A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

6.2. Romanın respublika və imperiya dövrü diplomatiyası 
İtaliyanın işğalı Romanı Aralıq dənizi regionunun qüdrətli dövlətinə çevirmişdi. Romanın beynəlxalq 
əlaqələrində Misir, Suriya, Parfiya və Karfagen mühüm yer tuturdu.   Karfagen şəhəri ilə iqtisadi əlaqələr hələ 
e.ə. IV əsrdən başlamışdı. Siciliya, Sardiniya və Korsikanı tutduqdan sonra Karfagen tacirləri tez-tez Romaya 
gəlirdilər. Onların gəmiləri Romanın başqa ölkələrlə ticarətində də iştirak edir, Romaya Karfagen tacirləri xəz, 
gön, fil sümüyü, meyvə, şərab, ağac məmulatı, şüşə, güzgü, boya, əlvan parçalar və s. gətirir, Romadan isə mal-
qara, taxıl, duz, yağ, zeytun yağı  və s. aparırdılar. E.ə. 273-cü ildə Misir padşahı Ptolomey Romaya elçi 
göndərərək “İttifaq və dostluq” yaratmağı təklif etmiş, Roma da cavabında oraya nümayəndəlik göndərmişdi.  
İtaliyanın işğalının başa çatması, Kapuya, Tarent, Neapol, Brundiziya və s. liman şəhərlərinin tutulması 
romalılarının dəniz ticarətinin genişləndirməsinə şərait yaratmışdı. Romalılar öz müttəfiqlərinə və tabe edilmiş 
şəhərlərə bilavasitə xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqə saxlamağı qadağan etmişdilər. Xarici əlaqələrin saxlanılması 
Roma dövlətinə məxsus idi.   
E.ə. V-III əsrlərdə Romanın  İtaliyanın işğalını başa çatdırması onun Karfagenlə qarşılaşmasına səbəb 
oldu. Karfagen Aralıq dənizindən keçən ticarət yollarını öz nəzarətində çaxlayırdı və dəniz ticarətindən böyük 
gəlir götürürdü. Roma tacirlərinin mənafeyi isə Siciliya, Sardiniya və Korsika adalarının ələ keçirməsini tələb 
edirdi. Təsadüfi deyildi ki, senatın qərarı ilə Romada güclü hərbi dəniz donanmasının yaradılması işinə başlandı. 
Romalılar karfagenliləri punlar adlandırırdılra ki, buna görə də Roma-Karfagen müharibələri Pun müharibələri 
adını almışdı. Birinci (e.ə.264-241) və ikinci (e.ə.218-201) Pun müharibələri gedişində Karafagen ağır 
məğlubiyyətə uğradı və Romanın asılılığına düşdü.   
Qun müharibələri dövründə romalılar  Şərq ölkələri ilə o qədər də maraqlana bilməmişdilər.  Şərqdə 
ellinist dövlətlərin arasında gedən çəkişmələr, xüsusilə Yunan ittifaqları arasındakı müharibələr Romanın 
Yunanıstanda işğalçılıq siyasəti üçün əlverişli şərait yaratmışdı.  
İki Pun müharibəsi, Şərqi Aralıq hövzəsi dövlətləri ilə müharibələr Romanı Aralıq dənizinin ən qüdrətli 
dövlətinə çevirmişdi. Lakin Aralıq dənizində Karfagen dövlətinin qüdrəti hələ tamam sarsılmamışdı. Romanın 
başının Şərq ölkələri ilə qarışmasından  istifadə edən Karfagen yenidən öz iqtisadi və hərbi qüdrətinin artırmağa 

---

 
35
başlamışdı. Karfagenin iqtisadi tərəqqisi Roma tacirlərini, sələmçiləri, eləcə  də patrisiləri narahat etməyə 
bilməzdi.  
Roma senatında antikarfagen əhval-ruhiyyəli bir qrup Karfagenin tamamilə  məhv edilməsini tələb 
edirdi. Bu qrupun başında senator Mark Porsi Katon (böyük) dururdu. O, həmişə  çıxışlarının «Mən hesab 
edirəm ki, Karfagen mütləq dağıdılmalıdır» sözləri ilə qutarırdı. 
Romanın apardığı müharibələrdə diplomatiyanın rolu  böyük olmuşdur. Bu zaman Roma diplomatiyası 
öz xarici siyasət məqsədlərini pərdələmək və ona bəraət qazandırmaq üçün azadlıq, insanpərvərlik, 
ədalət,sədaqət kimi anlayışlardan geniş istifadə edirdi.  
Diplomatiyada düşmən ölkələr daxilində müxtəlif partiyalar təşkil etmək,  şəhər və dövlətləri 
vuruşduraraq  zəif salmaq, “parçala və hökmranlıq et” üsulları geniş tətbiq edilirdi. 
Roma diplomatiyası onun hegemonluq uğrunda mübarizəsinə xidmət edirdi. Əvvəllər romalıların başqa 
ölkələrdə nümayəndəlikləri olmamışdı. Beynəlxalq əlaqələrin  qurulmasında elçilərdən istifadə edilirdi. Bu işə 
şahlıq dövründə olduğu kimi, beynəlxalq qayda-qanunların gözlənilməsinə  nəzarət edən kahinlər kollegiyası 
baxırdı. Sonralar bu iş xüsusi elçilərə- leqatlara tapşırıldı. Elçi senat tərəfindən təyin edilir və ona xüsusi 
imtiyazlar verilirdi. Tədricən elçiləri qəbul etmək və danışıqlar aparmaq qaydaları protokollaşır və  ənənəyə  
çevrilirdi.  
Romanın xarici siyasətində Parfiya dövləti ilə münasibətlər mühüm yer tuturdu. Parfiya və Roma 
arasında diplomatik əlaqələr e.ə. I əsrin əvvəllərindən başlayır. Hələ e.ə. 92-ci ildə Sualla Kappadokiyada olan 
zaman onun yanına gəlmiş Parfiya elçiləri Pont padşahı VI Mitridat Yevpatora qarşı Romaya ittifaq təklif 
etmişdilər. O, zaman Parfiya padşahı II Mitridat idi və beynəlxalq vəziyyət Parfiyanın xeyrinə idi.  
Bununla belə, Pompeyin e.ə.6-65-ci illər Cənubi Qafqaz yürüşü və burada qazandığı  uğurlar Parfiya-
Roma münasibətlərini pisləşdirdi və Roma ilə ilk toqquşmaya gətirib çıxardı. 
Parfiyanın vəziyyətini mürəkəbləşdirən məsələlərdən biri də ölkə daxilində  hakimiyyət uğrunda gedən 
mübarizə idi. Ölkədə yaramış iki güclü qruplaşma arasında gedən bu mübarizədə taxt-tacın bir neçə varisi 
öldürülmüş, son nəticədə hakimiyyətə gələn III Orod isə Romanın tələblərini qəti olaraq rədd etmişdi. Bu isə 
Roma-Parfiya münasibətlərinin tamamilə pozmuş, iki ölkə arasında müharibə vəziyyəti yaranmışdı.   
I triumvirat üzələrinin hamısı Parfiyaya qarşı mübarizədə maraqlı idilər. Bu müharibə Krassı xüsusilə 
cəlb edirdi. O, Parfiyada şöhrət və çoxlu sərvət  əldə edəcəyi xəyalında idi. E.ə. 54-cü ildə Krass 
Mesopotamiyaya soxuldu. Lakin Karr yanında döyüşdə (e.ə.53-cü il) əvvəlcə oğlu, sonra isə özü həlak oldu. Bu 
müharibədə 2000 Roma əsgəri öldürüldü, 10000 nəfəri isə  əsir düşdü. Bütün Mesopotamiya parfların  əlinə 
keçdi. Parfiya qüdrətli dövlət oldu və  Şərqdə Romanın  ən böyük rəqibinə çevrildi. Əsir düşmüş Roma 
əsgərlərini isə diplomatik yollarla Avqust  geri qaytarmışdı. 
Oktavian Avqust hakimiyyətinin ilk dövrlərindən imperiyanın sərhədlərini “təbii sərhədlərə” çatdırmağa 
çalışırdı. Bunun üçün İspanıyanın işğalı başa çatdırılmalı idi. Halbuki orada yerli kantabrilər qonşu tayfalara 
birləşərək Romaya qarşı kəskin müqavimət göstərmiş, astur tayaları romalılara böyük tələfat vermişdilər. E.ə. 
26-25-ci illərdə Oktavian İspaniya əməliyyatına şəxsən rəhbərlik etməli olmuşdu. İspaniyanın işğalı e.ə. 19-cu 
ildə  gərgin mübarizədən sonra başa çatdı. Məhz bu Qalliyanın işğalını başa çatdırmağa imkan etdi. Bütün 
Qalliya tutularaq 3 böyük əyalətə (Akvitaniya, Luqudun Qalliyası  və Belgika) parçalandı. Qallar üzərinə  ağır 
vergi qoyuldu.  
Şərqə münasibətdə xüsusilə, Parfiya ilə ziddiyyətlər danışıqlar yolu ilə nizama salınmışdı. Avqust öz 
sələflərinə nisbətən  Şərqdə, xüsusən Parfiya ilə münasibətlərində çox ehtiyatlı olub, açıq döyüşlərdən uzaq 
durmağı  və danışıqlar yolu ilə münasibətləri nizama salmağı üstün tuturdu. Daxili çəkişmələrdən, hakimiyyət 
uğrunda gedən mübarizədən ehtiyat edən Parfiya şahı IV Fraat da açıq döyüşlərə girməkdən çəkinirdi.  
Parfiya-Roma münasibətlərində ziddiyyətli məsələlərdən başlıcası  Cənubi Qafqaza münasibət idi. Bu 
məsələ sonralar sasanilərin də Bizans imperiyası ilə münasibətlərində  mərkəzi yerlərdən birini tuturdu.  
Aralıq dənizi regionu dövlətlərinə münasibətdə Roma imperatorları  ənənəvi  ehtiyatlı siyasət 
yeridirdilər. Buranı  ələ keçirmək asan, möhkəmlənmək isə olduqca  çətin idi. Təsadüfi deyildi ki, yalnız 
uzunmüddətli hazırlıqdan sonra İudeya və Suriya da Roma imperiyasının tərkibinə qatılmışdı. Roma Hindistan 
ilə  də ticarət  əlaqələri saxlayırdı.  Avqust özü iki dəfə Hindistan elçilərini qəbul etmiş, Cənub  Şərqi Asiya 
ölkələri, xüsusilə  Çinlə maraqlanmışdı. 
Aqustun yaratdığı siyasi quruluş bir neçə  əsr davam etmişdi. Lakin hakimiyyətin irsən nəsildən-nəslə 
keçməsi haqqında hələ xüsusi qanun verilməmişdi. Buna baxmayaraq, onun nəslindən olan adamlar uzun 
müddət hakimiyyəti öz əllərində saxlamışdılar.  
Klavidinin imperatorluğu zamanı dövlət aparatının formalaşması prosesi əsasən başa çatdırılmışdı. 
İmperiya dəfətərxanasında bir sıra yeni idarələr yaranmışdı ki, bunlardan “buyuruqlar xidməti”idarəsi mühüm 
əhəmiyyətə malik idi. Onun başında Klavdinin şəxsi katibi, keçmiş qul, sonradan azadlığa buraxılmış Narsis 
dururdu. Dövlətin mühüm işləri, daxili və xarici siyasət, hərbi işlərə  nəzarət bu idarəyə məxsus idi. Romanın 
Şərq siyasətinin istiqamətləri, Şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi, dəniz ticarəti kimi ideyalar 
məhz  Narsisə  məxsus idi. Narsisin fəaliyyətində xüsusi yer tutan məsələlərdən biri də Roma ordusunun 

---

 
36
gücləndirilməsi məsələsi idi.  
Klavdi xarici siyasət fəaliyyətində Avropanın şimal-qərbinə xüsusi fikir vermiş, 43-45-ci illərdə Roma 
ordusu Britaniyanın işğalını  həyata keçirmişdi.  İngiltərənin siyasi mərkəzlərindən olan Kamulodun  və 
Londininin (London) romalıların dayaq məntəqəsinə çevrilməsi burada Romanın mövqelərini olduqca 
möhkəmlətmişdi.  
Klavdi Dunay boyu məskən salmış tayfaları tabe edərək Romanın hakimiyyətini bütün orta və  aşağı 
Dunay boyunda yaymışdı. Çox keçmədən Bosfor padşahlığı da tabe edildi. Klavdi 47-ci ildə  sərkərdə Didi 
Pallın başçılığı ilə Qara dənizin şimalındakı Pantikapeyə ordu göndərdi ki, nəticədə  Bosfor şahı III Mitridatın 
qoşunları  məğlub edildi, özü isə  əsir düşdü. Iberiya şahı Farasman da özünü Romanın vassalı elan etdi. 
Yəhudilərin ərazisi və Afrikadakı Mavritaniya da Romanın alətinə çevrildi.  
Klavdinin yəhudilərin təqib olunmasına son qoyması ilə bağlı siyasəti öz əksini  “İskəndəriyyəlilərə 
məktub” da tapmışdı. Klavdi qallara da seçki hüququ vermişdi. Görülmüş tədbirlər imperiyada daxili sabitliyin 
yaradılmasına xidmət edirdi ki, bununla da yeni işğallara başlanması üçün şərait yaradılırdı. Ümumiyyətlə, 
Klavdinin imperatorluğu zamanı Roma imperiyasının ərazisi Aralıq dənizi hövzəsindən xeyli kənara çıxmışdı.  
Roma imperiyasının Şərq siyasəti, burada aparılan hərbi əməliyyatlar çoxlu sərvət vəd etməklə, həmişə 
Roma əyanlarının diqqət mərkəzində idi. 55-58-ci illərdə görkəmli sərkərdə Domisi Korbulon böyük ordu ilə 
Şərqə göndərilmiş, nəticədə  Pont şahlığı və İberiya Romanın əyalətlərinə çevrilmişdi.  
Roma ordusunun başqa bir qolu  Qara dənizin şimal sahillərində əməliyyat aparırdı. Burada Dunayboyu 
tayfaları Romaya tabe edilmiş, Krım yarımadası  işğal olunmuşdu ki,  bununla da Qara dəniz Roma 
imperiyasının daxili dənizinə çevrilmişdi.  
Qney Pompeyin  e.ə.66-cı il Cənubi Qafqaz yürüşündən etibarən Roma imperatorları Şərq siyasətində 
bu istiqamətə xüsusi fikir verməyə başlamışdılar. Böyük İpək yolunun üzərində yerləşən Qafqaz Hindistan və 
Çinlə  əlaqələrdə mühüm əhəmiyyətə malik idi. Trayanın  Şərqə  səfəri nəticəsində (113-117-ci illər) Roma 
imperiyasının nüfuzu İran körfəzinə  qədər yayılmışdı. Trayandan bir qədər  əvvəl isə imperator Neron Xəzər 
dənizindən Hindistana gedən yolu ələ keçirmək üçün hərbi səfər planı hazırlamışdı. Tarixçi Svetoni yazırdı ki, 
Neron “Xəzər darvazalarına səfərə də hazırlaşırdı”.                                                                                                                  
Roma imperatorlarından Diokletianın (285-305-ci illər) xarici siyasəti imperiyanın sərhədlərinin 
möhkəmləndirilməsindən, barbarlara, allemanlara, franklara və burqundlara qarşı mübarizədən ibarət olmuşdu. 
Diokletian hakimiyyəti qəsb etmək arzusunda olanlara qarşı Afrikada və Misirdə müharibələr aparmış, 
imperiyanın bütövlüyünü qoruyub saxlamışdı.  
Lakin  305-ci ildə Diokletian əvvəlcədən verdiyi sözə  əməl edərək 20 il tamam olan kimi 
imperatorluqdan əl çəkmiş  və Maksimianı da buna məcbur etmişdi. Hər ikisi hakimiyyətə öz köməkçilərini - 
Qalerini Şərqdə, Konstansini isə Qərbdə imperator təyin etdilər. Tarixçilər bununla da imperyanın iki hissəyə 
parçalanmasının əsasının qoyulduğunu göstərirdilər. Konstansi qısa müddət imperator oldu və onun ölümündən 
sonra oğlu Kosntantin hakimiyyətə keçdi. Qaynaqlar  mömin təbiətli Konstantinin həm də kifayət qədər 
qətiyyətli  şəxsiyyət olduğunu qeyd edirdilər. Təsadüfi deyildi ki, hakimiyyətə  gəldikdən az sonra Konstantin 
bütün rəqiblərini aradan götüirmüş və təkhakimiyyətliliyə nail olmuşdu. Konstantin rəqiblərinin əksinə olaraq 
xristian dininə meyilli adam idi, çünki xristianlıq bu zaman qüvvətli ictimai təşkilata çevrilmiş və onun  icmaları 
imperiyanın hər yerinə yayılmışdı. Ordu, imperator məmurları, hətta imperator sarayında belə xristianlığa 
rəqabət bəsləyənlər çox idi. Konstantn öz sosial dayaqlarını möhkəmləndirmək üçün xristianlıqan bir vasitə kimi 
istifadə etmək qərarına gəlmişdi. Belə bir dayağın əldə orlunması ona müstəqil daxili və xarici siyasət yeritməyə 
imkan verərdi. Roma papaları isə Konstantinin xristianlığa belə münasibətindən istifadə edərək saxta 
«Konstantin bəxşişi» aldı sənəd uydurmuşlar.  
İmperator Konstantinin 313-cü ildə verdiyi fərmanа  əsasən bütün dinlərə, o cümlədən də xristianlığa 
ibadət azadlığı verilirdi. Xristian kilsələri bir sıra imtiyazlar alır,  xristian icmalarına vurulan zərərlərin dövlət 
tərəfindən ödənilməsi qanuniləşdirilirdi. Xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi imperiya daxilində baş vermiş 
ciddi iqtisadi-siyasi dəyişikliklərlə əlaqədar idi. İmperiyanın iki hissəsi qısa müddətdə Feodosinin (379-395-ci 
illər) imperatorluğu dövründə birləşdirildi, lakin 395-ci ildə onun ölümündən sonra imperiya iki oğlu arasında 
bölüşdürülmüş, Arkadi şərqi imperiyanı, Honori isə qərbi imperiyanı almışdı. Hər iki imperator azyaşlı olduğu 
üçün imperator sarayında və dövlət işlərində barbarlardan ibarət məmurlar və sərkərdələr böyük nüfuza malik 
idilər. Belə ki, vandal Stilixon dövlətin daxili və xarici işlərində ciddi rol oynayırdı. Feodosi özü sağlığında 
Stilixonu bacarıqlı sərkərdə və köməkçi kimi oğlu Arkadiyə təqdim etmişdi. Arkadinin sarayında qalliyalı Rufin 
də böyük nüfuza malik idi. 
IV  əsrin sonlarından etibarən Qərbi imperiyanın  ərazisinə soxulan barbarlar ölkəni tamam talan edir, 
Roma şəhərinə təhlükə yaradırdılar. Vestqotların başçısı Alarix 401-ci ildə İtaliyaya soxuldu, lakin Stilixonun 
işə qarışması  nəticəsində onunla sülh bağlandı. Lakin 406-cı ildə vestqotlar yenidən Romanı mühasirə edib 
tutdular və 3 gün müddətində  şəhəri qarət edib yandırdılar. Törətdikləri dağıntılara görə, bundan sonra 
vestqotlar və  səndəl tayfaları vandal adlandırılmağa başladı. 420-ci ildə isə digər tayfalarla birlikdə vandallar 
əvvəlcə İspaniyaya, sonra  Şimali Afrikaya soxuldular.  

---

 
37
Qərbi imperiyaya soxulmuş tayfalardan hunlar daha təhlükəli idilər. V əsrin 50-ci illərində hunların 
başçısı Atilla Mərkəzi və  Şərqi Avropanı tutaraq oradan İtaliyaya daxil olmuşdu. 451-ci ildə Katalaun 
döyüşündə Roma sərkərdəsi Aesinin qoşunları ilə vuruşmada məğlub olan hunlar Dunay boyuna çəkilməli 
oldular, sonradan hunlar yenə də İtaliyaya soxulub Etruya ərazisinədək iərilədilər. 476-cı ildə Qərbi imperiyaya 
sonuncu zərbə vuruldu. Qoların başçısı Odoakr başqa barbar tayfalarla birlikdə Romaya hücum etdi. Sonuncu 
imperator Romul Avqustul taxtdan salındı. Onun imperatorluq əlamətlərini Konstantinopola göndərdilər. 
Bununla da Qərbi Roma imperatorluğuna son qoyuldu.