ARİstotel poetika “Ş Ə r q -q ə r b”
Hər bir isim ya ümumən işlənən, ya qlossa, ya metafora, ya ziy -
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Hər bir isim ya ümumən işlənən, ya qlossa, ya metafora, ya ziy -
nətamiz, ya düzəltmə, ya qısaldılmış, ya da dəyişdirilmiş olur. Ümu- mən işlənən isim, m ən hamının istifadə etdiyi isimlərə deyirəm; qlossa isə, bəzilərinin istifadə etdiyi isim lərə deyirəm, belə ki, eyni zamanda eyni bir isim həm qlossa, həm ümumən işlənən ola bilər, amma eyni dairələrdə yox, m əsələn, cnyuvov (cida) sözü kiprlilərdə ümumən işlənən isimdir, bizdə isə - qlossadır. M etafora qeyri-adi bir ismi ya cinsdən növə, ya növdən cinsə, ya da növdən növə keçirmək v ə ya benzətm ə yolu ilə məcazlaşdırmaqdır. Cinsdən növə keçib m əcaz yaratmağı, < m əsələn > , belə ifadədə görmek olar: “odur dayanmışdır gəm im də mənim”, bu ifadədə nəzərdə tutulan “lövbərdə dayanmaq” anlayışı özü “dayanmaq” məfhumunun bir hissəsidir. Növdən cinsə keçm əklə məcaza: “göz qaraldan qədər şərəfli işlər görür, həqiqətən Odissey yenə” ifadəsini misal göstərmək olar, belə ki, “qaranlıq”, “intə- hasızlıq” - “çox” demək olduğuna görədir ki, şair “çox” “sonsuz” yerine “göz qaraldan” sözündən istifadə etmişdir. Növdən növə keçmeklə məcaza: “qılıncla canmı alaraq onun” və “kəsib əhədini qılıncla onun” ifadəlerini misal göstərmək olar ki, burada da “almaq” - “kəsm ək”, “kesm ək” - “almaq” mənasmda işlənir v ə nə isə bir şeydən məhrum etmək menasını ifadə edir. Bənzətm ə vasitəsilə məcazda ise mən [o halı] nezərdə tuturam ki, orada ikincinin birinciyə münasibəti, dördün- cünün üçüncüyə münasibəti kimi olsun; buna görə də şair ikincinin əv əzin ə dördüncünü, dördüncünün əvəzinə isə ikincini işlədə bilər; bəzən də bir istarəyə onun əv ə z etdiyi ismi də əlavə edirlər, yəni, m əsə- len, qalxanın Areyə münasibəti necədirsə, piyalənin də Dionisə müna- 55
sibəti elədir. Yaxud: qocalığın insan həyatmdakı mənası nədirsə, axşa- mm da gündüzlə müqayisədə mənası odur; buna görə axşamı gü n- düzün qocalığı, qocahğı isə ömrün axşamı və ya, Empedoklun dediyi kimi, qürub çağı adlandırmaq olar. Bənzətmələrin bəzilərinə ad ver- m ək mümkün deyil, bununla belə, onlar yenə də obrazlı ibarələr kimi işləd ilə bilər; M əsələn, “toxum səpm ək” “səpin” deməkdir, G ünəş şüasınm səpələnm əsinin isə ayrıca adı yoxdur; lakin şüanın G ünəşə münasibəti səpinin toxuma olan münasibəti kimidir, buna görə də Günəş haqqmda deyirlər: “İlahi nurunu səpərək”. Metaforanın bu cin - sindən həmçinin yad sözləri əlavə edib, başqa cür də istifadə etmək olar, onda gərək yad söz işlədilən sözə məxsus mənanm hər hansı bir hissəsini m əhv etsin, m əsələn , necə ki, “qalxan”ı “Ariyen p iya ləsi” deyil, “m eysiz boş p iyalə” adlandırasan. Düzəltmə sözlər vaxtilə heç kim tərəfındən işlədilməyib, şair tərəfındən yaradılan sözlərdir; m ə sə - lən, %spaxa [buynuz] əvəzin ə işlənən epvuyeÇ [pöhrələr], iepeuÇ [kahin] əvəzin ə işlənən äprıxrıp [xahişçi] kimi ifadələri bu qəbildən hesab etmək olar. Uzadılmış v ə ya qısaldılm ış sözlərə gəlincə, birin- cisi - mövcud sözə məxsus olandan daha uzun ünlü səsdən istifadə və heca artırmaq yolu ilə, ikincisi - sözdən müəyyən şeyləri ixtisar etmək yolu ilə əm ələ gəlir; uzadılmış sözə - 7
6
8
5
6
zaman əm ələ gəlir ki, sözün işlənm əkdə olan formasmda m üəyyən hissəsi saxlamr, o biri hissəsi isə uydurmaqla düzəlir, m əsələn, SeÇıov əvəzin ə öeÇıxepöv yaxä. jaaÇov [sağ döşünə] deyilir. Xüsusi isimlərin bir qismi - kişi, digər qismi - qadın, üçüncü qismi isə - orta cinsdir. Kişi cınsinə axırı v, p v ə < ct > ilə bitən bütün isimlər və onlardan əm ələ gələn hərflərlə bitən sözlər daxildir. B elə hərflər də ikidir - cp v ə Ç. Qadın cinsinə ti və © kimi daim uzadılan ünlü və uzadılaraq a ilə nəticələnən bütün isimlər daxildir; beləliklə, deməli, kişi v ə qadın cinsi sonluqlarınm sayı eynidir; (p və £, tək < ct > sonlu- ğuna aiddir. Heç bir isim ünsüz səslə, eləc ə də həm işə qısa olan ünsüz səslə də qurtarmır. “ı ” ilə üç isim - fxsXı [bal], [saqqız] və 7
7
56
Sözlə ifadənin m əziyyəti onun aydmlığmda v ə alçaq olmamasın- dadır. Ən aydm ifadə, əlbəttə, ümumən işlənən sözlərdən ibarət olur, lakin belə ifadə alçaqdır. Kleofontun v ə Sfenelin poeziyası buna m isal- dır. Nəcib və yıpranmamış, ifadə isə qeyri-adi sözlərdən ibarət olan- dır. Qeyri-adi isə m ən qlossanı, metaforanı, uzadılan sözləri v ə ümu- mən işlənən sözlərdən xaric bütün ifadələri adlandırıram. Lakin əgər biri bütün nitqi bu şəkildə qurarsa, tapmaca və ya varvarizm əm ələ gəlir: daha doğrusu, ifadə metaforalardan ibarət olduqda - tapmacaya, qlossadan ibarət olduqda isə, varvarizmə gətirib çıxarar. Doğrudan da, tapmacanm m əziyyəti onun mümkün ola biləcək bir şeydən mümkün olmayan bir şeyin köm əyi ilə danışmasmdan ibarətdir. [Ümumən işlə- nən] sözlər arasında əlaqə yaratmaq vasitəsilə buna nail olmaq olmaz, metaforalar vasitəsilə isə mümkündür, m əsələn: "'Ər görmüşəm alovla M isi ətə ca layar” v ə s. Qlossadan isə varvarizm doğur. Dem əli, ifadələri bir-birinə nə isə xüsusi bir tərzdə qataraq istifadə etmək lazımdır ki, qlossa, metafora, zinət və digər bu kimi başqa növlər nitqin təravət və ucalığım aşağı endirib yıpranmış hala salmasın, ümumən işlənən sözlər isə nitqə aydın- lıq gətirsin. İfadənin aydınlığma v ə nəcibliyinə sözlərin uzadılması, qısaldılması və dəyişdirilməsi də az kömək etmir: zira [bu kimi] sözlər adi olmayıb, yeni şəkildə səsləndiyindən, nitqi təravətləndirər, adi ifa- də tərzi ilə əlaqəsinə görə isə onun öz aydınlığını saxlamasına səbəb olar. Buna görə də sözdən belə istifadə üsulunu pisləyərək, Böyük Evklidin dediyi kimi, guya sözü istənilən qədər uzatmaq hesabma şeir yazmaq asandır, - d eyə şairlərə istehza edənlərin iradları ədalətsizdir; o, mövcud ifadə tərzini həmin tərzin özü ilə masqaraya qoyan şeirdə yazmışdır: ’E 7
epd^ıevoÇ rov ev eıv o u e M ip o p o v . Hər halda bu ifadə tərzindən qeyri-münasib qaydada istifadə etmək gülm əli çıxar, zira hər hissənin ölçüsü olmalıdır; doğrudan da, metafo- radan, qlossadan və digər bu kimi ifadə növlərindən zövqsüz və q əs- 57 dən gülüş doğurmaq xatirinə istifadə etmək istəyənlər buna çox yaxşı nail ola bilərlər. Bu kimi ifadələri yerli-yerində işlətm əyin nə d ərəcə mühüm və xeyirli olduğu barədə ümumən işlənən sözlərin epik p oezi- yada vəznə salınıb tətbiq edilm əsinə əsasən mühakimə yürütmək olar. Qlossanı, metaforanı və ifadənin digər şəkillərini ümumən işlenən söz- lərlə əv ə z edən hər kəs flkrimizin ədalətli olduğunu görər. M əsələn, Esxil ilə Evripid eyni yambik şeir yazmışlar, fərq yalnız bir sözün dəyişdirilməsindədir, belə ki, Evripid ümumən işlənən adicə bir sözü qlossa ilə e v ə z etmişdir, nəticədə bir şairin şeri gözəl, digərininki isə bayağı çıxmışdır. M əsələn, Esxil “Filoktet”də deyir: “Yara y e y ir mütəmadən nə zam andır ayağımın ətini ", o biri isə “yeyir”in əvəzin ə “sarmışdır” sözünü işlətmişdir. Həmçinin eynilə: “Necə yəni? M əni rəzil b ir cılızın əlində... ” ifadəsini biri ümumən işlənən sözlərlə əv ə z edib desəydi: “N ecə yəni? M əni alçaq bir cırtdamn əlində... ” yaxud: “B ir görkəm siz skamyanı və xırda masanı çəkdi onun yanına... ” ə v ə - zinə deyəsen ki: “Çirkin skamyanı və balaca masanı çəkdi onun y a n ı- na... ” yaxud “sahil uğuldayır” yerinə deyəsən, “sahil bağırır”. Üstəlik Arifrad faciənəvislərə istehza edir ki, onlar danışıqda heç kimin işlet- m ədiyi sözlər, m esələn, a7i6 Sco(jdtcov deyil, Scoııäxcov ä n o , ırepı ’ AyxXkz&^, CTeuuv, syco 5e vıv deyil, ’A xıX X m Ç n ep ı kimi ifadələr işlədirlər. Əslində isə bu kimi ifadələr adi danışıqda işlənm ədiyinə göredir ki, elə nitqi də yıpranmış şəklə düşməyə qoymurlar, bunu da o, görünür ki, bilməyirmiş. D eyilən ifadə vasitələrinin hər birindən, o cüm lədən mürəkkəb sözlərdən və qlossalardan yeri gəldikcə istifadə etmək son d ərəcə mühümdür, bundan daha mühümü isə metaforada usta olmaqdır. Lakin bu qabiliyyəti başqasından əx z etmək olmaz; bu, istedad nişanəsidir, zira, yaxşı metaforalar qoşmaq - oxşarlığı görə bil- mək deməkdir. Sözlərdən, mürəkkəb olanları, daha çox - difıramba, qlossalar - qəhrəmani, metaforalar - yambik şeirlərə uyğun gəlir. Qəhrə- mani şeirlərdə bütün yuxarıda deyilənlərin hamısını işlətmək olar, yambik şeirlərdə isə o sözlər münasibdir ki, onlardan danışıqda isti- fadə edilir, zira bu şeirlərdə danışıq dilinə daha çox təqlid olunur, ümu- mən işlənən sözlər, metaforalar ve bəzəyici təşbihlər isə buna uyğundur. Faciə v ə hərəkətle təqlid haqqında isə dediklərimiz kifayətdir. 58
dır ki, burada da fabula, faciedə olduğu kimi, öz e w e li, ortası ve sonu olan müeyyen bir bütöv və bitmiş hərekəti təmsil edərək, möhkəm dramatik səciyyə daşımalıdır ki, bütöv v ə vahid bir canlı varlıq kimi Özüne məxsus xüsusi zövq oyada bilsin; bu cəhetdən o, adi təhkiyə benzəmeməlidir, zira, bir qayda olaraq, adi tehkiyədə təkcə bir hərə- kət deyil, bir zaman ortaya çıxır və ona əm əl edilir, yəni, eyni bir vaxtda baş verən her şey - bir v e ya bir çox adamın başına gələn v ə bir- biri ile yalnız təsadüfi elaqesi olan əhvalatlar nağıl edilir. M əsələn, Siciliyada karfagenlilərin vuruşması və Salamin yaxınlığındakı dəniz vuruşması eyni bir vaxtda baş vermişdir, amma bunların arasında heç bir məqsed ümumiliyi olmamışdır, bəzen də hadisələr zamanca biri digərinin ardınca baş vere bilər, amraa aralarında heç bir vahid m əqsəd ümumiliyi olmaz. Halbuki, dem ek olar, şairlerin əksəriyyəti bu [səhvə] yol verir. Buna göre de nece ki, demişdik, Homer başqa şairlərlə müqa- y ised ə bu cehetdən də qeyri-adidir: müharibenin başlanğıcı və sonu olsa da, Homer onu başdan-başa bütünlüklə təsvir etmek fikrində olm a- mışdır, çünki bu halda onun dastanı ya olduqca böyük v e qavranılmaz derəcəde çetin ehatəli olardı, eləce də o, hadiseler silsiləsinin kələfı ile dolaşmış kiçik həcm li müharibeni tesvir etmek fıkrində də olm a- mışdır. Buna görə o, müharibenin bir hissesini seçib götürmüş, qalan bir çox ehvalatlardan ise epizodlar kimi istifadə ederək, məsələn, gəm i- lerin sadalanması v e bu kimi başqa lövhelərlə poemasını daha da zinetlendirib, rengareng etmişdir. Başqalan isə, m esəlen, “Kipriya” v e “Kiçik İliada” m üəllifleri kimi, bir şexsin haqqında poema yazırlar, bir zamanın, eyni bir xırdalanmış həreketin ətrafmda hərlənirlər. Buna göre de “İliada” v ə “O disseya”nın hərəsindən bir, yaxud iki faciə çıxarmaq olar, “Kipriya”dan daha çox, “Kiçik İliada”dan isə sək - kizden çox faciə çıxarmaq mümkündür, m eselən, Silah üstündə müba- h ise, Filoktet, Neoptolem Evripil, Kasıblıq, lakedemoniyalı qadınlar, İlionun dağıdılması, D əniz seferi, Sinon, Troya qadınları - [bunlarm heresinden bir facie düzəler]. 59
Üstəlik, faciə növlərinin hamısı dastanda da olmalıdır. Dastan da, faciə kimi, ya sadə, ya dolaşıq, ya əxlaqvari, ya da patetik olmahdır; musiqini və səhnə şəraitini çıxmaqla, dastanm tərkib hissələri də eyni- dir, zira, faciədə olduğu kimi, dastanın da peripetiya və tanımalara, fıkir, həm də ifadə tərzi q əşəng [yaxşı] olmalıdır. Bütün bunlardan ilk dəfə v ə kifayət dərəcədə Homer istifadə etmişdir. B elə ki, onun das- tanlarının ikisi də bu cəhətdən öməkdir: “İliada” - sadə v ə patetik, “Odisseya” - dolaşıq və əxlaqamiz qaydada işlənmişdir, (özü də başdan- başa tanımalarla doludur). Bundan əlavə, fıkirlərinin mündəricəsi və ifadə tərzinə görə də Homer şairlərin hamısından üstündür. Epopeya həm tərkib hissələrinin uzunluğu ilə, həm də vəzni ilə fərqlənir. Bu uzunluğun həddi m əsələsin ə gəldikdə, bu, kifayət qədər aydınlaşdırılmışdır: eposun həcm i elə olmalıdır ki, bir baxımda onun əvvəlin i və sonunu qavramaq mümkün olsun; bu isə o zaman ola bilər ki, dastanın tərkib hissələrinin sayı qədimdəkindən az olmaqla bəra- bər, bir tamaşa müddətinə nəzərdə tutulan faciələrdəki saya uyğun olsun. Özünün həcm böyüklüyü cəhətindən epopeya m üəyyən və mühüm xüsusiyyətə malikdir: faciədə eyni bir vaxtda vaqe olan çoxlu hadisələrdən yalnız səhnə şəraitində cərəyanı və oynamlması imkan daxilində olan m üəyyən qisim hadisələrin təsvirini vermək mümkün- dürsə, dastanda, hər şey nağıl edildiyinə görə, m ətləbə dəxli olan və eyni bir vaxtda baş verən bir çox hadisələrin təsvirini vermək müm- kündür ki, bunun da sayəsində dastanın həcmi böyüyür. Deməli, das- tanın [xüsusi] bir üstünlüyü var ki, bu da onun ülviliyinə kömək edir: dastan öz dinləyicisinin əhval-ruhiyyəsini dəyişdirə bilər və m üxtəlif epizodlarla rəngarənglik yarada bilər; halbuki iştaham tez küsdürən yeknəsəqlik faciələrin m üvəffəqiyyətsizliyinə səbəb olur. Qəhrəmani vəzn adı ilə məlum vəzni isə dastan [zəngin] təcrübə əsasında mənimsəmişdir: doğrudan da əgər kim isə böyük bir hekayəti həmin vəznlə deyil, başqa bir vəznlə v ə ya bir çox vəznlərlə yazsa, yersiz görünərdi. Qəhrəmani vəzn, həqiqətən də, bütün vəznlərdən ən 60 sakiti v ə ən ləyaqətlisidir; bax, buna görədir ki, qlossa v ə metaforaları bu vəzn xüsusilə öz tərkibinə qəbul edir, zira təhkiyə əsəri ölçüləri etibarilə də digər əsərlərdən fərqlənir. Tetrametr v ə yamb isə m ütə- hərrik vəznlərdir, Özü də birincisi hərəkətə, ikincisi isə rəqsə uyğun gəlir. Xremon etdiyi kimi vəznləri qarışdırmaq isə daha yersizdir. Buna görə də qəhrəmani vəzndən başqa, ayrı bir vəzində heç kim iri poema yazmamışdır, lakin, dediyimiz kimi, dastan üçün ən münasib vəzni təbiət özü göstərir. Homer bir çox başqa m əsələlərdə tərifə layiq olduğu kimi, həm də xüsusən ona görə tərifə layiqdir ki, nə etməli olduğunu şairlərdən mükəmməl bilən təkcə odur. Dastanda şairin şəxsiyyəti gərək lap az görünə, əks halda o, təqlidçi şair deyildir. Başqa şairlər [əsər boyu] hər yerdə özlərini gözə dürtürlər, təqlid vasitəsilə təcəssüm ə az və nadir hallarda səy göstərirlər; Homer isə üç-dörd kəlm ə girişdən sonra o saat kişi və ya qadın xarakterini, yaxud hər hansı bir başqa xarakteri hadise meydanına çıxarır, xaraktersiz heç bir surət göstərmir, yalmz xarakterə malik olanların təsvirini verir. [H əm eposda, həm] faciədə gərək heyrət doğuran hadisələr təsvir olunsun, epopeyada isə xüsusən ağlagəlm əz hadisələri təsvir etmək mümkündür, heyrət özü də elə ən çox belə hadisələrin sayəsində doğur, çünki bu cür hadisələrdə iştirakçı özü eposda görünmür; m əsələn, Hek- torun təqib olunması əhvalatları səhnədə göstərilsə, gülməli çıxar: b əzi- ləri yerindəcə dayanaraq təqib etmir, biri isə başı ilə onlara işarə edir. Epopeyada isə bütün bunlar nəzərə çarpmır. Əksinə, heyrətamiz hadi- sələr isə xoşa gəlir. Bunu o da sübut edir ki, hekayə əsnasında hamı əhvalata özündən müəyyən şeylər əlavə edib, nağıl edir, bu isə xoşa gəlm ək arzusundan doğur. Yalanı necə məharətlə işlətm ək üsulunu başqa şairlərə ən çox öyrədən də Homerdir. Bu üsul əqli nəticənin yanlışlığına əsaslanır, məsələn: adamlar fıkirləşirlər ki, madam fılan şey mövcud olanda v ə ya yarananda fılan da mövcud olur v ə ya yaranır, deməli, əgər sonuncu varsa, onda ə w ə lk i də mövcuddur v ə ya baş verir. Bu isə səhvdir; m əhz ona görə səhvdir ki, bir halda ki, əgər əvvəlincisi yalandırsa, onda sonrakımn həqiqət olmasma baxmayaraq, hələ demək olm az ki, əvvəlinci də olmuş v ə ya baş vermişdir, ya da ki, belə bir n əticə çıxarıla bilər. Çünki çox vaxt biz sonrakının həqiqi olduğunu bildiyim iz zaman, qəlbən yanlış nəticə çıxarırıq ki, ə w ə lin c i də həqi- qətdir. “Yuyum” fəslindən [parça] buna misaldır. 61
Ehtimala görə mümkün ola biləcək, amma ağlabatmayan h a d isə- lərdən ziyadə ehtimala görə az mümkün olub, ağlabatan hadisələri üstün tutmaq lazımdır. Damşıqlar məntiqsiz hissələrdən tərtib olunm am a- lıdır, ən yaxşısı da budur ki, danışıqda gərək ağlazidd heç nə olmasm, yox, əgər buna ehtiyac varsa, belə danışıq təsvir olunan fabuladan xaricdə verilməlidir, [m əsələn, “Edip”də onun Laym neeə ölməsindən bixəbər olması], heç vəchlə dramın özündə verilməməlidir (m əsələn , “Elektra”da pifıy oyunlan haqqındakı nağılda, ya da “M isiyahlar”da lalm Tegeydən M isiyə gəlm əsi ilə əlaqədar söhbətdə olduğu kimi). Buna görə fabulanın da nəticədə pozulacağmı söyləm ək gülməli olardı: axı lap ə w ə ld ə n gərək b elə fabulalar heç tərtib olunmasın; lakin [şair əgər] belə [bir fabula] tərtib etm işsə v ə [bu ona] ehtimala görə daha mümkün və ağlabatan görünürsə, bu halda səfsətənin də təsvirinə yol vermək olar: aydın m əsələdir ki, “Odisseya”nın ağlabatmayan h issə- ləri, m əsələn, [qəhrəmanm İtaki adasına] çıxması səhnəsi, naşı şair qələmindən çıxmış olsaydı, çox pis görünərdi; şair isə burada m ü əy- yən mənasızlıqları əlavə boyalarla işleyərək hiss edilm əyəcək dərə- cədə b əzem əyə nail olmuşdur. Əsərin dilinə gəldikdə, istər xarakterlerin tesviri, ister fıkrin ifadə tərzi cəhətdən seçilməyən, mühüm olmayan hisseləri dil cehətdən xüsu- silə rövnəqli işləm ək lazımdır, çünki, əksine, dil son dərəcedə rövnəqli Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|