublikanın neft emalı zavodlarında, bu çağırıĢa cavab olaraq, sosialist yarıĢı barədə 2895 nəfər fərdi, 288 briqada və 168 sex kollektiv müqavilələr bağlamıĢdı. Azərbay canda neft sənayesinin qabaqcılları - Ağa Nemətullan ın, Ġs mayıl M ikay ılın, Suğra Qaibovanın, Zaxar Parlianovun, Əhəd Möhübün, Mixail ġiĢkanovun və baĢqaların ın adları Bakıdan ço x uzaqlarda məĢhur idi. Neft emalı zavodlarında staxanovçuların sayı xey li artırdı. Əgər 1939-cu il yanvar ayının 1-də staxanovçu fəhlə 3932 nəfər id isə, 1940-cı il yanvarın l-də 4154 nəfər o ldu 12 . Gündəlik neft çıxarılmasının artmasına baxmayaraq, mərkəzin tələbi ilə tutulmuĢ yüksək plan hələ ki, yerinə yetirilmird i. A zərbaycan neft sənayesində inkiĢaf sürəti üçüncü beĢilliyin b irinci iki ilində ölkənin bütün xalq təsərrüfatındakı ü mu mi göstəricidən geri qalırdı. Ölkənin tərəqqi edən sənaye və hərbi texn ikası isə daha çox neft məhsulla rı tələb edirdi. Buna görə də, SSRĠ XKġ və ÜĠK(b)P M K 1938-ci il yanvarın 28-də "Azərbaycan SSR-də neft çıxarılması və neft emalın ı artırmaq üçün əsaslı tədbirlər haqqında" xüsusi qərar qəbul etdi və burada neftçilərin konkret vəzifələrini müəyyənləĢdirdi. Mərkəz Azərbaycan qarĢısında 1940-cı ildə 23 milyon 400 min ton neft çıxarılması tələb ini qoyur, bunun üçün 485 milyon manat vəsait ayrılmasını nəzərdə tuturdu 13 . Lakin neft trestlərin in ço xu istehsal planlarını yerinə yetirmirdi, neft quyuları qazılmasında olan gerilik hələ də aradan qaldırılmamıĢdı. 1940-cı ilin ilk beĢ ayında neft quyularının istis mara verilməsi p lanı ancaq 70,6 faiz yerinə yetirilmiĢdi 14 . Bu vəziyyətin yaranmasında mədənlərdə əmək intizamının pozulması, iĢə laqeydlik halları da c iddi təsir göstərirdi. Ne ft sənayesində geriliy in aradan qaldırılması üçün görülən inzibati tədbirlər ço x va xt yüksək nəticələr vermirdi. 1940-cı ilin I rübündə Azərbaycan neft komb inatında 8530 nəfər iĢdən azad edilmiĢdi ki, onların da yeddi min i iĢə çıxmayanlar o lmuĢdu 15 .
saatlıq iĢ gününə, yeddi günlük iĢ həftəsinə keçilməsi və idarə və müəssisələrdən fəhlə və qulluqçuların ö zbaĢına getmələrinin qadağan olunması barəsində" fərman verd i 16 . Fərmanın həyata keçirilməsi mədənlərdə əmək intizamının möhkəmlən məsində əsaslı dönüĢ yaratdı, sənaye müəssisələrində dəqiq qayda- qanun yaradıldı, keyfiyyətli məhsul istehsalının artmasına səbəb oldu. Beynəlxalq aləmdə sovet ölkəsi ətrafında mürəkkəb vəziyyət yarandığı Ģəraitdə neftin mühü m əhəmiyyətini dərk etmiĢ Azərbaycan fəhlə sinfi, onun 349
qabaqcıl dəstəsi olan neftçilər yorulmadan çalıĢır, yaradıcı təĢəbbüs nümunələri göstərirdilər. 1940-cı ilin oktyabrında Azərbaycan neftçiləri SSRĠ neft sənayesinin bütün fəhlələrinə müraciət edərək, neft çıxarılmasın ı və onun emalını daha da artınnaq üçün onları sosialist yarıĢına çağırdılar. Bu vaxt respublikanın neft sənayesində staxanovçu 24366, zərbəçi isə 12008 nəfər id i 17 . Orconikid ze (indiki Suraxanı) adına trestin neft və qaz istehsalı planın ı 144,2 faiz yerinə yetirmiĢ on birinci mədəninə "Sovet Ġttifaqının ən yaxĢı mədəni" adı verildi, ona "Pravda" qəzetinin, Neft Sənayesi Ko missarlığı və Neft Sənayesi Fəhlələri Həmkarlar Ġttifaqı M K-n ın Keçici Qırmızı bayrağı təqdim o lundu. Neft quyuları qazan idarələ rin sosialist yarıĢında Leninneft tresti birinci yeri tutdu, Ona "Sovet Ġttifaqın ın buruq qazma üzrə ən yaxĢı idarəsi" adı və "Pravda"nın, Neft Sənayesi Ko missarlığı və Neft Sənayes i Fəhlələri Həmkarlar Ġttifaqı M K-nın Keçici Qırmızı bayrağı verildi. Neftçilərdən 889 nəfər "Sosialist yarıĢı əlaçısı" niĢanı qırx nəfər isə "Azərbaycan SSR Neft Ustası" adı aldı 18 . Azərbaycanm neft sənayesi 1940-cı ildə Sovet Ġttifaqında çıxarılmıĢ neftin 71,4 faizini - 22231 min ton neft hasil etdi 19 .
olan dəmir yol nəqliyyatının texniki təminatı s ahəsində ciddi iĢ aparılır. 1939-cu ildə MaĢtağa-Buzovna (9,4 km) elektrik dəmir yolu çəkilir 20 . 1941-c i ildə hələ iyirminci illərin əvvəllərindən tikintisinə baĢlan mıĢ Ələt-Culfa (445 km) dəmir yolu xəttin in çəkiliĢi baĢa çatdırılır. Onun xüsusi əhəmiyyəti var idi. Hə r Ģeydən əvvəl, Naxçıvanla Bakı arasında dəmir yol məsafəsi iki dəfəyədək qısaldı, həm Naxçıvanla, həm də Culfa vasitəsilə Ġranla əlaqələrin artmasına geniĢ imkan yarandı: həmin ildə iĢə düĢən Salyan - Astara dəmir yol xətti Salyan-Neftçala, Lənkə ran-Astara zonalarının Ba kı Ģəhəri ilə əlaqəsini xeyli asanlaĢdırdı 21 .
1210 km-dək u zadıldı və onun ümu mi yük dövriyyəsi 10,5 milyon tondan 13,2 milyon tona çatdırıld ı. Həmin il dəmir yol nəqliyyatı ilə 29,5 milyon, o cümlədən Ģəhərətrafı xətlərdə 25,5 milyon sərniĢin daĢınmıĢ dı 22 . Respublikanın xalq təsərrüfatın ın baĢqa sahələrində olduğu kimi, yenilikçilər hərəkatında dəmiryolçu lar da fəal iĢtirak ed ird ilər. Zaqafqaziya dəmir yolunda mühüm yer tutan Bakı sahəsi 1938-ci ildə Xalq Yo llar Ko missarlığının Keçici Qırmızı bayrağın ı aldı 23 . Azərbaycanın 30 dəmiryolçusu uğurlu iĢinə görə SSRĠ orden və medalları ilə təltif olundu. Məsələn, Bakı deposunun maĢinisti Tahirov və "Bakı-2" deposunun rəisi Kərimova Lenin ordeni, Biləcəri stansiyasının manevr üzrə növbətçisi Çumaka "ġərəf niĢanı" ordeni, Gəncə loko motiv deposunun maĢinisti Qurbanova Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni verildi 24 . 350
Azərbaycanda iqtisadiyyatın inkiĢafı dəniz nəqliyyatının maddi -texniki bazasını da möhkəmləndirdi. "Paris Ko mmunası", "Zaqafqaziya", "Vano Sturua" adına gəmi təmiri zavodları gəmilərin vaxtında təmirini və istismar müddətinin artmasın ı təmin edirdi. 1940-cı ildə "Paris Kommunası" zavodu 14 gəmini vaxtından əvvəl təmir edərək sosialist yarıĢının qabaqcılları sırasına çıxmıĢdı 25 .
milyon ton idi. Bunun 13,4 milyon tonunu neft məhsulları təĢ il edirdi. 1940-c ı ildə SSRĠ dəniz nəqliyyatı yük dövriyyəsinin 46 faizi Xəzər dənizinin payına düĢürdü 26
Müharibədən əvvəlki illərdə respublikada rayonlararası əlaqələrin geniĢləndirilməsində avtomobil nəqliyyatının müstəsna əhəmiyyəti var id i. Üçüncü beĢillik planda Azərbaycan avtomobil tres tinin 1942-ci ildə 4,4 milyon sərniĢin (1937-ci ildəkindən 4,3 dəfə ço x) və 634 min ton yük (1937-ci ildəkindən 5 dəfə çox) daĢıması nəzərdə tutulurdu 27 . Artıq 1940-cı ildə avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə nəzərdə tutulandan da çox yük və sərniĢin daĢınmıĢdı 28 . Təbii ki, avtomobil nəqliyyatının in kiĢaf ında Ģose yollarının geniĢləndirilməsi və sahmanda saxlan ması olduqca vacibdir. Üçüncü beĢillikdə Azərbaycan avtomobil yollarının təmiri və çəkilməsi sahəsində xeyli iĢ aparılmasına baxmayaraq, 1938-ci ildə respublikan ın cənub-qərbində 170 km yol "sərəncamla" Ermən istan Ģose yolları idarəsinə verildiyindən, onun uzunluğu 1937-c i ildəki 11193,9 kilo metrdən 11023,3 kilo metrə en miĢdi 29 . 1940-cı ildə Azərbaycan SSR Xalq Avtomobil Nəqliyyatı Ko missarlığı yarad ıld ı. Üçüncü beĢillikdə Azərbaycanda bütün sənayenin ümumi məhsulu 1940-c ı ildə 1937-c i ildəkinə nisbətən 21 fa iz, o cü mlədən neft çıxa rılması dörd faiz, qaz çıxarılması 25 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 32 faiz, polad istehsalı 32 faiz, maĢınqayırma və metal e ma lı sənayesinin ü mu mi məhsulu 98 faiz, se ment istehsalı 14 faiz, pamb ıq-parça istehsalı 22 fa iz, ipək parça istehsalı 19 fa iz, gön- dəri ayaqqabı istehsalı 49 faiz, qənnadı məmulatı 31 faiz, konserv istehsalı yüz faiz artdı 30 .
nisbətən xeyli aĢağı olmuĢdu. Əgər birinc i beĢillikdə sənayenin ümu mi məhsul artımı 86 faiz, ikinci beĢillikdə 103 faiz id isə, 1940-cı ildə 1937-ci ilə nisbətən sənayenin ümu mi məhsulunun artımı cəmi 21 faiz, onun aparıcı sahəsi olan neft istehsalı ikinci beĢillikdə 75 fa izə qarĢı cə mi dörd fa iz, qa z istehsalı 231 fa izə qarĢı 25 faiz, elektrik enerjisi istehsalı 125 faizə qarĢı 32 faiz və əksər sahələrdə göstərici ya aĢağı və ya cüzi artımla o lmuĢdu 31 .
qüvvələrin möhkəmləndirilməsi və onun inkiĢafına çəkilən xərclərin ön planda durması Ģəksiz idi. Odur ki, üçüncü beĢ illik planda nəzərdə tutulan bir sıra 351
nəhəng obyektlərin (Mingəçevir, Tərtər su-elektrik stansiyaları, Gəncə alunit zavodu) tikintilərinin ləngiməsi müəyyən mənada izah olunur. La kin bu dövr bütün ölkədə və xüsusilə də Azərbaycanda repressiyaların tüğyan etməsi ilə səciyyələnirdi. Sənaye müəssisələri rəhbərləri və aparıcı mütəxəssis lərin böyük bir dəstəsi repressiyaya məruz qalmıĢdı. ġübhəsiz üçüncü beĢillik illərində xalq təsərrüfatında, o cümlədən onun aparıcı sahəsi olan neft sənayesinin inkiĢafında müĢahidə olunan geriləmədə bu amil az rol oynamamıĢdı. Azərbaycan fəhlələri, onun qabaqcıl dəstəsi olan neftçilər üçüncü beĢilliyin ilk illərində böyük əmək fədakarlığı, "on yaxĢı cəmiyyətin ideallarına", öz xalqın ın gələcək nəsillərinin xoĢbəxt gələcəyinə inamın ı, namuslu əməy i ilə sədaqətini nümayiĢ etdirir. Lakin, təəssüf ki, in zibati-amirlik rejimi Ģəraitində nəinki tam ədalət lə qiy mətləndirilmir, hətta məĢəqqətlərlə də ü zləĢirdi.
Yüklə 5,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|