AQİL ƏLİyev ariF ŞƏKƏRƏLİyev


§1.  "Dünya  iqtisadiyyatı"  elmi  obyektiv    zəruriyyətdən



Yüklə 3,36 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/30
tarix07.01.2017
ölçüsü3,36 Mb.
#4955
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30
§1. 

"Dünya  iqtisadiyyatı"  elmi  obyektiv    zəruriyyətdən       

meydana g

ələn elmdir 

 

"Dünyada getdikc

ə  artan  qarşılıqlı  asılılıq,  dünya 

iqtisadiyyatının birləşməsi, regionlaşma XX əsrin son mərhələsinin 

f

ərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir." 

 

                                                              

H.Ə.ƏLİYEV 

 

T



əbiətin və  cəmiyyətin üzdə  görünən və  üzdə  görünməyən 

sirl


ərinin,  qanunauygunluqlarının  öyrənilməsinin çox qəribə  bir 

xüsusiyy


əti vardır. Uzun illər boyu üzərində tədqiqatlar apararaq, böyük 

əmək sərf edərək  əldə  edilən nəticələr sonralar çox sadə  və  hamının 

d

ərk edə  biləcəyi adi həqiqətə  çevrilir.  Milli  iqtisadiyyatların  dünya 



t

əsərrüfat sistemindəki rolunun, dünya sisteminin və  iqtisadiyyatını 

v

əhdətliyinin dərk edilməsi, dünya iqtisadiyyatının milli iqtisadiyyatlara 



v

ə  əksinə, güclü təsir göstərməsinin mənimsənilməsi, qlobal 

probleml

ərin ancaq bütün ölkələrin birgə  səyi nəticəsində  həll edilə 



 

bilm


əsi  faktının  dərk edilməsi və  s.  bu  kimi  indi  çoxlarının  başa 

düşdüyü problemlər də bu prosesi keçmişlər... Bu cür indi sadə görünən 

m

əsələlərin dərk edilməsi insanlara böyük bəşəri  ideyaların  həyata 



keçirilm

əsinə  yol göstərdi, dünya və  onun  iqtisadiyyatı  haqqında 

düçünc

ələri 


d

əyişdirdi 

və 

saglam 


dünya 

iqtisadiyyatının 

formalaşdırılması zərurətini meydana çıxartdı.  

Ümumiyy


ətlə, götürdükdə  insan fəaliyyəti olduqca mürəkkəb, 

çoxc


əhətli və  qarmaqarışıqlıqdır.  Bu  fəaliyyət ilk vaxtlar bir dövlətin 

s

ərhədləri çərçivəsində  baş  verirdi və  birinci növbədə  maddi nemətlər 



v

ə xidmətlər istehsal edilməsində, elmdə və mədəniyyətdə, siyasətdə və 

ideologiyada öz 

əksini tapırdı. Belə fəaliyyətlə ortaya çıxan və insanlar 

arasında baş verən müxtəlif xarakterli münasibətlər və  yaşayış tərzləri 

d

ə bir dövlət daxilində baş verirdi.    



Dünya  miqyasında  məhsuldar qüvvələrin sürətli  inkişafı 

n

əticəsində  insan fəaliyyəti ölkədaxili çərçivədən ölkələrdaxili 



ç

ərçivəsinə keçir, bütün ölkələri bütöv bir halda əhatə etməyə başlayır. 

Bel

ə olan halda insanlar arasında meydana çıxan siyasi, iqtisadi, mədəni 



v

ə  s.  əlaqələr, dövlətlər və  regionlar  arasında  meydana  çıxan  yeni 

münasib

ətlərlə  zənginləşir.  Nəticədə  insan fəaliyyəti mürəkkəbləşir, 



qarşılıqlı ziddiyyətlərlə zəngin olur. Bu ziddiyyətlərin həll edilməsi yolu 

is

ə  bir ölkə  daxilində  baş  verən ictimai istehsaldan yox, bütün planeti 



əhatə edən dünya istehsalından - beynəlxalq iqtisadiyyatdan keçir.  

İnsanlar  öz  tələbatlarını  ödəmək üçün maddi nemətlər istehsal 

edirl

ər və  çoxdan məlumdur ki, bir ölkə  daxilində  istehsalın 



genişləndirilməsi ilk növbədə təbii resurslardan asılı olur. Hava şəraiti, 

t

əbii  resurslar,  torpağın  yararlılığı  ciddi  şəkildə  ölkələrin iqtisadi 



inkişafına təsir göstərir. Lakin hər bir ölkədə və dünya miqyasında baş 

ver


ən daxili proseslərin məğzini təbii amillərlə izah etmək həmişə doğru 

n

əticə çıxarmağa imkan vermir. Təbii şərtlər bu və ya digər səviyyədə 



daimidir.  İqtisadi  inkişaf  isə  dinamikdir. Təxminən eyni təbii  şəraitdə 

ayrı-ayrı cəmiyyətlər tam müxtəlif nəticələr əldə edirlər. Digər tərəfdən 

t

əbii şəraiti müxtəlif olan ölkələrin iqtisadi inkişafının ümumi və oxşar 



şəkildə olması halı heç də nadir hal deyil.  

İqtisadi  proseslərin intensivliyində  təbii amillər nə  qədər güclü 

qüvv

əyə malik olsalar da sonda iqtisadiyyatın inkişafında həlledici rolu 



sosial-

iqtisadi  quruluş və dövlətin seçdiyi iqtisadi model oynayır. Çoxlu 

sayda dünya t

əcrübəsi, alimlərin müşahidələri bəşəriyyətin fikrini belə 



 

bir m


əsələyə  yönəltmişdir  ki,  özü-özlüyündə  maddi istehsal da, 

insanların  rifah  halı  da  hansısa  çox  güclü,  lakin  ilk  baxışdan  nəzərə 

çarpmayan ictimai v

ə dünyəvi amil və qanunauyğunluqlara tabedir. Bu 

qanunauyğunluqları  aşkarlamaq  və  təcrübədə  onlardan istifadə  etmək 

üçün bir elm sah

əsi tələb olunurdu. Məhz belə  bir elmlə  Dünya 

iqtisadiyyatı elmi məşğul olmalı idi.  

İnsanların  iqtisadi  proseslərin sirlərini öyrənmək istəyini təkcə 

özünüd


ərketmə, dünyəvi problemlərin dərinliklərinə  müdaxiləetmə 

xüsusiyy


ətləri kimi daxili can atmalar ilə izah etmək düzgün olmazdı.Bu 

h

əm də onların iqtisadi həyatın müxtəlif- həm lokalvə həm də qlobal-



miqyaslarda t

ənzimlənməsinə  yönələn  maraqlarından  doğur  və 

insanların  obyektiv  tələbatlarının  ödənilməsi ilə  əlaqədardır.  İnsanlar 

h

əmişə çalışmışlar ki, iqtisadi proseslərə təsir göstərsinlər və mümkün 



q

ədər  onları  öz  istədikləri istiqamətə  yönəldə  bilsinlər. Bu istək 

subyektl

ərin istəyi olsa da onun obyektiv əsası vardır və daha güclüdür. 

M

əhz bu obyektiv tərəf  insanları  getdikcə  belə  bir nəticəyə  gəlməyə 



vadar etdi ki, iqtisadiyyat dünya miqyasında   inkişaf etməlidir. Bundan 

b

aşqa,  qapalı  iqtisadiyyatların  meydana  gəlməməsi üçün də  dünya 



iqtisadiyyatının optimal inkişafı tələb olunurdu.  

Qapalı  iqtisadiyyat  ilik  növbədə  milli hökumətin (dövlətin) 

iqtisadiyyatını  durğunluğa  düçar  edir,  dünya  elmindən, təcrübəsindən 

vaxtında  və  səmərəli istifadə  edilməsinə  əngəl törədir. Bizim öz 

respublikamız  da  daxil  olmaqla  digər  keçmiş  sosialist  dövləti adlanan 

ölk


ələrin  hazırda  düşdükləri vəziyyət bunu bir daha sübut edir. 

M

əlumdur ki, Rusiya kimi böyük bir dövlət də  daxil  olmaqla  keçmiş 



postsovet ölk

ələri hələ  də  transmilli  korporasiyaları  ilə  məşhur  olan, 

bazar  iqtisadiyyatı  sahəsində  dərin təcrübəyə  malik  olan  inkişaf  etmiş 

ölk


ələrlə rəqabətdə uduzurlar. Təbii resurslarla zəngin, sənayeni inkişaf 

etdirm


əyə daxili imkanları və böyük hərbi gücü olan Rusiya XX əsrdə 

öz iqtisadiyyatını ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələri səviyyəsinə 

qaldıra  bilmədi.  Milli  iqtisadiyyatın  strukturunu  zaman-fəza daxilində 

operativ d

əyişməyi bacarmayan Rusiya bu gün təkcə  inkişaf  etmiş 

ölk


ələrdən geri qalmır. Ən mühüm göstəricilər üzrə o heç kiçik ölkələrlə 

d

ə yarışa girə bilmir. Məsələn, 1997-ci ildə Rusiyada adambaşına düşən 



ümumi milli m

əhsulun dəyəri  Estoniyanın  həmin ildə  əldə  etdiyi eyni 

göst

əricidən  az  olmuşdur.  Bunun  əsas səbəbi  Rusiyanın  uzun  müddət 



dünya 

iqtisadiyyatına inte  qrasiyasının zəif olması idi.  



 

H

ərtərəfli sosial-iqtisadi  inkişaf  ərazi  iqtisadiyyatının  dərindən 



öyr

ənilməsini tələb edir. Heç olmasa ona görə ki, istehsal sahələri də bu 

ərazilərdə  fəaliyyət göstərir. Lakin çox zaman biz iqtisadiyyatı  onun 

sah


ələri üzrə  xarakterizə  edirik və  öyrənirik.  Bazar  iqtisadiyyatı 

şəraitində  isə  iqtisadiyyatın  ərazi  baxımından  öyrənilməsinin 

əvəzolunmaz  əhəmiyyəti  vardır.  Axı  son  nəticədə  istehsal olunan 

m

əhsula və  ümumiyyətlə, məhsuldar qüvvələrin  inkişafına  ərazinin 



mühiti güclü t

əsir göstərir. Ekoloji təmiz məhsul istehsalı isə bilavasitə 

texnika v

ə  texnologiyadan deyil ərazidən,  ətraf mühitdən  asılıdır. 

Ərazinin istehsalda rolunu qeyd etdikdən sonra ərazilərin bir-biri ilə 

əlaqədar  olması  və  bir-birinə  təsir etməsi  haqqında  danışmaq  olar. 

M

əlum oldugu kimi, biz kənd, şəhər, ölkə, cənub, şərq və şimal və s. 



kimi 

əraziləri fərqləndirsək də  bunlar  hamısı  bir-biri ilə  əlaqədardırlar 

v

ə  sonda vəhdətlik təşkil  edən Yer kürəsində  yerləşirlər. Yəni bütün 



ərazi vahidləri tamın - Yer kürəsinin bir hissələridir. Eynilə hər bir ərazi 

vahidinin  iqtisadiyyatı  da  Yer  kürəsi  (dünya)  iqtisadiyyatının  bir 

hiss

əsidir. 


Dem

əli, milli iqtisadi sistemlər ilə  dünya  iqtisadiyyatı  arasında 

olan münasib

ətlərin tənzimlənməsi,  inkişaf  qanunauygunluqlarının 

öyr

ənilməsi məsələsi ortaya çıxır ki, bunun da obyektiv əsası vardır. Bu 



obyektiv 

əsas fəlsəfi cəhətdən də  izah oluna bilər. Söhbət burada 

ümuminin (dünya iqtisadiyyatının) təkin və xüsusinin (milli iqtisadiyyat 

sisteml


ərinin)  qarşılıqlı  əlaqəsindən,  oxşarlığından  və  fərqli 

əlamətlərindən  gedir.  Dünya  iqtisadiyyatı  elminin  (fənninin) meydana 

g

əlib  inkişaf  etməsinin obyektiv əsasını  da  burada  axtarmaq  lazımdır. 



Lakin  bir  şey  nəzərə  alınmalıdır  ki,  dünya  iqtisadiyyatının 

öyr


ənilməsinin son məqsədi  milli  iqtisadi  yarımsistemlərin optimal 

inkişafını  təmin etməkdir.  Lakin  bu  optimallığa  nail  olmaq  üçün 

birincisi, ümumi il

ə  xüsusi və  təkərlərin  oxşar  əlamətlərinin, ikincisi, 

tama daxil olan komponentl

ərin (subyektlərin, ölkələrin)  arasında 

f

əaliyyət göstərən  qanunauyğun  əlaqə  formalarını  dərindən öyrənmək, 



aşkar  etmək və  prosesi idarə  etmək  lazımdır.  Bu  məsələlərin həllinin 

z

əruriliyi isə  dünya  iqtisadiyyatı  fənninin bir elm kimi meydana 



g

əlməsinə səbəb olmuşdur.  

Bel

əliklə  də, "Dünya iqtisadiyyatı"  fənninin meydana gəlib 



inkişaf  etməsinin  əsas obyektiv səbəbi  ayrıca  götürülmüş  dövlətin öz 

s

ərhədləri daxilində  lazımi  səviyyədə  inkişaf  edə  bilməməsi  faktı  və 



 

milli iqtisadiyyat sisteml

ərinin dünya təsərrüfatı  sisteminə  qovuşması 

t

ələbatının  meydana  çıxmasıdır.  Belə  bir tələbat  əslində  həmişə 



olmuşdur,  lakin  keçən  əsrin  ortalarında  bu  daha  aydın  görünməyə 

başlamışdır. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəlində isə bu problem qlobal 

qanunauyğunluq şəklini almışdır.  

Bu gün f


əaliyyət göstərən dünya təsərrüfat  sistemi 50-100 il 

bundan önc

ə  mövcud  olmuş  dünya  iqtisadiyyatından  özünün 

mür


əkkəbliyi, dinamikliyi, daim dəyişikliklərə  məruz  qalması  ilə 

f

ərqlənir.  Dünya  iqtisadiyyatı  bu  gün  daha  çox  tam  görünür,  hər bir 



ayrıca  götürülmüş  ölkə  üçün daha cəlbedicidir. Bu  dəyişikliklərin 

meydana g

əlməsində aparıcı rolu yüksək sürətlə inkişaf edən məhsuldar 

qüvv


ələrin beynəlmiləlləşməsi və  qloballaşması  prosesi  oynayır. 

Transmilli korporasiyalar v

ə  banklar  dünyanın  və  onun 

yarımsistemlərinin  iqtisadiyyatında  struktur  dəyişikliklərinin günün 

t

ələblərinə uyğun formada getməsinə kömək edirlər.  



 

 

 

§2. F

ənnin mahiyyəti və fərqli cəhətləri 

 

D



ərc  edilmiş  elmi  və  tədris-metodik  ədəbiyyatlarda "Dünya 

iqtisadiyyatı"nın mahiyyəti, izahı müxtəlif şəkildə verilir və əlavə olaraq 

"Dünya  t

əsərrüfatı",  "Dünya  təsərrüfat sistemi", xarici və  tərcümə 

ədəbiyyatlarda isə  "Beynəlxalq iqtisadiyyat" terminlərindən istifadə 

edilir. Dem

ək olar ki, bütün müəlliflər "Dünya iqtisadiyyatı" ilə "Dünya 

t

əsərrüfatı"  və  "Dünya təsərrüfat sistemi" terminlərinin  izahı  arasında 



ciddi bir f

ərq qoymurlar. "Beynəlxalq iqtisadiyyat" termini isə  müasir 

çap  materiallarında  istifadə  edilir və  onun  əsas məzmununu bugünkü 

dünya  iqtisadiyyatı  ilə  yanaşı  dünya  iqtisadiyyatının  nəzəri məsələləri 

v

ə beynəlxalq iqtisadi əlaqələr təşkil edir. 



Sad

ə şəkildə dünya iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatların cəmi kimi 

qiym

ətləndirilir.  Lakin  bu  mexaniki  toplu  olmaqdan  çox  uzaqdır. 



T

əəssüflə  qeyd etmək  lazımdır  ki,  dünya  iqtisadiyyatına  aid  olan 

ədəbiyyatlarda bu cəhətə  çox fikir verilmir  və  "Ölkə  iqtisadiyyatı"  və 

"Dünya  iqtisadiyyatı"  anlayışlarının  oxşar  və  fərqli cəhətləri  geniş 

oxucu kütl

əsinə lazımi səviyyədə çatdırılmır. 



 

Ad

ətən "Ölkə iqtisadiyyatı" dedikdə, konkret  bir ölkənin tərkib 



hiss

ələrinin (kəndlərin, qəsəbələrin,  rayonların,  regionların) 

iqtisadiyyatlarının    cəmi  başa  düşülür.  Bu  cür  yanaşma  eynilə  dünya 

iqtisadiyyatı ölkə iqtisadiyyatının cəminə bərabər olmalıdır.  

Ölk

ə  və  dünya  iqtisadiyyatlarının  özünəməxsus xüsusiyyətləri 



vardır.  Dünya  iqtisadiyyatının  xüsusiyyətləri isə  daha çoxdur, daha 

mür


əkkəbdir, daha gec dərk olunandır. Bir ölkə iqtisadiyyatının inkişafı 

il

ə  dünya  iqtisadiyyatının  inkişafı  istiqamətlərində, amillərində  və 



şərtlərində müəyyən oxşar əlamətlər olsa da onları fərqləndirən cəhətlər 

daha çoxdur.  

"Dünya i

qtisadiyyatı" anlayışının mahiyyətini açan əsas cəhətlər 1 

saylı cədvəldə verilmişdir.  

 

        

 

 

 

 

 

                                                                                           C

ədvəl 1 

 

Ölk

ə və dünya iqtisadiyyatlarının fərqləndirici cəhətləri 

Ölk


ə 

(bir dövl

ətin) 

iqtisadiyyatı 



Dünya iqtisadiyyatı 

S

ərhədlə məhdudlaşır 



Bütün dünyanı əhatə edir 

Ölk


ədaxili iqtisadi 

rayonların iqtisadiyyatının cəmidir 

Dövl

ətlərin  iqtisadiyyatının 



c

əmidir 


Dövl

ətin və 


dövl

ət 


strukturlarının 

fəaliyyətindən 

asılıdır 

Dünyanın aparıcı ölkələrinin 

v

ə  dünya  əhatəli  strukturların 



f

əaliyyətnidən asılıdır 

F

ərdi, xüsusi və  ümumi 



əmək  bölgüsü  inkişaf  etdikcə 

inkişaf edir 

Beyn

əlxalq  əmək bölgüsü 



inkişaf etdikcə inkişaf edir 

Beyn


əlxalq vəziyyətin güclü 

t

əsiri yoxdur 



Beyn

əlxalq vəziyyətin güclü 

t

əsiri var 



Daxili 

bazarın 


qanunauyğunluqlarına görə inkişaf 

Dünya 


bazarının 

qanunauyğunluqlarına görə inkişaf 



 

edir 


edir 

Bazar 


iqtisadiyyatının 

obyektiv  qanunlarından  kənarlaşa 

bil

ər 


Bazar 

iqtisadiyyatının 

obyektiv  qanunlarına  maksimum 

tabe olur 

Qarşılıqlı  ziddiyyətlər çox 

da güclü deyil 

Qarşılıqlı  ziddiyyətlər çox 

güclüdür 

Qarşılıqlı  əlaqələr sadədir, 

tez h


əll olunandır 

Qarşılıqlı 

əlaqələr çox 

mür


əkkəbdir. Çətin həll olunandır 

Sad


ə tərkibə malikdir 

Mür


əkkəb tərkibə malikdir 

İnkişafa  əsasən bir dövlətin 

siyas

ətindən asılıdır  



İnkişafı  bütün  dövlətlərin 

siyas


ətindən asılıdır 

Ölk


ə 

(bir dövl

ətin) 

iqtisadiyyatıdır 



Dünya  iqtisadiyyatı-bütün 

ölk


ələrin iqtisadiyyatıdır 

Əsasən bir dövlətin 

maraqlarına xidmət edir 

Bütün dünyanın maraqlarına 

xidm

ət edir 


Bir ölk

ədə  yaşayanların  

t

ələbatlarının 



 

ödənilməsi 

qayğısına qalır 

Dünya 


əhalisinin 

t

ələbatlarının ödənilməsi qayğısına 



qalmağa meyillidir 

Lokal probleml

ərin həlli 

yollarını axtarır 

Qlobal probleml

ərin həlli 

yollarını axtarır 

Z

əif, epizodik, dinamik 



inkişafa malikdir 

Güclü daimi dinamik 

inkişafa malikdir 

Əsasən ölkə ticarətinin təsiri 

altındadir 

Dünya ticar

ətinin təsiri 

altındadır 

Əsasını  maddi  və  mənəvi 

milli istehsal, onun bölgüsü, 

mübadil

əsi və istehlakı təşkil edir 



Əsasını  maddi  və  mənəvi 

varlığın beynəlxalq istehsalı, onun 

bölgüsü, mübadil

əsi və  istehlakı 

t

əşkil edir 



Vahid bir sistemdir 

Nisb


ətən vahid sistemdir 

(vahid sistem

ə  çatmağa  can  atan 

sistemdir) 

Lokal t

əfəkkürlər üzərində 



qurulur  

Qlobal t


əfəkkürlər üzərində 

qurulur 


M

əhsuldar qüvvələri bir 

ölk

ə  daxilində  formalaşdırır  və 



inkişaf etdirir 

Planetar s

əviyyədə 

m

əhsuldar qüvvələri  formalaşdırır 



v

ə inkişaf etdirir 



 

Beyn


əlxalq vəziyyətə  güclü 

t

əsir göstərmir 



Beyn

əlxalq vəziyyətə  güclü 

t

əsir göstərir 



 

 

 



§3. "Dünya iqtisadiyyatı" fənninin predmeti və vəzifələri  

Hazırki  dövrdə,  üçüncü  minilliyin  başlangıcında  artıq  məlum 

olmuşdur  ki,  hər bir ölkənin daxili və  xarici iqtisadi fəaliyyəti dar 

ç

ərçivədə baş vermir, ölkələrarası əlaqələr güclənir və sayca yeni-yeni 



f

əaliyyət sahələrini əhatə edir.  

H

ər bir ölkənin beynəlxalq  əmək bölgüsündə  fəal  iştirak  etməsi 



obyektiv  xarakter  daşısa  da,  ayrı-ayrı  ölkələrin beynəlxalq  əmək 

bölgüsünd

ə daha səmərəli iştirak etməsi üçün konkret bir dövrdə dünya 

t

əsərrüfat sistemində yaranmış mühiti realistcəsinə qiymətləndirmək və 



köhn

ə  ideyalardan can qurtarmaq tələb  olunur.  İlk  növbədə  dünyada 

f

əaliyyət göstərən bütün ölkələrin  iqtisadi  inkişaf  meyllərini,  inkişafa 



t

əsir göstərən amil və şərtləri mənimsəmək məsələsi qarşıya çıxır. Bütün 

bu m

əsələlərin həlli istiqamətləri  "Dünya  iqtisadiyyatı"  fənninin 



problemınə daxildir.  

Müasir dövrd

ə  ayrıca  götürülmüş  bir  ölkə  üçün vacib 

m

əsələlərdən biri dünya təsərrüfat sistemində  baş  verən hadisələri və 



yaranmış  şəraiti nəzərə  almaqdan və  onların  uçotunu  aparmaqdan, 

q

anunauygunluqları ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Bu işin elmi şəkildə 



h

əyata keçirilməsi dünya təsərrüfat sistemində  və  beynəlxalq  əmək 

bölgüsünd

ə baş verən obyektiv proseslərin dərindən öyrənilməsini tələb 

edir. 

Dünya t


əsərrüfat sistemi ilə  yanaşı  onunla  həmahəng  inkişaf 

etm


ək eyni zamanda hər bir ölkədə daxili bazarın həcminin artırılması 

yollarının öyrənilməsini tələb edir. Bu yollar da yenə beynəlxalq iqtisadi 

əlaqələrin  genişləndirilməsindən  keçir."Dünya  iqtisadiyyatı"  fənni bu 

sah


ədə  də  baş  verən konstruktiv dəyişiklikləri dərindən öyrənir və 

konkret iqtisadi m

əsələnin həllində  onları  nəzərə  alır.  Dünyada  baş 

ver


ən və iqtisadi inkişafa təsir göstərə bilən hər bir hadisənin uçotu və 

öyr


ənilməsi  "Dünya  iqtisadiyyatı"  fənninin  əsas məsələlərindəndir. Bu 

c

əhət ilk növbədə inkişaf etməkdə olan bizim respublika kimi dövlətlər 



üçün çox vacibdir. M

əsələ  burasındadır  ki,  hər bir ölkənin gələcək 

inkişafı  onun  dünya  bazarına  yol  tapmasından  və  müəyyən  ərzaq, 


 

s

ənaye məhsulları  və  yaxud da xidmət göstərilməsi sahəsində  orada 



dayanıqlı  mövqe  əldə  etməsindən və  bu mövqeni uzun müddət  əldə 

saxlamasından  asılıdır.  Bu  baxımdan  dünya  iqtisadiyyatı  elmi  hər iki 

t

ərəfin imkanlarını aşkara çıxara bilər.   Məhz buna görə də dünya və 



yaxud da son zamanlar deyildiyi kimi beyn

əlxalq iqtisadiyyat fənni 

dünya t

əsərrüfat sistemini vahid bir obyekt kimi öyrənməklə  yanaşı, 



eyni  zamanda  ayrı-ayrı  ölkələrin bir qrup və  region ölkələrinin də 

t

əsərrüfatını hərtərəfli öyrənir, təhlil edir, üstün cəhətləri ortaya çıxarır, 



m

ənfi halları göstərir, inkişaf istiqamətlərini təyin edir.  

Dünya 

iqtisadiyyatı 



fənninin məqsədləri çoxdur, 

ümumdünyavidir. Lakin bu m

əqsədlərin həm qlobal və  həm də  lokal 

cizgil


əri  vardır.  Hazırki  dövrdə  bir  sıra  məsələlərin həllində,  şərhində, 

öyr


ənilməsində  "Dünya" sözü işlədilsə  də, mahiyyətcə  onlar hələ 

düny


əvilik dərəcəsində  çatmamışlar.  Elə  götürək  "dünya  bazarı"nı. 

Diqq


ətlə nəzər salsaq, əslində bu günün dünya bazarı planetimizin bütün 

ölk


ələrinin  bazarı  olmaqdan  uzaqdır.  O  inkişaf  etmiş  kapitalist 

ölk


ələrinin  bazarıdır.  Bu  bazarda  əsasən Amerika, Qərbi Avropa, 

Yaponiya v

ə  bir də  onlarla  sıx  əlaqədə  olan bir qrup ölkə  fəaliyyət 

göst


ərir. Belə  şəraitdə  Dİ  elminin  əsas məqsədlərindən biri dünya 

bazarını həqiqi dünya bazarına çevirmək, orada bütün ölkələrin iştirak 

etm

əsi  üçün  şəraitlərin  yaradılmasına  metodik  köməklik göstərməkdir. 



Ölk

ələrin maddi-texniki bazalarının möhkəmlənməsi onlara imkan verir 

ki, öz t

əsərrüfatlarını  dünya  təsərrüfatlarına  nisbətən  daha  "açıq" 

etsinl

ər,  dünya  bazarında  öz  yerlərini tuta bilsinlər. Sonda bu dünya 



iqtisadiyyatının inkişafı üçün də şərait yaradır.  

Üçüncü minilliyin 

əvvəlində  bütün  dünyanın  və  ayrı-ayrı 

ölk


ələrin qarşısında xüsusi ciddiliyi ilə duran problem insanların normal 

yaşamasını  təmin etmək problemidir. Bunun üçün isə  prinsipcə  yeni 

siyasi v

ə  iqtisadi təfəkkürlər tapmaq və  istifadə  etmək zərurəti ortaya 

çıxmışdır.  Eyni  təfəkkürlərin, məsələlərin həllinə  yeni  yanaşmaların 

mahiyy


əti  ondadır  ki,  indiki  dövrdə  ümumbəşəri (dünyəvi) maraqlar 

bütün dig

ər maraqlardan üstün tutulmalıdır .Dünyəvi inkişaf hər hansı 

bir dövl


ətin, yaxud da region ölkələrinin inkişafından geri qalmamalıdır. 

Dİ fənni bir elmi fənn kimi bu cəhətləri dərindən, hərtərəfli öyrənir və 

göst

ərir ki, bəşəri maraqların üstünlüyü müasir dövrün obyektiv-ictimai 



qanunudur.  Bu qanun n

əzərə  alınmadıqda  iqtisadiyyat  və  bütövlükdə 

b

əşəriyyət  insanların  xeyrinə  inkişaf  edə  bilməz və  əksinə  elə  bir 



 

v

əziyyət yarana bilər ki, bu vaxta qədər  əldə  edilmiş  sivilizasiya  da 



m

əhv olar. Buna görə də Dİ  fənni bütün bu və  ya digər tipli çətin və 

paradoks xarakterli m

əsələləri ortaya atır, təhlil edir və əməli nəticələr 

çıxarır.  

"Dünya  iqtisadiyyatı"  fənninin öyrəndiyi məsələlər çoxdur. 

Ümumi  şəkildə  burada  iqtisadiyyatı  və  iqtisadi  inkişafı  formalaşdıra 

bil


ən bütün məsələlərə toxunmaq zərurəti vardır. Lakin bir dərslik və ya 

d

ərs vəsaitində  kompleks məsələlərin  hamısını  dərindən və  hərtətəfli 



açmaq  mümkün  olmadığına  görə  "Dünya  iqtisadiyyatı"  fənnində  əsas 

fikir dünya t

əsərrüfatı  sisteminin  formalaşması  və  hərtərəfli açmaq 

mümkün  olmadığına  görə  "Dünya  iqtisadiyyatı"  fənnində  əsas fikir 

dünya t

əsərrüfatı  sisteminin  formalaşması  və  tədrici  inkişafı 



probleml

ərinə,  bu  sferada  baş  verən daimi dəyişikliklərə  ayrı-ayrı 

ölk

ələrin,  regionların  iqtisadi  inkişaf    dinamikasına  onların    bir-birləri 



il

ə formalaşmış iqtisadi münasibətlərinə, qarşılıqlı asılılıqlarına verilir. 

Bütün m

əsələlərin öyrənilməsində "Dünya iqtisadiyyatı" fənni obyektiv 



iqtisadi  qanunları  əsas götürür və  bu qanunlara söykənərək, onlardan 

ir

əli gələn, dünya təsərrüfat sisteminin inkişafını təmin edə bilən fərdi 



qanunauygunluqları  ortaya  cıxarır  və  öyrənir. Bu əslində  "Dünya 

iqtisadiyyatı"fənni predmetinin əsasını təşkil edir.  

Bu  gün  formalaşmış  dünya  təsərrüfat sistemi və  mütəxəssislərin 

v

ə  dövlət  başçılarının  ona  olan  münasibətləri qabaqkılardan  fərqlənir. 



Hazırda milli təsərrüfatların qarşılıqlı asılılığı və dünya iqtisadi sistemin 

tam  olması  hamı  tərəfindən dərk edilir. Buna görə  də  "Dünya 

iqtisadiyyatı"  fənni  müasir  sivilizasiyanın  və  elmi-texniki  inqilabın 

ortaya çıxardıqları qlobal problemləri də dərindən şəhr edit, öyrənir və 

əməli nəticələr çıxarır.  

İstər dünya təsərrüfatının  inkişafında  və  istərsə  də  bəşəriyyəti 

t

əhlükə  altına  salmış  qlobal  problemlərin həllində  dünyanın  bütün 



ölk

ələri eyni mövqe tutmur və  ən  başlıcası  isə  eyni imkana malik 

deyildirl

ər. Buna görə də "Dünya iqtisadiyyatı" fənni ayrı-ayrı ölkələrin 

iqtisadiyyatının  başlıca  xüsusiyyətlərini  ortaya  çıxarır,  öyrənir və  bu 

sah


ədə qabaqcıl, mütərəqqi halların bütün dünyaya  yayılması  yollarını 

t

ədqiq edir. Bu cəhətdən ölkələrin qrup şəklində öyrənilməsinin, yenicə 



dirç

əlmiş və inkişaf   etmiş ölkələrlə bir sırada  ayaqlaşmaq iqtidarında 

olan "Yeni s

ənaye ölkələri" kimi ölkələrin dərindən öyrənilməsinin 

böyük 

əhəmiyyəti vardır.  



 

"Dünya  iqtisadiyyatı"  fənni inteqral xarakterə  malikdir. Burada 

b

əşəriyyət  miqtasında  iqtisadi  inkişafa  təsir göstərən bütün amil və 



şərtləraraşdırılır,  öyrənilir və  təcrübə  üçün  lazımi  nəticələr  çıxarılır. 

M

əhz buna görə də "Dünya iqtisadiyyatı" fənninin öyrəndiyi məsələlər 



dair

əsinə dünya ticarəti, kapitalın və işçi qüvvəsinin miqrasiyası kimi ən 

mühüm beyn

əlxalq iqtisadi əməkdaşlıq formaları da daxildir.  

"Dünya  iqtisadiyyatı"  fənni eyni zamanda beynəlxalq təsərrüfat 

sistemi mexanizmini, onun probleml

ərini, ümumdünya iqtisadiyyatının 

potensial imk

anlarını,  bəşəriyyətdə  baş  verən  qloballaşma  proseslərini 

d

ərindən  araşdırır,  təhlil  edir,  inkişaf  səviyyəsini təyin edir, 



proqnozlaşdırır  və  qabaqcıl  təcrübəni yaymaq, mənfi meylləri aradan 

qaldırmaq sahəsində əməli təkliflər irəli sürür. 

 

       

II FƏSİL.  DÜNYA İQTİSADİYYATI İNKİŞAF EDƏN  

                              

BİR SİSTEM KİMİ 

     


Yüklə 3,36 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin