Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев

33

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Hollandiya fiziki Hendrik Anton Lorens

1853-cü ildə Arnxemdə anadan olub.

Arnxemdə orta məktəbi əla qiymətlərlə başa

vu 

ran Lorens 1870-ci ildə Leyden

Universitetinə daxil olur. İki ilə Universiteti

bitirərək fizika və riyaziyyat elmləri üzrə

bakalavr dərəcəsini  alır. 22 yaşında elmlər

doktoru alimlik dərəcəsi alan gənc fizikin

elmi işi işığın əksolunması və sınması

nəzəriyyəsinə həsr olunmuşdu. Bir müddət

orta məktəbdə dərs dedikdən sonra Leyden

Universitetində nəzəri fizika kafedrasının

müdiri təyin olunur. Optik hadisələri tədqiq

edən Lorens nəzəri cəhətdən cismin sıxlığı ilə

sınma göstəricisi arasındakı əlaqəni təyin

edir.  Onun fikrincə, elektriklənmə müsbət və

mənfi yüklənmiş kiçik zərrəciklərin hə rə kə -

tin 

dən yaranır. Sonradan məlum oldu ki,

bütün elektronlar mənfi zərrəciklərdir.

Lorensə görə, belə kiçik zərrəciklərin rəqsi

elektromaqnit dalğaları yaradır. 

1890-cı ildən o, elektron nəzəriyyəsini

tədqiq etməyə davam etdi. İşıq   qızdırılmış

qazdan yarıq vasitəsilə keçdikdə və spek -

troskopdan tərkib hissələrinə, yaxud təmiz

rəngə ayrıldıqda qara fonda parlaq xətlər

əmələ gətirir. Hər bir belə spekt müəyyən

qaza uyğun gəlir. Lorens hesab etdi ki, rəqs

edən elektronların tezliyi qazın buraxdığı

işığın tezliyini təyin edir.  Bundan başqa, o,

belə bir hipotez irəli sürdü ki, maqnit sahəsi

spektri xətlərə parçalamaqla rəqs tezliyini az

da olsa dəyişə bilər. Bundan əvvəl spektral

xətlərin maqnit sahəsində parçalanması artıq

Zeeman effekti adlanırdı. XIX əsrin son 

-

larında bir çox fiziklər hesab edirdilər ki,

spektrlər atomların quruluşunu izah etməkdə

əsas açar ola bilərlər. 1897-ci ildə ingilis

fiziki Tomson elektronu vaakum borusunda

sərbəst hərəkət edən zərrəcik kimi aşkar etdi.

Bu zərrəciyin xassələri atomda rəqs edən

elektron haqqında Lorens postulatına uyğun

gəlirdi. 

1902-ci ildə Hollandiya fizikləri Hendrik

Lorens və Piter Zeeman “maqnetizmin şüa -

lanmaya təsirinə dair mühüm işlərinə görə”

Nobel mükafatına layiq görüldülər. İsveç

Kral Akademiyasının nümayəndəsi Yalmar

Teel təqdimetmə mərasimində bildirdi ki,

işığın elektromaqnit nəzəriyyəsinin gələcək

inkişafına görə biz professor Lorensə və

Zeemana minnətdar olmalıyıq. 

XIX əsrin sonu XX  əsrin əvvəllərində

Lo rens dünyanın ən məşhur fizik-nəzə riy yə -

çi si sayılırdı. Onun işləri elektrik, maq ne tizm

və optika ilə yanaşı, kinetika, ter  modinamika

və mexanikanı da əhatə edirdi. Lorens ide ya -

la rı  kvant  nəzriyyəsi  və  nisbilik  nə zə r iy   -

yəsinin inkişafında mühüm rol oynadı.

O, 1904-cü ildə özünün Lorens dəyişməsi

formulunu dərc etdirdi. Bu formul hərəkətdə

olan cismin hərəkət istiqamətini və zaman

34

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

dəyişməsində ölçülərinin qısalmasını ifadə

edir.  Hər iki effektin az olmasına baxmayaraq,

hərəkət sürəti işıq sürətinə yaxınlaşdıqda artır.

Bu işlər vasitəsilə Lorens möcüzəvi hipotetik

maddənin, efirin təsirini aşkarlamağa cəhd

etdi. Fiziklərin çoxu hesab edirdi ki, efir

elektromaqnit dalğalarının yayıldığı zəruri

mühitdir. Efirin aşkar olunması üçün çoxsaylı

çətinliklərin olmasına baxmayaraq, fiziklər

onun mövcudluğuna inanırdılar. Onlar efirə

işığı daşıyan və onun yayılmasını məcbur

edən külək kimi baxmağı təklif edirdilər.

1887-ci ildə Ame rika fiziki Albert May -

kelsonun interferometr

vasitəsilə apardığı məş -

hur eksperimentdən

məlum oldu ki, Yerin

hərəkət istiqamətindən

müəyyən məsafədən

keçən işıq şüaları sonra

həmin məsafədən əks

istiqamətə geri qayıdır.

Bu ölçmənin nəticələri

son ra yerin hərəkətinə

per pendikulyar  isti qa -

mə tdə yayılan şüaların

ge dib qayıtmasının nə -

ti 

cələri ilə müqayisə

ed il di. Bu halda efir nə zəriyyəsinin tərəfdarları

heç bir dəyişikliyi müşahidə etmədilər.  

Albert Maykelson «American Journal

of Science» jurnalına bunu belə izah etdi:

«Biz əmin olduq ki, stasionar efir sa 

-

həsinin mövcud olması haqqında hipotez

səhvdir».

Lorens yazırdı: «Biz razılaşmalıyıq ki,

elek tromaqnit sahəsinin vibrasiyası və ener -

jisinin yayıldığı efir adi materiyadan fərq lənir

və substansionallıq kəsb edir». Yu nanlar və

Lorensdən sonra Eynşteyn belə qərara gəldi

ki, məhz bu substansiyada işıq dalğası yayılır.

Eynşteyn yazırdı: «Efirsiz məkanda  nəinki

işıq, heç zaman və məkan da mövcud ola

bilməz».

Lorensin təklifinə görə efirin içində

hərəkət interferometrin ölçüsünün qısal ma -

sına gətirir. Lorens dəyişməsi nəzəri fizikanın

inkişafına, xüsusilə Eynşteynin nisbilik

nəzəriyyəsini elan etməsinə mühüm təkan

verdi. Lorens dəyişməsi nədir?

Lorens dəyişməsi bir-biri ilə nisbi hə rə -

kətdə olan iki müşahidəçinin zaman və mə -

kanı ölçməsini ifadə edən riyazi formuldur. 

Efir haqqında bütün şübhələrə 1986-cı

ildə son qoyuldu: Həmin ildə məşhur

«NATURE»  jur na lın -

da çap olunmuş «Xü -

susi nisbilik» mə 

qa 

-

ləsində Amerika alimi

Silvertus Maykelsonun

eks pe ri mentini  təkzib

etdi. 1887-ci ildə qo -

yulmuş  təc  rü bə nin  daha

həssas  ci hazla  tək rar -

lanması  nə ti cəsində  efir

kü ləyinin  möv cud lu ğu

aş kar  edildi. 

Lorenslə birgə No -

bel mükafatına la 

yiq

gö 

rülmüş yüksək in 

-

tuisiyaya malik Zeema nın materiyanın  qu ru -

lu şunun başa dü şül məsində müstəsna xidməti

var.  

Spektral xətlərin maqnit parçalanmasını

ifadə edən Zeeman effekti atomun təbiətini

öyrənmək üçün mühüm alətdir. Bu həm də

ulduzların maqnit sahəsini təyin etməyə

yardımçı oldu. 

Yüksək intuisiyaya malik olan hər iki

fizikin hipotezləri 100 ildən sonra özünü

təsdiqlədi. Böyük alim 4 fevral 1928-ci ildə

vəfat etmişdir.

Leylufər Əliyeva,

Almaz Tağıyeva

35

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Azərbaycan elminin bir çox nü 

ma 

-

yəndələri dünya elmində öz dəyərli işləri ilə

tanınırlar. Belə görkəmli alimlərimizdən biri

də akademik Tofiq Murtuza oğlu Nağıyevdir. 

Qeyd edək ki, «Böyük Rusiya en sik lo -

pediyası»nın  2013-cü ildə çap olunmuş 21-ci

cildinin 663-cü səhifəsində akademik Tofiq

Nağıyev haqqında geniş məlumat verilib. 

2013-cü ilin aprelin 24-də Belarusiya

alimi Aleksey Selişevdən alınan məktub

“Nağıyev effektinin” dünya elmi tərəfindən

qəbul edildiyini göstərir. 

Məktubda deyilir:

«Salam, Tofiq Murtuza oğlu. Sizin ki -

tabınızı aldıq. Çox sağ olun.

Bizim tədqiqatlarımızda «Nağıyev ef 

-

fekti»ni reproduksiya yolu ilə (hələlik nəzəri

olaraq) nitrat turşusunun alınma tex 

no 

-

logiyasında irəlilədirik. Bu gün biz çap üçün

qəbul olunmuş xülasə yazmışıq (İvan İ.Za -

kharov, Ayodej A.İjaqluji, Aexei B.Tselishtev,

Marina G.Loriya, Vladimir V.Volkov, Roman

M.Fedotov, Konstantin A.Tulpinov, Eco lo -

gically Pure Technology for the Direct

Oxidation of Molecular Nitrogen to Nitric

Acid // Advances in Quantum Systems

Research. – 2013 – (accepted for pub 

li 

-

cation). 

Editors: Zoheir Errianc, N.Y.: Nova

Science Publishers (USA). Xülasənin an 

-

notasiyasını Sizə göndəririk.

Bizim kollektivimizə olan diqqətinizə

görə Sizə təşəkkür edirik.

Hörmətlə, Aleksey Selişev».

Qeyd edək ki, hələ 40 il öncə T.Nağıyev

azotun (N2) hidrogen peroksid ilə orta

temperatur şəraitlərində (T = 500

0

C) N2O

şəklində əlaqələnməsi reaksiyasını apar 

-

mışdır. Reaksiya qaz fazada, atmosfer

təzyiqində aparılmışdır. Son məh 

sul 

la 

rın

kütlə spektrləri H2O, O2 və N2O olduğunu

göstərir. Realizə olunan pro sesin xüsusiliyi

ondan ibarətdir ki, reaksiya gedən qaz fazada

aktiv                            ra dikallar mövcuddur

və əmələgəlmə mexanizmi peroksidin

termiki  parçalan ma sı nı  özündə  birləşdirir: 

Eksperimentlərin aparıldığı şəraitlərdə

[OOH]  / [OH] qatılıqlar nisbəti  ~ 10

3

÷ 10

7

həddində olduğu müəyyən edilmişdir.

Hazırda “Nağıyev effekti”nin digər re ak -

si yalarda  yoxlanılması  sahəsində  fun da men -

tal 

 tədqiqatlar dünyanın bir çox elmi

mər kəzlərində davam etdirilir. 

Biz dünya şöhrətli alimimizi kimya el -

mi tarixinə “Nağıyev effekti” adı ilə daxil

olmuş uğurlu tədqiqatlarına görə təbrik edir,

ona yeni-yeni elmi nailiyyətlər arzulayırıq.

AMEA-nın müxbir üzvü,

k.e.d. professor Vaqif Abbasov

36

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Palçıq vulkanizmi problemi geologiya

elminin çox əhəmiyyətli istiqamətlərindəndir.

Palçıq vulkanlarının tədqiqi geologiya,

geokimya və geofizikaya aid bir çox nəzəri

və praktiki məsələlərin, xüsusən Yer təkinin

quruluşunun öyrənilməsi və faydalı qazıntı

yataqlarının axtarışı ilə əlaqədar problemlərin

həll olunması üçün zəmin yaradır.

Hələ keçən əsrin 20-ci illərində Abşeron

ya rım ada sının  görkəmli  tədqiqatçısı  pro -

fessor Dmitri Qolubyatnikov palçıq vulkanını

xərcsiz başa gələn kəşfiyyat quyusu ad lan dır -

mış dır. Bu “quyunun” dərinliyi hər dən 10–12

km-ə çatır. Bu, o deməkdir ki, vulkanın Yer

səthinə çıxardığı dağ süxurları, qazlar,

minerallaşmış sular – bir növ yer təkinin

«vizit kartıdır».

Azərbaycanın quruda, xüsusən də dənizdə

aşkar edilmiş və istismarda olan zəngin neft-

qaz ya taq larının əksəriyyəti palçıq vulkanı

strukturları ilə əlaqədardır. Beləliklə, palçıq

vulkanı təbii kəşfiyyat quyusu kimi yerin

dərin qatlarında karbohidrogen yataqlarının

axtarışında neftçi geoloqlara kömək edir.

Məhz buna görə də onların elmi cəhətdən

öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

AMEA Geologiya İnstitutunda «Palçıq

vulkanizmi» şöbəsinin əmək daşları 40 ildən

artıqdır ki, Azərbaycanın palçıq vulkanlarını

ətraflı və hərtərəfli tədqiq edir.

Vulkanın yer səthinə çıxardığı brekçiya

(gil materialı ilə sementləşmiş müxtəlif süxur

qırıntıları) özü faydalı qazıntı hesab oluna

bilər. Onun tərkibi, lazımlı mik ro ele ment -

lərlə, demək olar ki, D.İ.Men 

de 

leyevin

elementlərin dövri sistemi cədvəlində olan bir

çox elementlər ilə (məsələn: bor, manqan,

mis, vanadium, litium və digər metallarla)

zəngindir. Vulkan gilin yaxşı keramzit xam -

ma lıdır. İnşaatda geniş istifadə olunur, gil -

lərdən kərpic də hazırlanır. Qiymətli kim yəvi

elementləri özündə cəmləşdirən vulkan pal -

çı ğı bir sıra xəstəliklərin müalicəsində geniş

istifadə olunur. Palçıq vulkanlarının fəaliy -

yəti seysmik hadisələrlə – zəlzələlərlə

«genetik» əlaqədədir. 

Palçıq vulkanlarının müasir relyefi,

adətən, az və ya çox dərəcədə iri yük sək -

liklərdə, əsasən, yastı konus formasında olur.

Onlar morfoloji baxımdan daha çox kəskin

konus formalı olub, nisbi yüksəklikləri 400

metrə çatır və görünüşcə lava vulkanlarını

xatırladır. 

Vulkan bünövrəsinin diametrinin ölçüsü

100 metrdən 3–4 km arasında tərəddüd edir,

zirvəsinin forması yastı qabarıq və ya

qalxanşəkilli, ya da dərin çuxurlu – kal der -

şəkilli olur. Kraterin diametri bəzən 500–600

metri keçir. Adətən, onun yerləşməsi vul -

kanın mərkəzi hissəsinə uyğun gəlir və

özlüyündə vulkanın ocağını yerin səthi ilə

birləşdirən boğaz kanalının sonu təəssüratını

yaradır. Beləliklə, palçıq vulkanları, əslində,

yerin təkindən, nisbətən böyük dərinliklərdən

37

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

АЗЯРБАЙЪАН ПАЛЧЫГ 

ВУЛКАНЛАРЫ 

ЮЛКЯСИДИР

38

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

(5–12 km) qazın, brekçiyanın yer səthinə

çıxması üçün özünəməxsus aparat rolunu

oynayır.

Palçıq vulkanlarının fəaliyyət məh sul la rı -

nın əsas kütləsi güclü püskürmələr zamanı

dövri olaraq səthə atılır. 

Püskürmələr arasında isə vulkanın krater

sahəsi çoxsaylı mikroformalarla fəaliyyət

göstərən qrifon, sopka və salzalarla örtülür.

Onlar qaz, mineral su, əksər hallarda neftli

pərdəciklərlə və müxtəlif konsistensialı lilli

palçıq çıxarır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan

ərazisi planetimizdə palçıq vulkanizminin

inkişaf etdiyi unikal və klassik ərazidir. Şərqi

Azərbaycanın quru hissəsində və ona bitişən

Xəzər akvatoriyasında 350-yə qədər palçıq

vulkanı və vulkan təzahürlərinin bütün

növləri (fəaliyyətdə olan, sönmüş, bas dırıl -

mış, neft çıxaran, sualtı, ada vulkanları)

intişar tapmışdır. Demək olar ki, vulkanların

sayına, çoxçeşidliyinə və aktiv fəaliyyətinə

görə dünyada Azərbaycan ərazisinə oxşar

ərazi yoxdur. Məhz buna görə də ölkəmiz

palçıq vulkanları vətəni sayılır.

Palçıq vulkanları, əsasən, Abşeron yarım -

adasında, Şamaxı-Qobustan, Cənub-şərqi

Şirvan rayonlarında və Bakı arxipelağında

yerləşmişlər. Yalnız Qobustanda 100-dən

artıq palçıq vulkanı vardır, 40 vulkan yer

səthinə çoxlu neft çıxarır.

Bakı arxipelağında 8 palçıq vulkanı mən -

şəli adalar var.

Palçıq vulkanları və yer təkinin neft -

qazlılığı

Palçıq vulkanları yerləşdiyi rayonların Yer

təkinin neft və qazlı olduğunu göstərən səth

əlamətdir. Palçıq vulkanları ilə neft-qaz

arasında olan genetik əlaqəni ilk dəfə aka -

demik İvan Mixayloviç Qubkin tapmış və

elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırmışdır.

Hazırda bu fikri dünyanın bütün geoloqları

qəbul edir. Lakin uzun müddət bəzi mü 

-

təxəssislər vulkanların yerləşdiyi sahələri

sənaye baxımından perspektivsiz sayırdılar.

Onların fikrincə, palçıq vulkanları yer

təkində neft-qaz yığımlarını dağıdır. Eyni

zamanda geoloqların bəziləri hesab edir ki,

əksinə, vulkanlar neft yataqlarının yaran 

-

masına səbəb olur. Hətta vulkanların içə -

risində quyuları qazmaq çağırışları edənləri

də var.

Bu məsələ ilə bağlı uzun illər davam edən

mübahisəli müzakirələr, nəhayət, 1933-cü

ildə sona çatdı. Abşeron yarımadasında

Lökbatan palçıq vulkanı yaxınlığında

qazılmış 45 saylı quyu, debiti 20 min ton ol -

maq la, güclü fontan vurdu və bununla sübut

edildi ki, vulkanlar yerləşdiyi ərazidə neft ya -

taq 

larının əmələ gəlməsinə dağıdıcı təsir

etmir. Beləliklə, o illər ilk dəfə olaraq

Lökbatan vulkanı timsalında palçıq vul 

-

Torağay palçıq vulkanı. Ümumi görünüş

kanizmi ilə neft yataqları axtarışının məhz

vulkanlara yaxın olan sahələrdə aparılması

zərurəti ortaya çıxdı.

Maraqlıdır ki, Lökbatan yatağından 80 il

ər 

zində 28 milyon ton neft və 1 milyard

m

3

-də n çox təbii qaz istehsal olunmuşdur.

Məş hur 45 saylı quyu bu gün də fə aliy yət də -

dir, amma o, indi sutkada bir neçə ton neft

verir.  

Palçıq vulkanları və neft-qaz yataqları

çöküntü qatında gedən vahid neft-qaz

əmələgəlmə prosesinin məhsullarıdır. Belə

ki, vulkanlar yerləşdiyi strukturların neft-

qazlılığı, adətən, sənaye əhəmiyyətli olur.

Vulkan palçığı–təbii müalicəvi prepa -

ratdır.

Palçıq vulkanların mövcud olduğu

ölkələrin çoxunda ondan istifadə edilir.

İtaliyada bu palçıqdan hələ XVI əsrdə,

Taman yarımadasında XIX əsrdə yar ar lan -

mış lar. Gürcüstanda isə keçmiş SSRİ döv -

ründə Ümumittifaq “Axtala” kurortu

fəaliyyət göstərmişdir. Krımda və Saxalin

adasında poliklinika və xəstəxanalarda

vulkan palçığı geniş tədbiq edilir.

Son dərəcə yüksək balneoloji xassələrinə

görə vulkan palçığından dayaq-hərəkət

aparatı, oynaqlar, onurğa, periferik əsəb

sistemi, dəri, mədə-bağırsaq traktı, şəkər

diabeti, ateroskleroz və boyun osteoxondrozu

kimi xəstəliklərin müalicəsində, daha sonra

ginekologiya, urologiya və kosmetologiyada

uğurla istifadə edilir.

Hələ ötən əsrin 80-ci illərində biz hə -

kimlərlə birgə tədqiqat işləri aparmış və

Bakının 15 müalicə ocağında vulkan pal -

çığını tətbiq etmişik. Tədqiqat işlərində

onların həm təbii, həm də geokimyəvi xü -

susiyyətləri açıqlanmışdır. Həmin illər

tərkibindəki mikroelementlərdən asılı olaraq,

palçığın tipinə görə xəritəsini də tərtib et -

mişdik. Çox təəssüf ki, hazırda vulkan pal -

çığından geniş miqyasda istifadə olunmur.

Palçıq vulkanları ekoturizm obyektidir.

Palçıq vulkanları olan dövlətlərdə on 

-

lardan səyahət marşrutları üçün istifadə edilir.

Azərbaycanda palçıq vulkanlarına, xüsusilə

də Bakıdan cənub istiqamətində çoxlu, sə -

yahət marşrutları təşkil etmək olar. Vulkanlar

burada sanki parada düzülmüş kimi, bütöv

landşaftları əhatə edir. Onlardan vulkan püs -

kürmələrinin sayına görə “dünya re kord çusu”

kimi şöhrət qazanmış, Azər 

baycan neft

hasilatı tarixinin səhifələrində özünəməxsus

yeri olan Lökbatan vulkanının, daha sonra

əzəmətli 400 metrlik nəhəng Otmanbozdağ,

Böyük Kənizdağ, Torağay, Xəzər dənizinin

sahil zonasındakı Bahar və Hamamdağ

vulkanlarının adlarını qeyd etmək lazımdır.

Ölkəmizdə mənzərəli yerlərdə qərar tutmuş

vulkanlar da vardır. Buna misal olaraq,

Şamaxı rayonunda Pirqulu rəsədxanasından

şimalda Dəmirçi və ya Qobustan mə də niy -

yət-tarixi qoruğunun yaxınlığındakı Daş gil

vulkanlarını göstərmək olar.

Palçıq vulkanları təkcə geoloqlar üçün de -

yil, həm də təbiətsevərlər, naturalistlər üçün

də maraq doğurur. Ölkəmizə səyahət edən tu -

rist lərin çoxu Azərbaycan vulkanlarına – bu

na dir təbiət fenomenlərinə böyük maraq və

həvəs göstərirlər, onların bəziləri, hətta

39

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

Lökbatan palçıq vulkanının püskürməsi 

(7 oktyabr 1977-ci il)

40

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

vulkan palçığından müalicə üçün istifadə

edirlər.

Bununla bağlı olaraq, 2008-ci ildə mənim

müəllifliyim ilə Azərbaycan, rus və ingilis

dil 

lərində “Azərbaycan palçıq vulkanları”

ad lı bələdçi kitabçası çapdan çıxmışdır. Bir

söz lə, palçıq vulkanları bizim milli sər  vət i -

m iz dir; bu xərc tələb etməyən qiymətli ne -

mətdən maksimum faydalanmağa çalışmalı

və onları qoruyub gələcək nəsillərə sax 

-

lamalıyıq.

Vulkan fəaliyyəti və zəlzələlər

Azərbaycanda hər il 3–5 püskürmə baş

verir. Lakin elə dövrlər də olur ki, vulkanların

fəaliyyəti xeyli aktivləşir və nəticədə püs -

kürmələrin sayı artır. Məsələn, keçən əsrin

1926, 1950, 1953, 1969, 1970, 1977, 1986,

1987, 1989-cu illərində 6–12 palçıq vulkanı

püskürməsi qeydə alınmışdır. 2001-ci  ildə isə

həm quruda, həm də dənizdə rekord miq -

darda  – 16 vulkan püskürməsi baş ver mişdir.

Nisbətən qısamüddətli sakitlikdən sonra

2004-cü ildə ölkədə yenə 7 vulkan püs kür -

məsi qeydə alınmışdır. 

Qəflətən baş verən vulkan püskürməsi,

sözün həqiqi mənasında, heyranlıq doğuran

bir mənzərə yaratmaqla yanaşı, bəzən in -

sanlarda bir qorxu hissi oyadır. Püskürmə

zamanı yer titrəyir, yer səthinə böyük həcmdə

vulkan brekçiyası atılır, odlu alov sütunu

ya ra  nır,  yanğının  temperaturu  1000-1200

o

C-y  ə   

çatır. Vulkanın çıxardığı brekçiya ya 

mac

aş  a    ğı  axaraq  qəribə  axın  “dilləri”  ya ra dır. 

Dəniz vulkanlarının püskürməsi daha ma -

raqlı mənzərə yaradır. Bir tərəfdən dənizdə

yaranan su fəvvarəsi tədricən dənizin mavi

səthində alov sütununa çevrilir, digər tərəfdən

göz qabağında dənizdə adacıq peyda olur.

Lakin belə adacıqlar, adətən, uzunömürlü

olmurlar. Xəzərin dalğaları onları yuyub

sualtı çaylara çevirir. 1958-ci ildə Makarov

(Bahar-dəniz) sayı vulkan püskürməsini buna

əyani sübut nümunəsi kimi göstərmək olar.

Püskürmənin axşam yaratdığı adacıq artıq

səhərə yuyulub yox olmuşdur. Lakin elə

adacıqlar da var ki, onlar uzun müddət qala

bilmirlər. Məsələn, Bakı arxipelağındakı

Yanan Tava sayı 40 il ada kimi qalmışdır.

Vulkan püskürməsinin başqa bir forması

da vardır. Palçıq vulkanının boğazından

Vulkanda palçıq axını

41

ELM DÜNYASI

/ Elmi‐kütləvi jurnal / №02 (02) 2013

brekçiyanın sıxışdırılıb çıxarılması prosesi

zamanı püskürmə tullantısız baş verir. Belə

hadisələrə çox nadir hallarda rast gəlinir.

Azərbaycanda təkcə 2 vulkan: Çeyildağ və

Qoturdağ – öz mövcudluğu üçün belə palçıq

axını yaradır. 1970-ci ilin 4 iyununda fəaliy -

yətə başlamış Çeyildağın püskürməsi bir ay

davam etmişdir. Yarımquru vulkan brekçiyası

4 metrə yaxın hündürlüyündə 50x60 m

ölçülü günbəz əmələ gətirmişdir. İlk günlər

palçıq kütləsinin hərəkət sürəti sut 

ka 

da

1 metr dən çox olmuşdur. 3 ay çatlardan çı xan

kar 

bo 

hidrogen qazları yanmaqda da 

vam

etmişdir.

Qoturdağ vulkanında palçıq sıxışdırması

fasiləsiz olaraq 100 ildən çox davam etmişdir.

Kraterin 50 metr uzunluğunda və 15 metr

enində çatdan çıxan yarımquru brekçiya lent

formasında kəskin surətdə yuxarı qalxmış,

sonra yerə tökülərək vulkanın yamacı boyu

aşağı axıb getmişdir. 1926–1927-ci illərdə

axının hərəkət sürəti ildə 42 metr olmuşdur. 

Azərbaycan ərazisində 1810-cu ildən bu

günə kimi baş vermiş zəlzələlərin və palçıq

vulkanları püskürmələrinin statistik təhlili

göstərir ki, zəlzələlər palçıq vulkanlarının

aktivləşməsinə səbəb olur, həm də əksər

hallarda zaman etibarilə palçıq vulkanları

hadisələrini qabaqlayır. Yeraltı təkanlar

püskürmənin “təhrikçisi” rolunu oynayır.

Azərbaycanda palçıq vulkanları fəaliyyətinin

çox illik müşahidələri, son iki yüzillikdə zəl -

zə lələrə və vulkan püskürmələrinə aid mə lu -

mat ların müqayisəli təhlili vul kan oloqlarda

belə bir əminlik yaratmışdır ki, palçıq

vulkanlarının fəaliyyəti ilə seysmiklik

arasında genetik bağlılıq var.

Bizim tərəfimizdən keçən əsrin 80-ci

illərində Azərbaycanın bəzi vulkanlarında

monitorinq aparılmışdır. Müşahidələrin nə -

ticələri göstərdi ki, vulkanın fəaliyyəti

zəlzələlərin axırıncı “hazırlıq” mərhələsi döv -

rün də daha aktiv olur, yer səthinə çı xa rı lan

qazların və suların bəzi komponentlərinin

tərkib miqdarı anormal səviyyədə artır. Bu da

baş verə biləcək zəif zəlzələlərin xə 

bər 

-

vericisi, qaz hidrogeokimyəvi göstəricilər

kimi qəbul oluna bilər.

Ümumiyyətlə, müəyyən edilmişdir ki,

zəlzələnin episentri (ocağı) və vulkan bir

qırılma strukturu hüdudları daxilində olarsa

və əgər palçıq vulkanı uzun müddət sakit

qalıb püskürmə üçün yetərincə enerji yığarsa,

onda bu səbəb əlaqəsi özünü göstərir.

Məsələn, 1902-ci ildə Şamaxıda faciəli

zəlzələdən 15 dəqiqə sonra Mərəzə rayon un -

da 

kı Şıxzarlı vulkanı güclü püs 

kür 

mə 

yə

başladı. 1927-ci ildə Kerç yarım adasındakı

Cautəpə vulkanının püskürməsi Krım

zəlzələsi ilə bir vaxtda baş verdi. Belə

misallar çoxdur. Yeni minillikdə rekord sayda

(16 dəfə) püskürmə hadisəsi məhz Xəzərdə

baş vermiş 6–7 bal gücündə zəlzələdən sonra

özünü göstərmişdir.

Beləliklə, zəlzələ palçıq vulkanlarının

püskürməsi üçün impuls rolunu oynayır, eyni

zamanda palçıq vulkanlarının püskürməsi də

ətraf rayonların silkələnməsinə, yəni vulkan

zəlzələsinə səbəb olur.