AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev
§ 4. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf şərtləri və tipləri
Yüklə 3,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Iqtisad
- §5.Dünya təsərrüfatı və onun yarımsistemlərinin göstəriciləri
- ekstensiv
|
§ 4. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf şərtləri və tipləri
Dünya iqtisadiyyatının inkişaf şərtləri də məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə dəyişir. Bu gün dünya təsərrüfat sisteminin inkişafının əsas şərtlərinə əməkdaşlığa olan meyllərin güclənməsi, qarşılıqlı anlaşıqların reallaşması, dünya iqtisadiyyatının bütün yarımsistemlərinin inkişaf etdirilməsi zərurəti, vahid , humanist , məcburi olmayan sosial-ictimai formasiyanın bərqərar olması, ölkələr və dünya miqyasında demokratik institutların yaradılması kimi yüksək dəyərlər dacildir. Bu şərtlərin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu ABŞ, Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyəti və Yaponiya çoxdan başa düşmüşlər və böyük sosial – iqtisadi yüksəlişə nail olmuşlar. Təəssüflər olsun ki, bizim respublikamızın da yerləşdiyi regionda,Rusiya, İran və onların əlaltısı olan Ermənistan kimi dövlətlərin təqsiri üzündən insan zəkasının irəli sürdüyü bu cür dünyəvi şərtlər indiyə qədər lazımınca nəzərə alınmır. Nəticəsi də göz qabağındadır.Rusiya və Qafqaz ölkələri zəngin təbii sərvətlərə, əlverişli
coğrafi məkana malik olmalarına baxmayaraq onlar Dünya Bankı tərəfindən XXI əsrdə belə ancaq “inkişafda olan ölkələr” qrupuna daxil edilirlər. Eyni vəziyyəti və eyni nəyicəni biz balkanlarda da görürük. Bu misallar bir daha sübut edir ki, dünya iqtisadiyyatının və ayrı-ayrı regionların və ölkələrin iqtisadi inkişafı problemlərə yeni mövqedən yanaşmağı tələb edir ki, bunun da başında əməkdaşlıq,insan amili və ona hörmət durur.
Dünya iqtisadiyyatını dərindən mənimsəmək üçün amil və şərtlərlə yanaşı onun əsas inkişaf istiqamətlərini də bilmək lazımdır.Məsələ burasındadır ki, eyni amil və şərtlər daxilində müxtəlif inkişaf istiqamətləri seçilə bilər və alınan nəticələr də müxtəlif ola bilər. Səmərəli dünya iqtisadiyyatına aparılan yol isə müəyyən amil və şərtlər daxilində münasib inkişaf istiqamətlərinin təyin və inkişaf etdirilməsindən keçir. İndi bu istiqamətlərin bir neçəsini nəzərdən keçirək. Dünya təsərrüfat sisteminin inkişaf istiqamətləri bu və ya başqa şəkildə xarici iqtisadi əlaqələrlə bağlıdır.Belə iqstiqamətlərdən biri müəyyən ölkəyə nisbətən xarici bazarın yaradılması və inkişaf etdirilməsidir.Təcrübə göstərir ki, xarci bazar genişləndikcə dünya iqtisadiyyatı inkişaf edir.Bu obyektiv prosesdir. Ona görə ki, xarici bazarın yaranması zərurətinin özu-özlüyündə obyektiv əsası vardır.Məsələ burasındadır ki, feodalizm dağıldıqdan, natural təsərrüfatdan əmtəə-pul münasibətlərinə keçildikdən və deməli, kapitalizm üsuli- idarəsi formalaşdıqdan sonra beynəlxalq ticarətin inkişafı üçün çox əlverişli şərait yarandı. Eyni zamanda kapitalizmin bərqərar olması milli dövlətlərin, milli bazarların və milli təsərrüfatların formalaşması prosesini sürətləndirdi. Bu ilk dövrdə yaxşı nəticələr verdi və ölkələrin daxilində iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə səbəb oldu.Məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkişafı milli təsərrüfatların qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsi üçün şərait yaratdı və beynəlxalq əlaqələr genişlənməyə başladı.Belə əlaqələrin genişlənməsininin hərəkətverici qüvvəsi isə iri sənayenin və çox sürətlə inkişaf etməsi idi. İri sənaye böyük xərc tələb edirdi.Səmərəni yüksəltmək üçün istehsalın həcmi çoxalmalı idi ki, bunun üçün də maşınlı istehsal prosesi şərait yaradırdı. Nəqletmə vasitələrinin də sürətlə inkişaf etməsi xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə müsbət təsir göstərirdi.Bu da öz növbəsində dünya iqtisadiyyatının inkişafını təmin edirdi. Qeyd edək ki, bu cür proseslər indiyə qədər davam edir və xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə, dünya iqtisadiyyatının irəliyə doğru fəaliyyət göstərilməsinə səbəb olur.
Bu cəhətdən keçən əsr əlamətdar olmuşdur. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr daha da genişlənmiş və istər dərininə və istərsə də əhatə dairəsinə görə inkişaf etmişdir. Belə inkişafın əsas məğzini dünya iqtisadiyyatı inkişafının yeni istiqamətinin meydana gəlib tərəqqi etməsi təşkil etdirdi.Bu istiqamət nəhəng inhisarçı birliklər olan transmilli korporasiyaların (TMK) meydana gəlməsi və fəaliyyət göstərməsi ilə bağlı idi.
Təsərrüfatçılıq sahəsində dünyanın qabaqcıl təcrübəsi sübüt etmişdir ki, əlverişli mühit yaradılan ölkələrdə sahibkarlar böyük iqtisadi müvəffəqiyyət qazana bilirlər və onların müəyyən qisminin əlində külli miqdarda kapital cəmləşir.Bu kapitalın bir hissəsini özünə mənsub olduğu ölkədə sərmayə kimi işlətmək sahibkar üçün səməmərli olmur. Yaranmış əlavə kapital digər, xüsusən də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yerləşdirildikdə daha çox mənfəət gətirir. Xarici ölkələrdə kapital qoyuluşunu sürətləndirən amil isə sənayecə ən yüksək şəkildə inkişaf etmiş ölkə rəhbərlərinin bu prosesi müdafiə etmələri və onun üçün əla şərait yaratmaları oldu. Bu şəraitin mahiyyətini sahibkarların əlində toplanmış əlavə kapitala “azadlıq” verilməsi təşkil edirdi. Bunun nəticəsində Amerikanın, Yaponiyanın, İngiltərənin, Almaniyanın və s. daha çox inkişaf etmiş ölkələrin sahibkarları öz kapitallarını digər ölkələrdə sərbəst istifadə etmək hüququ qazandılar və keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq bu günə qədər öz fəaliyyətlərini bu günə qədər öz fəaliyyətlərini gün-gündən gücləndirirlər. TMK – ın dünya iqtisadiyyatı inkişafının mühüm istiqaməti kimi aşağıdakı üstünlükləri var. TMK istehsalın beynəlmiləllik səviyyəsini artırır, beynəlxalq əmək bölgüsünü sürətləndirir, dünya təsərrüfat sistemini rəngarəngləşdirir və dünya iqtisadiyyatının dünyəvilik səviyyəsinin artırır. TMK –ın kapitalları öz ölkələrində baş verən proseslərdən nibətən uzaqdırlar, yəni daha çox sərbəst hərəkət edə bi lərlər. Ümumilikdə götürdükdə TMK dünya miqyaslı münasibətləri daha obyektiv formada tənzimləyirlər, kapitalı daha çox mənfəət gətirən istehsal sahələrinə və regionlara tərəf meylləndirmək bacarığına malikdirlər.
Onu da qeyd edək ki, TMK öz hökümətlərindən maliyyə, diplomatik və hərbi himayədarlıq alırlar və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadiyyatın strukturunu özlərini istədikləri kimi
iqtisadiyyatı inkişafının mühüm istiqaməti kimi fəaliyyət göstərib və XXI əsrin əvvəlində də müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməkdədir.
Beynəxalq siyasi vəziyyətin yaxşılaşması dünya iqtisadiyyatı inkişafına güclü təsir göstərir və son nəticədə ölkələr arasında illər uzunu müxtəlif səbəblər üzündən yaranmış əngəllərin aradan qaldırılmasına gətirib çıxarır ki, bu da onu dünya təsərrüfat sistemi inkişafının başlıca istiqamətlərindən birinə çevirir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, əslində dünya iqtisadiyyatının inkişafı həmişə beynəlxalq siyasi vəziyyətlə şəraitləşib.Beynəlxalq siyasi vəziyyət dünya iqtisadiyyatının inkişafına üç cür təsir göstərə bilər. Birincisi, ona
beynəlxalq siyasi vəziyyət yaxşılaşdıqca dünya təsərrüfat sisteminin güclənməsi üçün şərait yaranır.İkincisi, ona mənfi təsir göstərə bilər. Bu o zaman baş verir ki, beynəlxalq siyasi vəziyyət müxtəlif səbəblər üzündən pisləşir və dövlətlər və regionlar arasında iqtisadi əməkdaşlıq mümkün ola bilən gücü və imkanı daxilində fəaliyyət göstərə bilmir. Üçüncüsü, neytral vəziyyətdədir. Yəni beynəlxalq siyasi vəziyyət sabit olduqda dövlətlərarası münasibətlər də ona uyğun formalaşır və müəyyən mənada sabit qalır.Dünya iqtisadiyyatının inkişafı da sabitləşir. Beləliklə də, siyasət , siyasi amil dünya iqtisadiyyatını həmişə təsir etmişdir və indi də etməkdədir.
Dünya iqtisadiyyatının, dünya iqtisadi əlaqələrinin inkişaf meyllərini dərindən öyrəndikdə məlum olur ki, beynəlxlq siyasi vəziyyətlə beynəlxalq iqtisadiyyat arasında əlaqəni və qarşılıqlı əlaqəni dərindən bilməklə dünya
təsərrüfat sisteminin inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk etmək, prosesi düzgün idarə etmək , ona təsir göstərmək mümkündür. Sonda dünya iqtisaiyyatının inkişaf perspektivlərini də düzgün proqnazlaşdırmaq mümkün olar. Buradan da elə nəticə çıxarmaq lazımdır ki, beynəlxalq siyasi durumu
özünəməxsus xüsusiyyətində axtarmaq lazımdır. Bu xüsusiyyətlər nədən ibarətdir?
Birincisi dünya iqtisadi münsaibətləri ilk növbədə bütün planet ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində ümumi dil tapması səviyyəsini xarakterizə edir. Ümumi dilin tapılmasında isə bütün dünya miqy
asında, ya da konkret bir region çərçivəsində fəaliyyət göstərən ölkələrin rolu həlledicidir. Öz siyasi ambisiyasına malik olan ölkələr sayı artdıqca ümumi dil tapmaq prosesi çətinləşir və siyasət
adlanan ölkələr qrupunu göstərmək olar. Rusiya ,İran və onların əlaltısı olan Ermənistanın mühüm siyasi ambisiyaları bu regionda iqtisadi inkişafı həmişə ləngitmişdir və çox təəssüf ki, indi də bu mənfi hal davam edir.
İkincisi, dünya iqtisadi münasibətləri həm də dünya ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində təsir və qarşılıqlı təsirlər üsuludur.Bu üsul mextəlif ola bilər. Müvafiq olaraq dünya iqtisadiyyatının da inkişaf səviyyəsi müxtəlif formada təşəkkül tapır. İqtisadi əlaqələrin bir sıra üsulları məlumdur.Dünya iqtisadiyyatına təsir etməsi nöqteyi-nəzərincə onları iki qrupa bölmək olar: Iqtisad yönümlü üsullar və güc işlətmə üsulları İqtisadi üsullarla təsiretmə baş verdikdə prosesə cəlb olunan ölkələrin iqtisadi maraqları ön planda du rur və son nəticədə tərəflərin hamısı iqtisadi səmərə əldə edir və inkişaf edirlər.Elə iqtisadi üsulların mahiyyəti də bundadır. İqtisadi üsul dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün çox zəruridir və təcrübədə bu sübut olunmuşdur.Bu gün Qərbi Avropa ölkələrinin, ABŞ- ın və Yaponiyanın səmərəli inkişaf etmələrinin əsasını yaxın və uzaq ölkələrlə öz iqtisadi əlaqələrini məhz iqtisadi üsullardan geniş və hərtərəfli istifadə etmələri təşkil edir.Rusiya Federasiyası isə özünə yaxın və uzaq ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələrində əsasən güc üsullarından istifadə tətbiq edir. Belə münasibətlərin nətcəsidir ki, Rusiyanın nə özü, nə də onun yaxın qonşuları inkişaf etmiş ölkələr sırasına cıxa bilməmışdir. Deməli, istər qlobal miqyasda və istərsə də lokal miqyasda ölkələrarası əlaqələrin hansı üsulla qurulması dünya iqtisadiyyatının inkişafı üçün əsas şərtlərdən biridir. İqtisadi üsullar üstünlük təşkil etdikdə ticarət, istehsal-tikinti, texnoloji kooperasiya, əmək bölgüsü, ixtisaslaşma, elm tutumlu məhsul istehsalı və innovasiya əlaqələrinin həyata keçirilməsi üçün şərait yaranır ki, bu da yarımsistemlərin –dövlətlərin və bütün sistemin dünya iqtisadiyyatının inkişafına səbəb olur.
§5.Dünya təsərrüfatı və onun yarımsistemlərinin göstəriciləri
Hər hansı bir öyrənilən obyektin vəziyyətini müxtəlif istiqamətlərdə təhlil etmək olar və bu zaman qarşıya qoyulan məqsəddən və təhlilin çərçivəsindən və dərinliyindən asılı olaraq müxtəlif göstəricilər sistemindən istifadə edilir.Ölkələrin, regionların və dünyanın iqtisadi vəziyyətinə iriləşdirilmiş şəkildə (yəni məsələləri xırdalamadan) qiymət verilməsinə dünya təcrübəsində çox tez-tez rast gəlmək olar. Bu zaman makroiqtisadi göstəricilərdən istifadə edilir . Belə göstəricilərdən ən başlıcası ümumi milli məhsul (ÜMM) və yaxud da ümumi daxili məhsul (ÜDM) göstəricisidir.
ÜMM (ÜDM) göstəricisindən dünya miqyasında iqtisadi inkişafa qiymət vermək üçün geniş istifadə edilir. Bu gösrərici son ictimai məhsuldar və adətən bir il ərzində baxılan obyektin son nəticəsini göstərir.İqtisadi təhlildə bu göstərici ayrı-ayrı ölkələr, regionlar, ölkə qrupları və planet üçün tam şəkildə hesablanır. Məqsəd – baxılan obyektdə iqtisadiyyatın inkişaf sürətinə qiymət verməkdir. Hər iki göstəricinin istehsal olunan həcmini və istifadə edilən həcmini hesablamaq olar.
İstehsal edilən ÜDM mahiyyətcə bu və ya digər ölkənin ərazisində yerləşən və kimə məxsus olmasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün müəssisələrin bir ildə istehsal etdikləri əmtəə və xidmətlərini qəbul edilmiş qiymətlərlə son həcmidir. Son həcm material xərclərini özündə əks etdirmir və əslində bütün sahələr üzrə ödənilən əmək haqqının, mənfəətin və amortizasiyanın cəmi kimi hesablanır. Əslində bu bütün sahələrdə istehsal edilən əlavə dəyərlərin cəmidir.
İstifadə edilən ÜDM isə mahiyyətcə ölkədə həyata keçirilən kapital qoyuluşlarının, istehlakın (əhalinin və dövlətin) və xarici iqtisadi əlaqələrin saldosunun cəmidir. Əslində bu millətin ümumi ictimai məhsuludur və dünya təcrübəsində müqayisəli təhlillərdə cox zaman bu göstəricidən istifadə edirlər. Qeyd edək ki, ÜMM-da ÜDM –in hesablama üsulu ilə hesablanır. Fərq ondadır ki, ÜDM hesablanarkən xarici iqtisadi əlaqələrin saldosu çixilir, ÜMM –a hesablandıqda isə bu saldo toplanır. Adətən bu iki göstərici arasında fərq çox kiçik olur. Lakin ABŞ və bir neçə digər ölkələrdə ÜMM-u xaricilərə məxsus olan müəssisələrin yatratdıqları əlavə dəyər daxil edilmir. Bu halda ÜMM –i hesablamaq üçün ÜDM – dən xaricilərin əldə etdikləri əlavə dəyəri çıxmaq və bu ölkənin vətəndaşlarının xaricdə əldə etdikləri əlavə dəyəri əlavə etmək lazımdır.
Bu iki göstəricilərdən başqa milli gəlir (MG) göstəricisi də hesablana bilər. MG-in hesablanma üsulu da ÜDM –in hesablanması kimidir, MG-i tapmaq üçün ÜDM – dən amortizasiya ayırmalarının və dolayısı ilə tutulan vergilərin məbləği çıxılır, subsidiyaların məbləği isə əksinə ona əlavə edilir. Adətən vergilərin həcmi çox olur. Məlum oldugu kimi, vergilər pərakəndə satış qiymətlərinə daxil edilir və son istehlakçı tərəfindən ödənilir.Subsidiya əksinə, qiymətləri aşağı salır.Təcrübə göstərir ki, uzunmüddətli dövr üçün müqayisə etdikdə MG-
in və ÜDM –in ümumi dəyişmə sürətləri demək olar kİ, eyni olur. Məhz buna görə də bütün dünya statistikasında çox zaman ÜDM göstəricisindən istifadə edilir. ÜDM – in hesablanma metodologiyası göstərir ki, onun vasitəsi ilə ölkə və dünya iqtisadiyyatı haqqında ümumi vəziyyəti öyrənmək olar. Lakin burada qiymət amilini hökmən nəzərə almaq lazımdır . Cari qimətlərlə hesablanan ÜDM nominal ÜDM, hər hansı bir baza qəbul edilmiş dövrün (ilin) dəyişməyən qiyməti ilə hesablandıqda isə o real ÜDM adlanır. Real vəziyyətləri tədqiq etmək və yanlış nəticələrin baş verməməsi üçün dünyanın ÜDM-i Amerika dolları (cari və daimi qiymətlərlə) vasitəsi ilə hesablanır.Ümumiyyətlə, məsələyə bu cür yanaşmaq metodoloji cəhətdən düzgün olsa da , ayrı- ayrı hallarda vəziyyəti tam aydınlaşdırmağa imkan vermir. ÜDM göstəricisinin yaxşılaşması (artması) iqtisadi inkişafın olduğunu, onun artım sürətinin dayanıqlığı ölkənin iqtisadi gücünu xarakterizə edir. Lakin ÜDM göstəricisi geniş və yaxud sadə təkrar istehsalın hansı xərclər hesabına başa gəldiyi, iqtisadi artımın intensiv və ya ekstensiv yolla baş verdiyi, iqtisadiyyatın strukturunun necə dəyişdiyi və s. haqda tədqiqatçıya heç bir məlumat vermir. Buna görə də dünya iqtisadiyyatına və onun yarımsistemlərinin iqtisadi inkişafına daha dərindən qiymət vermək üçün digər göstəricilərdən istifadə edilir.
Belə göstərilənlərdən ən geniş yayılması ölkə və dünya təsərrüfatının strukturunu xarakterizə edən göstəricilərdir.Bir sahə orta göstəriciyə nisbətən çox və az inkişaf edə bilər. Məsələn, ümumi təsərrüfatda sənayenin və onun aparıcı sahəsi olan maşınqayımanın xüsusi çəkisinin artması da dünya iqtisadiyyatının və ölkələrin iqtisadiyyatının intensiv inkişafından xəbər verir. Bir qayda olaraq inkişaf etmiş ölkələrin sənayesi yüksək xüsusi çəkiyə, sənayenin strukturunda isə maşınqayırma yüksək xüsusi çəkiyə malik olur. Məsələn, ABŞ və Yaponiyada maşınqayırmanın xüsusi çəkisi sənayenin ümumi məhsulunda 50% -ə çatdığı halda Rusiyanın da daxil olduğu MDB- də bu göstərici heç 20% -də təşkil etmir. Azərbaycanda isə bu göstərici 1-2 faizdir. Keçən əsrin son iki-üç onilliklərində dünya təsərrüfatı yarımsistemlərinin iqtisadi inkişafı onlarda mikroelektronika, kompüter texnikası, biotexnologiya, gen mühəndisliyi , məlumat texnikası ilə bağlı olan yüksək texnoloji sahələrin inkişafı ilə səciyyələnmışdir. Məhz bu sahələrin üstün inkişafına nail olan ABŞ dünya liderliyini b ir çox sahələrdə ələ ala bilmişdır. Yaponiyanı və Almaniyanı da irəliyə çəkən amillər bunlardır.
Hər hansı bir ölkənin təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sahələri onların istifadə etdikləri xammal və materialların xarakterinə görə üç qrupa bölmək olar: ilkin sahlərə, sonrakı sahələrə və üçüncü qrup sahələrə.İlkin sahələrə kənd təsərrüfatı ilə hasilat sahələri daxil edilir.Sonrakı sahələrə (bunlara ikinci sahələr də deyilir) emal sənayesi, elektroenergetika və tikinti daxildir.Üçüncü adlanan sahələrə isə bir çox sahələr daxildir.Xidmət sferasına daxil olan sahələr, maliyyə, sığorta, təhsil, mədəniyyət , elm , tibbi sahələri və ənənəvi nəqliyyat , ticarət və rabitə sahələri belə sahələrdəndir.
Ayrı-ayrı sahəllərin ÜDM-də yeri “xüsusi çəki” göstəricisi ilə təyin edilir. Təhlil göstərir ki, ilkin sahələrin və xüsusən kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi keçən əsrdə sürətlə azalmışdır. Bu meyl inkişaf etmiş ölkələrdə daha kəskin gözə çarpır. Məsələn, ABŞ-ın ÜDM-
də kənd təsərrüfatı 1913-cü ildə 39,3% “paya” malik idi. 1993-cü ildə isə bu göstəricinin səviyyəsi cəmi 2 faiz təşkil etmişdir. Qeyd edək ki, kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisinin bu cür yüksək dərəcədə aşağı düşməsi kənd təsərrüfatı məhsularının mütləq həcminin daim artması ilə baş vermişdir.Belə ki, bu gün ABŞ kənd təsərrüfatı məhsulları ilə öz əhalisini yüksək səviyyədə təmin etməklə yanaşı xaricdə də çoxlu miqdarda kənd təsərrüfatı məhsulu ixrac edir. Bu cür vəziyyət ABŞ –ın ÜDM –
də mütərəqqi struktur dəyişmələrinin baş verdiyinə dəlalət edir.Əyanilik üçün 2№li cədvəldə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin ÜDM-nin dörd qrup sahələr üzrə strukturu verilmişdir.
Cədvəl 2 Əs as sah ələr 1 913 1 960 İ ll ər 1 970 1 975 1 985 1 989 1 993 K ə nd t əsərrüfatı 39,3
6,3
3,9
4,1
3,2
2,8
2,0
S ən aye -
36,4
31,9 29,9
29,9
27,1
31,0
Tik inti
-
5,7
6,2
6
6,1
6,0 Xid
m ət
-
51,6
58,0 59,5
61,3
64,2
61,0
ÜDM göstəricisi, qeyd etdiyimiz kimi, baş makroqitisadi göstəricidir və iqtisadiyyatın vəziyyətinə qiymət verərkən bu göstəricinin bir il (və yaxud baxılan hər hansı bir dövr) ərzində artım sürəti faizlə və ya əmsalla götürülür.Lakin bu göstərici bir sıra keyfiyyət göstəriciləri olmadan iqtisadiyyatın vəziyyətini xarakterizə etmək üçün yaramır. Buna görə də ÜDM göstəricisi ilə yanaşı aşağıdakı göstəriciləri də hesablamaq lazımdır.Belə göstəricilərdən ən mühümləri ÜMM- in əmək, fond və material tutumluğunu xarakterizə edən göstəricilərdir.
Əmək tutumu göstəricisi ümumi milli məhsulun tərkibində əmək haqqınan xüsusi çəkisini göstərir.Ayrı-ayrı məhsulların əmək tutumundan fərqli olaraq ümumi milli məhsulun əmək tutumu son onilliklərdə artmaqdadır.Dərc olunmuş materiallara görə inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə bu göstəricinin xüsusi çəkisi çox sürətlə yüksəlir. Məsələn, ABŞ-da bu göstərici 1990-cı illərin axırında 80% olmuşdur. Müqayisə üçün göstərək ki, 1929-cu ildə ABŞ-ın ümumi milli məhsulunun tərkibində əmək haqqı 60%-dən də aşağı idi.
Qeyd edək ki, “Ümummilli məhsulun əmək tutumu” göstəricisi bir çox cəhətdən iqtisadiyyatın sosial yönümlüyünü göstərir(əslində burada söhbət istehsal texnologiyasında əməlyyatların əmək tutumunun yüksəldilməsindən yox, fəhlə və qulluqçuların əmək haqlarının artırılmasından gedir. Buna görə də göstəricinin adı “Ümummilli məhsulun əmək haqqı tutumu ”olmalıdır.)
Materialtutumu ümummilli məhsulu əldə etmək üçün istifadə edilən bütün qəbildən olan material xərclərinin ümumilli məhsula görə nosbətini göstərir. Təhlil göstərir ki, bu göstəricinin səviyyəsi bütün inkişaf etmiş ölkələrdə aşağı düşür və material-enerji resurslarından daha səmərəli istifadə edilməsini səciyyələndirir. Bu göstəricini material-enerji xərclərinin digər ünsürlərinə görə də hesablamaq olar. Məsələn, enerji tutumu, yanacaq tutumu, metal tutumu və s.
Mühüm göstəricilərdən biri də ümummilli məhsulun elm tutumu göstəricisidir. Bu göstəricini faizlə hesablamaq üçün baxılan dövrdə elmin inkişafına ,prinsipcə yeni məhsulun layihələndirilməsinə, mənimsənilməsinə və istehsalına çəkilən xərclərin ÜMM –ün həcminə bölüb 100- ə vururlar.Son illərdə bu göstəricinin səviyyəsi ABŞ-da 2,7 , İngiltərədə -2,3 , Fransada -2,4 , Yaponiyada – 2,8, İtaliyada -1,4 faiz təşkil etmişdir.Mütləq planda bu faizlər böyük miqdarda vəsait təşkil edir. Məsələn, 1996-cı ildə ABŞ-ın elmi inkişafına çəkdiyi xərcin məbləği 185 milyard dollar təşkil etmişdir ki, bu da dünya uzrə həmin xərclərin 47%ni təşkil edir.
Növbəti keyfiyyət göstəricilərindən biri istehsalın fond tutumudur.Bu göstəricisi əsas kapitalın dəyərini ÜMM -ə bölməklə hesablanır. Dünya təsrübəsi göstərir ki, bu göstərici müxtəlif dövrlərdə müxtəlif səviyyədə olub. Onun səviyyəsinə ən çox təsir göstərən amil iqtisadi artımın tipidir. İqtisadi artımın ekstensiv tipi üstünlük təşkil etdiyi mərhələlərdə fondtutumu yüksəlr(səmərəlilik aşağı düşür), əksinə iqtisadi artım əsasən intensiv yolla baş verdikdə fondtutumu aşağı düşür (səmərəlilik isə yüksəlir). Bu göstərici sahəsində ABŞ keçən əsrin 20-
ci illərinin ortalarından, Qərbi Avropa ilə Yaponiya isə 70-ci illərdə dönüş yarada bildilər və yüksək nəticə əldə etdilər.
Dünya iqtisadiyyatına qiymət verərkən fondtutumu göstəricisinin əksi olan fondverimi göstəricisindən də geniş istifadə edilir.
|