Agamaliyev Quliyeva darslik 2


БЮЛМЯЦСТЛЦЙЦ  III.    ЕУМЕТАЗОАЛАР



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   52

             БЮЛМЯЦСТЛЦЙЦ  III.    ЕУМЕТАЗОАЛАР 

(EUMETAZOA) 

 

Бу бюлмяцстлцйц нцмайяндяляриня органларын формалашмасы  хасдыр. 

Органлар бядянин бир щиссяси олмагла,  мцяййян функсийалары йериня йетир-

мяйя  уйьунлашмышлар.  Адятян  органын  тяркибиндя  бир  нечя  тохума  дахил 

олур. Тохумалар ися мцяййян щцъейряляр топлусу вя онларын тюрямяляри иля 

характеризя  олунур.  Орган  мцхтялиф  рцшейм  вярягляриндян  тюрянмиш  тоху-

малардан тяшкил олуна биляр. 

Еуметазоалар щейванлар аляминин ясасыны тяшкил едян али чохщцъей-

ряли организмлярдир. Бура мцхтялиф гурулуш сявиййясиня малик олан щейван 


 

74 


типляри вя синифляри аиддир. Лакин бу щейванларын щамысына цмуми яламятляр 

дя хасдыр мясялян, тохума вя органларын дифференсиасийасы, синир щцъейряля-

ринин олмасы, айры-айры фярдляр арасында интеграсийа вя тамлыьын айдын шякил-

дя нязяря чарпмасыдыр. Бу хцсусиййятляр еуметазоалары ибтидаи чохщцъейря-

лилярдян фяргляндирир.  

Еуметазоалара  бядянин  радиал  вя  йа  икийансимметрийасы  хасдыр. 

Доьрудур,  бязи  чохщцъейрялиляря  ассиметрийа  сяъиййявидир,  лакин  бу,  щяйат 

тярзинин  дяйишилмяси  иля  баьлы  олан  вя  тякамцл  нятиъясиндя  формалашмыш 

уйьунлашмадыр. 

Еуметазоа  бюлмяцстлцйц  ики  бюлмяйя  айрылыр:  Шцалылар(Radiata)  вя  

Икийансимметрийалылар (Bilateria). 

 

 

 

 

                  БЮЛМЯ I. ШЦАЛЫЛАР  (RADIATA) 

 

Шуалылары  характеризя  едян  ясас  хцсусиййятляр  бунлардыр:  шцалы  сим-



метриа, бядянин икигатлы  олмасы, хцсуси баьырсаг (гастрал) бошлуьун мювъуд-

луьу вя диффуз типли синир системинин формалашмасы. 

Щетерополйар оха малик олан шцалыларда, морфоложи структурлар ради-

ал сыра иля иля йерляшяряк тякрарланырлар. Щетерополйар, йяни мцхтялиф гцтблц 

ох, щейванын аьыз (орал) вя аборал гцтбляриндян кечир. Нятиъядя, шцалыларын 

бядян охундан бир нечя (2, 4, 6, 8 вя даща чох) симметрийа мцстявиси ке-

чирмяк  мцмкцндцр  ки,  бу  заман  бядян  симметрик  щиссяляря  бюлцнмцш 

олур. Симметрийанын сырасы ися ( 4-шцалы, 6-шцалы вя с.) ох ятрафында тякрарла-

нан органлар комплексинин сайындан асылыдыр. 

Адятян  шцалы  симметрийа  азщярякятли  вя  йа  отураг  щейванлара  хас-

дыр. Она эюря дя беля симметрийанын ящямиййятли ъящяти, организмин йаша-

дыьы мяканла охшар имканлара малик олмасы  нятиъясиндя шикарын тутулмасы 

вя йа дцшмяндян мцдафия просеслярини асанлашдырмасындадыр. 

Гейд олундуьу кими, шцалылар икигатлы (Diploblastica) щейванлардыр, 

йяни онтоэенез просесиндя онларын бядяни ики рцшейм вярягиндян вя йа люв-

щясиндян  формалашыр:  ектодерма  бядян  юртцйцнц,  ентодерма  ися  баьырсаг 

бошлуьуну дюшяйир.  

Шцалылар ясасян дяниздя йашайырлар, надир щалларда ширинсу нювляриня 

раст эялинир. Бу бюлмяни ики тип тямсил едир: Баьырсагбошлуглулар (Coelenter-



ata вя йа Cnidaria) вя  Дараглылар(Ctenophora). Щяр ики типин нцмайяндяля-

ри гурулушъа бир-бириня чох охшар олдуьу цчцн узун мцддят онлары бир типдя 

бирляшдирмишляр. Лакин онтоэенезляриндя олан фяргли хцсусиййятляр мцяййян-

ляшдикдян сонра онлары сярбяст тип кими гябул етмяйя башламышлар. 

 

 

 



Баьырсагбошлуглулар (Coelenterata) типи 

 

 

75 


Баьырсагбошлуглуларын чоху (щазырда 10000 нювц мялумдур) радиал 

(шцалы)  симметрийайа  маликдирляр.  Бязи  нювлярдя  бу,  айдын  шякилдя  бирузя 

верилдийи  щалда  диэярляриндя  зяиф,  надир  щалларда  ися  симметрийа  мцяййян-

ляшмир.  Сонунъу,    тякамцл  нятиъясиндя  йашайыш  тярзинин  хцсусиййятляриндя 

баш верян дяйишикликлярля баьлы олуб, сонрадан газанылмыш(икинъи дяфя)  яла-

мятя аиддир.  

 

Типи сяъиййяляндирян яламятляр, мцдафийя вя шикар тутмаг цчцн исти-



фадя органы олан далайыъы щцъейрялярин (книдиляр) олмасы вя инкишафын мета-

морфозла  мцшайият  едилмясидир.  Баьырсагбошлуглулар  цчцн  икигатлы,  пелаэик 

(су гатында мювъуд олан) сцрфя – плануланын олмасы характерикдир. Йеткин 

формаларда  мцшащидя  едилян  шцалы  симметрийа,  яслиндя  плануланын  шцалы 

симметрийасындан формалашыр. 

Бцтцн  баьырсагбошлуглулар  гастрал  типли  гурулуша  маликдирляр,  йяни 

гаструлайа охшардырлар. Лакин щяйат тярзиндян асылы олараг, онлар ики морфо-

еколожи формада – полип вя медуза шяклиндя мювъуддурлар. Полип вя меду-

за  мцхтялиф  щяйат  формаларыдыр,  бязян  бу  формалары  нясил  кими  дя  гиймят-

ляндирирляр. Медуза щярякятли, планктон, полип ися бентик, йяни отураг щяйат 

тярзиня  малик  олан  формадыр.  Баьырсагбошлуглулара  полипоид  вя  медузоид 

фярдлярдян тяшкил олмуш колонийалар ямяляэятирмя хцсусиййяти дя хасдыр. 

Баьырсагбошлуглуларда йени функсийалар – гидаланма вя щярякят кими 

цмумгурулуш  хцсусиййятляри  дя  формалашмышдыр.  Бу  типдя  илк  дяфя  олараг, 

синир щцъейряляри инкишаф етмиш вя илк синир тохумасы ямяля эялмишдир. Бейин 

йохдур,  она  эюря    дя  бядянин  истянилян  щиссяси  рефлекся  гадирдир,  бу  типдя 

синир апараты бир  нюв «диффуз бейин» кимидир, йяни ясл бейин олмаса да  диф-

фуз типли синир системи бейинин функсийасыны щяйата кечирир. Медуза щярякятли 

вя  фяал  цзян  форма  олдуьу  цчцн  онун  синир  системи  дя  мцряккябдир.  Бу, 

айдын шякилдя, щисс органларынын медузаларда инкишаф етмясиндя бирузя ве-

рир. 


Баьырсагбошлуглуларын  прогрессив  яламятляриндян  бири  дя  илк  дяфя 

олараг,  екто-  вя  ентодермал  епители-язяля  щцъейряляринин  формалашмасыдыр. 

Илкин тохума формасы олмагла, ентодермал епители-язяля щцъейряляринин ара-

сында щязми щяйата кечирян вя ферментли секрет ифраз едян «вязили щцъейря-

ляр» дя йерляшир. 

Скелет  баьырсагбошлуглуларын  бязиляриндя  (Octocorallia)  склеробласт 

щцъейрялярдян,  диэярляриндя  ися  (Hexocorallia)  текадан  –  склеросептлярдян 

инкишаф едир. 

Бабырсагбошлуглулар  типи  цч  синфи  ящатя  едир:  Щидрозоалар 

(Hydrozoa), Сифоид медузалар (Scyphozoa), Мяръан полипляри (Anthozoa)

 

Щидрозоалар  (Hydrozoa)  синфи. 

Бу  синфя  баьырсагбошлуглуларын 

ян садягурулушлу нцмайяндяляри аиддир. Чох вахт колонийа щалында мювъ-

уд олан дяниз, надир щалда ися ширинсу щидроидлярдир. Щяйат тсиклляриндя ай-

дын шякилдя щяр ики форманын вя йа няслин (ъинси – щидроид медузларла,  гейри-



ъинси – полиплярин) нювбяляшмяси  мцшащидя олунур.  

 

76 


Щидрозоаларын  полиплярини  диэяр  баьырсагбошлуглуларын  аналожи  фор-

масындан фяргляндирян ъящят, мезоглейанын аз сайда щцъейрялярдян ямяля 

эялмяси,  гастрал  бошлуьун  септасыз,  йяни  аракясмялярсиз  олмасы,  дцйцнсцз 

(ганглилярдян мящрум) синир системи вя щисс органларынын мювъудлуьудур. 

Диэяр фяргляндириъи яламят - ъинси вязилярин ектодермада йерляшмяси вя щид-

роид  медузаларда  гастрал  системин  (даща  доьрусу,  гастроваскулйар  систе-

мин) радиал каналларынын шахялянмямясидир. Плануладан сонра эялян прими-

тив сцрфя-актинула - аьыз, голъуглар, аборал гцтбдя  ися щисс кирпикъикляринин 

топасынын олмасы иля фярглянир. 

Щидрозоаларын 4000 нювц мялумдур ки, онлары ики йарымсинфя бюлцр-

ляр: Щидроидляр (Hydroidea) вя Сифонофорлар (Siphonophora).  

Щидроидляр  (Hydroidea)йарымсинфи.  Йарымсиниф  колониал  вя  тяк  йа-

шайан полип формалары, о ъцмлядян щидроид медузаларла тямсил олунур. Ко-

лониал  полипляр  мономорф  (  ейнитипли  фярдляр-зоидлярдян  тяшкил  олунмуш), 

диморф,  надир  щалда  ися  полиморф  ола  билирляр.  Щяйат  тсиклляриндя  медуза-

полип нясиллярин нювбяляшмяси иля йанашы бязян дя йалныз бир форманын инки-

шаф етдийи нювляря дя раст эялинир. 

Адятян щидроидлярин цмуми гурулушу тякйашайан ширинсу щидрасынын 

(Hydra oligactis) цзяриндя  юйрянилир(шякил 19 А).  



Hydra  oligactis  бир  сантиметря  гядяр  узунлугда  олан  тяк  йашайан 

полипдир,  онун  щяйат  тсиклиндя  медуза  мярщяляси  йохдур.  Ян  чох  эюл  вя 

нощурларда раст эялир. Бядяни, гаидяси – дюшяняк иля субстрата бирляшян бу-

дагшякиллидир. Бядянин сярбяст уъунда (орал гцтб) голъугларла ящатя олун-

муш (адятян 5-дян 12 гядяр) аьыз йерляшир. Лакин еля щидра нювц вардыр ки, 

онларда  голъугларын  сайы  30-а  чатыр.  Щидраларын  бядяни  икигатлыдыр.  Екто-

дерма  вя  ентодерма  арасында  дайаг  гаты  базал  мембран  вя  йа  мезоглей 

йерляшир. Ектодарма чох сайда щцъейрялярля тяъщиз олунмушдур (шякил 19, I)

Бу щцъейряляр мцхтялиф функсийалары йериня йетирир, лакин ектодерманын яса-

сыны  икили  функсийа  дашыйан  примитив  щцъейряляр  –  епители-язяля  щцъейряляри 

тяшкил едир. Бу щцъейряляр юртцк вя йыьылыб-ачылма функсийаларыны щяйата ке-

чирирляр.  Онларын  базал  уъларында  йыьылыб-ачылан  чыхынтылар  вардыр.  Епители-

язяля  щцъейряляринин  арасында  чох  кичикюлчцлц,  дифференсиасийа  олунмамыш 

интерстисиал  щцъейряляр  йерляшир.  Ектодерманын  бцтцн  щцъейряляри,  о  ъцмля-

дян ъинси щцъейряляр бунлардан формалашырлар. Ектодермада, щямчинин епи-

тели-язяля  щцъейряляринин  алтында  йерляшян  улдузшякилли  синир  щцъейряляри вар-

дыр. Бу мултиполйар нейронларын чыхынтылары бирляшяряк, плексус ямяля эятирир-

ляр. Она эюря дя беля синир системи диффуз типли адланыр. Чохщцъейрялиляр ара-

сында ян примитив синир системидир. Синир щцъейряляринин сых кяляфиня дюшяняк 

вя аьыз ятрафында раст эялинир. 

 

 



 

 

77 


 

Шякил 19. Щидроидлярин гурулушу. А. Hydra oligactis(Наталийя эюря): 

1 – екто-

дерма, онун алтында дайаг гаты, 2 – ентодерма, 3 – аьыз, 4 – голъуглар, 5 – гастрал бош-

луг, 6 – голъуг цзяриндя олан далайыъы щцъейряляр, 7 – дюшяняк, 8 – йумурта щцъейряли диши 

вязи (гонада), 9 – еркяк гонада, 10 – тумуръуг; а) далайыъы щцъейря – пинентрантб) щя-

мин щцъейря ачылмыш сапла бирликдя. 



Микроскопик гурулушу: I – бядян диварынын кясийи ; II  - диффуз типли синир системи (си-

нир  щцъейряляринин  бир-бириля  бирляшяряк  плексус  ямяля  эятирян  чыхынтылары  эюрцнцр); 



III – ектодерманын айрылыгда эютцрцлмцш епители-язяля щцъейряси: 

1 – далайыъы щцъей-

ряляр, 2 – ектодерманын епители-язяля щцъейряляри, 3 – ентодерманын епители-язяля щцъейряля-

ри,  4  –  ентодерманын  вязили  щцъейряляри,  5  –  ентодермал  щцъейрялярин  гамчыйабянзяр  вя 

псевдоподилярябянзяр чыхынтылары, 6 – интерстисиал щцъейряляр, 7 – ектодерманын щисс щцъей-

ряляри, 8 – щисс щцъейряляри, 9 – ектодерманын синир щцъейряляри, 10 – 11 – щцъейря дахилиндя 

йыьылыб-ачылан фибрилли чыхынтылар. 

Б. Сифонофоранын гурулуш схеми: 

1 – пневматофор, 2 – онун дялийи, 3 – цзмя зянэи ( 

нектофор), 4 – гапаглар, 5 – кямяндъик, 6 – гидаландыран фярдляр – гастрозоидляр, 7 – сис-

тозоидляр вя йа палпонлар(ифразат функсийасыны йериня йетирян фярд), 8 – ъинси фярдляр – го-

нозоидляр, 9 – колонийанын эювдяси 

 

 



Щидроидляря  хцсуси  далайыъы  щцъейряляр  –  книдобластларын  олмасы 

сяъиййявидир. Щямин щцъейрялярдя далайыъы капсулалар – книдиляр вя йа нема-



тосисталар формалашыр. Беля органеллаларын олмасы щидроидляри диэяр щейван-

ларын  щцъумундан  горуйур  вя  шикар(ибтидаи  хяръянэкимиляр,  су  онурьасыз-

ларынын сцрфяляри вя с.) тутмаьа имкан йарадыр.  

Далайыъы щцъейряляр бир нечя типдя ола биляр: пенетрантлар, волвентляр 



вя  глцтинантлар.  Бунлардан  йалныз  пенентрантлар  далайыъы  структура  малик-

дирляр (шякил 19, а, б). Онун дахилиндя спиралвари бурулмуш далайыъы сап йер-

ляшир  ки,  капсуланын  бошлуьунда  олан  зящярли  майе  сапа  да  кечя  билир. 

Щцъейрянин  хариъи  юртцйцндя  щисс  тцкъцйц  –  книдосил  йерляшир.  Книдосилин 

гыъыгланмасы  нятиъясиндя  капсуланын  гапаьы  ачылыр  вя  сап  хариъя  атылараг, 


 

78 


шикарын мясялян, хярчянэ -дафнийанын зирещини беля дешя билир. Беляки, яввял 

сапын  уъунда  йерляшян  стилет  –  цч  ядяд  гылъыгдан  ибарят  олан  ийня  йараны 

аралайыр  вя  сонрадан  зящярли,  ифлиъедиъи  майе  иля  тяъщиз  олунмуш  сап  тоху-

майа дахил олур. 

Диэяр далайыъы щцъейряляр ися шикары сахламаг цчцн тяляб олунан яла-

вя  функсийалары  йериня  йетирир:  волвентляр  гыса  сап  васитясиля  шикарын  бядян  

чыхынтыларыны, тцкъцкляри, быьъыглары вя с. сарыйыр, глуитинантлар ися йапышганлы 

сапла  ону  щярякятсиз  щала  эятирирляр.  Далайыъы  щцъейряляр  ачылдыгдан  сонра 

мящв  олурлар  вя  онларын  сайынын  бярпасы  интерстисиал  щцъейряляр  васитясиля 

щяйата кечирилир. 

Ентодерманын  епители-язяля  щцъейряляри  ектодермада  оланлардан 

фярглянирляр.  Беляки,  онлар  фагоситяетмя  габилиййятиня  маликдирляр.  Бу 

щцъейряляр ямяля эятирдикляри псевдоподиляр (йаланчы айаглар) васитясиля, ги-

да щиссяъиклярини тутуб, ситоплазма дахилиня  ютцрцрляр.  

Демяли, епители-язяля щцъейряляри мцхтялиф функсийалары – юртцк, йыьы-

лыб-ачылма (йяни щярякят), щязм просеслярини щяйата кечирирляр. Ентодерма-

да  олан  вакуоллу  вязили  щцъейряляр  ися  гастрал бошлуьа  щязм  ферментлярини 

ифраз етмякля, бошлугдахили щязми реаллашдырырлар. Лакин ону да билмяк ла-

зымдыр  ки,    щидроидлярдя  щязм  ики  мярщялядя  йериня  йетирилир:  яввял  гида 

бцтюв удулуб, гастрал бошлуьа ютцрцлцр (бошлугдахили щязм); гида кичик щис-

сяъикляря парчаландыгдан сонра ися епители-язяля щязм щцъейряляри тяряфиндян 

мянимсянилир (щцъейрядахили щязм). 



Щидроидлярин чохалма вя инкишафы.  Баьырсагбошлуглуларын щяйатында 

гейри-ъинси чохалма, бюйцмя вя формаямяляэятирмя просесляри мцщцм рол 

ойнайыр. Баьыгсагбошлуглуларда гейри-ъинси чохалманын бир нечя нювц мя-

лумдур: 1) ениня бюлцнмя (мадрепор мяръанларда); 2)  узунуна бюлцнмя 

(ади  бюлцнмя  типидир);  3)  тумуръуг  ямяляэятирмя  йолу  иля;  4)  надир  щалда 

мцшащидя едилян ласерасийа васитясиля, йяни гопмуш кичик щиссяъик йени фяр-

дин формалашмасы  (актинийада). 

Щидралар  ясасян  гейри-ъинси  (тумуръуглама  йолу  иля)  вя  ъинси  йолла 

чохалырлар. Ъинси чохалма чарпаз майаланма иля баш верир. Йяни полиплярин 

ектодермасында  еркяк  вя  диши  ъинси  щцъейряляр  ямяля  эялир.  Еркяк  ъинсли 

щцъейряляр чох бюйцк олмайан габаръыглар формасында щидранын бядянинин 

йухары (аьыз гцтбцня йахын) щиссясиндя, ири йумурта щцъейряси ися щидранын 

гаидясиня йахын нащиййядя инкишаф едир. Суйа дцшмцш сперматозоидляр баш-

га фярдин йумурта щцъейрясини майалайыр. Майаланмыш йумурта бюлцняряк, 

цзяри  юртцкля  юртцлцр  вя  ембриотека  ямяля  эялир.  Ялверишсиз  шяраитляря  гаршы 

беля ембриотека чох давамлы олур вя инкишаф цчцн мцвафиг шяраит формала-

шан кими, юртцк партлайыр ичяридян инкишаф едян ъаван щидра эюрцнцр. Ъинси 

чохалма сойуглар дцшян вахта тясадцф едир. 

 

Дяниз  щидроид  полипляринин  чохалмасы,  медузаларын  ямяля  эялмяси  вя 

гурулушу.  


 

79 


Дяниз щидроидляри даща мцряккяб гурулуша малик олмалары иля фярг-

лянирляр. Онлар ясасян колонийа щалында инкишаф едирляр, йяни надир щалда тяк 

йашайан формалара да раст эялинир. Мясялян, щидроид Obelia –ны  фярглянди-

рян хцсусиййятляр – аьыз бошлуьунун чох сайда голъугларла ящатя олунмуш 

хцсуси  аьыз  эювдяъийинин  уъунда  йерляшмяси  вя  бцтцн  щидрантлар  цчцн 

цмуми олан гастрал бошлуьун олмасы тяшкил едир. Демяли, аьызлы полипляр тя-

ряфиндян  тутулмуш  гида,  шахялянмиш  каналлар  васитясиля  колонийанын  бцтцн 

цзвляри  арасында  пайланыр,  она  эюря  дя  цмуми  гастрал  бошлуг  гастрова-



скулйар бошлуг  адландырылыр. 

Колонийанын ектодермасы скелет, цзви юртцк гатыны – перидерманы иф-

раз едир ки, о, дайаг вя мцщафизя функсийасыны йериня йетирир. Колонийанын 

будаглары  цзяриндя  щямин  юртцк  гаты  еластиклийи  тямин  едян  кюндялян 

бцкцшляр ямяля эятирир. Перидерма щидрантлар ятрафында мцщафизя зянэини вя 

йа щидротеканы формалашдырыр. 

Колонийанын диэяр груп цзвляри – бластостилиляр адланыр. Бластостилиляр 

аьызсыз вя голъугларсыз будагъыг формасындадыр. Бластостили цзяриндя меду-

залар инкишаф едиб, айрылырлар. Лакин бязи полиплярдя медузалар айрылмайыб, 

медузоидляря чеврилирляр ки, сонрадан онлардан ъинси вязиляр, йяни ъинси вязи-

ляр инкишаф едир. 

Адятян медузалар айрыъинслидирляр вя ъинси диморфизм бу формаларда 

айдын  шякилдя  бирузя  вермир.  Полиплярля  мцгайисядя  медузалар  даща 

мцряккяб гурулушлу гастрал бошлуьа, примитив щисс органларына вя фяал щяй-

ат тярзи иля баьлы олан уйьунлашмалара маликдирляр. Чятир вя йа зянэ шяклиндя 

олан медузанын цст, габарыг тяряфи ексумбрелла, ашаьы, чюкяк щиссяси ися су-



бумбрелла  адланыр.  Чятирин  кянарларында  далайыъы  щцъейрялярля  тяъщиз  олун-

муш чыхынтылар (голъуглар) вардыр. Чюкяк щиссянин мяркязиндя аьыз йерляшир. 

Чох вахт аьыз, хцсуси саплаг – манубри адландырылан хортумъуьун уъунда 

олур.  Голъуглар  васитясиля  тутулмуш  мцхтялиф  организмляр    (кичик  хяръянэ-

кимиляр, онурьасызларын сцрфяляри) аьыз хортуму васитясиля тутулур вя удулур. 

Гида аьыздан чятирин мяпкязи щиссясиндя йерляшян мядяйя, орадан да шахя-

лянмяйян  радиал  каналлара  кечир.  Радиал  каналлар  чятирин  кянары  иля  кечян 

щялгяви  канала  бирляширляр.  Мядядя  щязм  олунмуш  гида,  кичик  щиссяъикляр 

шяклиндя гастроваскулйар системин каналлары иля бядянин бцтцн нащиййяляри-

ня нягл олунур. 

Медузаларын бядяни мезоглейанын инкишаф етмяси нятиъясиндя нисбя-

тян галын олур вя ичярисиндя щялмяшикшякилли майе вардыр ки, бу, бядяня шяф-

фафлыг  верир.  Медузалар  фяал  щярякят  едирляр.  Бу  щярякят,  хцсуси  йыьылыб-

ачылан щялгяви пярдя – «йелкян»,  велум васитясиля щяйата кечир. Медузала-

рын фяал щяйат тярзи иля ялагядар олараг, синир системи дя даща йахшы инкишаф 

етмишдир. Полиплярдя олдуьу кими, медузаларда да синир системи диффуз тип-

дядир,  лакин  онларда  чятирин  кянарында  олан  синир  щцъейряляринин  топлусу 

вардыр ки, онлар йелкяни, голъуглары вя щисс органларыны тянзимляйир. Щидро-

медузаларын  голъугларынын  ясасында  садя,  эюз  чухуръуглары  формасында 

эюзъцкляр  вардыр.  Эюз  чухуру  нювбяляшян  ишыьащяссас  ретинал  вя  пигмент 



 

80 


щцъейрялярдян  тяшкил  олунмушдур.Бязян  эюзляр  мцряккябляшир,  йяни  биллур 

иля тяъщиз олунмуш говугъуг формасында олур (шякил 20, I, II). 

 

 

Шякил 20. Щидроид Obelia– колонийа 



(1 – щидрант, 2 – йыьылмыш щидрант, 3 – коло-

нийанын  цзярини  юртян  (тека)перисарк,  4  –  финъан  (щидротека),  5  –  щидрантын  бядяни:  екто-

дерма, ентодерма вя гастрал бошлуг эюрцнцр,  6 – тумуръуг, 7 – медуз тумуръуглары иля 

бирликдя бластостил, 8 – гонотека); 



II – медуза (

1 – ектодерма, 2- ентодерма, 3 – ме-

зоглейа,  4  –  аьыз,  5  –  гастрал  бошлуьун  мяркязи  щиссяси,  6  –  радиал  каналлар,  7  –  щялгяви 

канал, 8 – голъуглар, 9 – йелкян – велум, 10 – гонада, 11 – хариъи вя 12 – дахили синир щял-

гяси, 13 – мцвазинят органы – статоситляр 

 

 



Щидромедузаларын чохунда хцсуси мцвазинят органы олан статосит-

ляр вардыр. Бу, юртцк гатынын дахиля доьру чюкмяси нятиъясиндя формалашан 

гапалы говугъугдур ки, ичяриси гамчылы щисс щцъейряляри иля дюшянмишдир. Бу 

щцъейрялярин бириндя топпузвари ящянэ конкресийа, йяни дяняъик -  статолит 

формалашыр. Мякан дахилиндя медузанын бядянинин вязиййятинин дяйишилмяси 

дярщал статосистин щцъейряляри тяряфиндян гябул олунур. 

Медузаларын ъинси вязиляры, йяни ъинси вязиляри субумбрелланын екто-

дермасында гастроваскулйар системин радиал каналларынын алтында вя йа аьыз 

хортумъуьу(саплаьынын)  цзяриндя  инкишаф  едир.  Щидромедузанын  симмет-

рийасына  мцвафиг  олараг  (4  –  вя    8-шцалы)  радиал  каналлар,  ъинси  вязиляр  вя 

голъугларын сайы олур. Мясялян, обелийада 4-шцалы симметрийайа уйьун ола-

раг, дюрд радиал канал, дюрд гонада вя дюрд  ядяд голъуг(чыхынтылар)  вар-

дыр. 


Дяниз  щидроидлярини  сяъиййяляндирян  хцсусиййятлярдян  бири  дя  щяйат 

тсиклиндя ъинси вя гейри-ъинси нясиллярин нювбяляшмясидир. Мясялян, обелийада 



 

81 


гейри-ъинси йолла инкишаф едян полипод нясил, ъинси – медузоид нясилля нювбя-

ляшир. 


Майаланмыш йумурта щцъейряляриндян бюлцнмя нятиъясиндя яввялъя 

кирпиклик  щцъейрялярдян  ибарят  олан  биргатлы  рцшейм  –  бластула  формалашыр. 

Сонрадан  бластуланын  щцъейряляринин  бластоселя  иммиграсийасы  йолу  иля 

рцшейм – паренхимула ямяля эялир. Паренхимуланын дахилиндя олан щцъейря-

лярин  бир  гисми  сонрадан  парчаланыр  вя  бу  заман  икигатлы  сцрфя  –  планула 

инкишаф  едир.  Гастрал  бошлуьу  олан  планула,  кирпиклярин  кюмяйиля  цзцр,  со-

нрадан дибя чюкцр, сцрфядя аьыз  дялийи ямяля эялир, нятиъядя полип формала-

шыр ки, ондан тумуръуглама йолу иля йени колонийа инкишаф едир. 

Щидроидеа (Hydroidea) йарымсинфи бир нечя дястяляря бюлцнцр: Лепто-

лидляр  (Leptolida),  Щидромяръанлар  (Hydrocorallia),  Хондрофоралар  (Chon-



drophora),  Йелкянлиляр  (Velella),  Трахилидляр  (Trachylida),  Щидралар 

(Hydrida).    Ясасян  Лептолидляр,  Хондрофоралар,  Трахилидляр  вя  Щидралара 

даща чох йер верилир. 

Щидроидеалар арасында метаэенетик колониал дястя олан Leptolida – 

лар хцсуси ящямиййят кясб едирляр. Колонийада полипоид вя медузоид фярд-

ляр мювъуддур. Колонийа цзви скелет ифраз едир. Сон илляр щидроид колонийа-

лардан  биоложи  фяал  маддяляр  ялдя  едирляр.  О  ъцмлядян  Обелийа  ъинсиндян 

олан нювлярдян (хцсусян Аралыг дянизи вя Гара дяниздя инкишаф едянлярдян) 

тябабятдя биодиагностикада истифадя олунур. 

Трахилидляр  ясасян  медуза  формасында,  надир  щалда  полип  шяклиндя 

мювъуд олурлар. Трахимедузалар адланан бу щейванлар дяниздя цзян фор-

малардыр. Паразит нювляри дя мялумдур мясялян, Cunina медузаларда, Po-

lypodium hydriforme няря балыьынын кцрцсцндя паразитлик едирляр. 

Сифонофорлар  (Siphonophora)  йарымсинфи    нцмайяндяляри  полиморф 

колонийалар ямяля эятирирляр (полиморфизм). Онлары щидроидлярдян фярглянди-

рян ясас ъящят, колонийада йалныз полипоид фярдлярин дейил, щямчинин меду-

зоидлярин дя функсионал дифференсиасийасыдыр (шякил 19, Б). 



Гурулуш  вя  функсийалар.  Сифонофорларын  щям  эювдя,  щям  дя  фярдляри 

ектодерма,  ентодерма  вя  мезоглейдян  тяшкил  олунмушдур.  Колонийанын 

эювдяси  бошдур  вя  бцтцн  фярдлярин  гастрал  бошлугларыны  цмуми  гастрова-

скулйар  системдя  бирляшдирир.  Колонийанын  зирвясиндя  щава  говугъуьу  – 



пневматофор йерляшир. Бу, цзэяъ, йелкян вя щидростатик апарат функсийалары-

ны йериня йетирян модификасийайа уьрамыш медузоид фярддир. Пневматофо-

рун дахилиндя олан хцсуси «газ щцъейряляри», гастрал бошлуьу долдуран газ 

ифраз едирляр. Бу газын тяркиби щаванынкына чох йахындыр, йяни ясасян азот, 

карбон газы вя оксиэендян ибарятдир. 

Пневматофорун  алтында  цзмя  зянэляр    -    нектофорлар  йерляшир.  Бу, 

аьыз, голъуглар вя щисс органларындан мящрум олан медузоидлярдир. Онла-

рын ясас функсийасы ися щярякятдир. 

Колонийанын эювдясинин диэяр щиссясиндя мцхтялиф функсийалары йери-

ня йетирян фярдляр – кормидиляр йерляшир. Кормидилярин гурулушуна дахилдир: 



гапагъыг,  гастрозоид,  палпон,  систозоид  вя  гонофор.  Гапагъыг,  кормидини 

 

82 


юртян  шякилдяйишмиш  йасты  полипдир.  Гастрозоид  –  аьызлы  гидаландыран  поли-

пдир.  Бу  полипин  ялавя  елементи,  далайыъы  щцъейрялярля  тяъщиз  олунмуш  кя-



мяндъикдир. Гида гастрозоид тяряфиндян тутулан кими, гастроваскулйар сис-

темля бцтцн фярдляря ютцрцлцр. Палпон – аьыз дялийи олмайан модификасийа 

олунмуш полипдир. Онун функсийасы сон дювря гядяр мцяммалы галырды, ла-

кин беля бир фикир щюкм  сцрцр ки, палпона дахил олмуш гиданын щцъейрядахи-

ли  щязми,  мящз  бурада  щяйата  кечир.  Систозоид  дя  шякилдяйишмиш  полипдир, 

аьыз  дялийи  явязиндя  онун  ифразат  дялийи  вардыр.  Йяни  ифразат  функсийасыны 

йериня йетирир. Нящайят, гонофоралар – ъинси мящсуллары ямяля эятирян шяклини 

дяйишмиш медузоиддир. 

Сифонофорларын  колонийасы  айрыъинсли  вя  щермафродит  ола  биляр.  Бязи 

сифонофорларда колонийадан медузалар айрыла билдийи цчцн нясиллярин нювбя-

ляшмяси мцшащидя едилир: полиморф колонийа вя  медузалар. Сифонофларын ян 

чох йайылмыш вя яняняви щесаб едилян нювц – португалийа эямиъийи – физалий-

адыр (Physalia). Бу нювя ясасян исти дянизлярдя раст эялинир. Цзмя щяйат тяр-

зиня уйьунлашмыш бу полип колонийадан Хязяр дянизиндя бир нювц – Moeri-



sia колонийалары ашкар олунмушдур.  

Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin