A b u z ə r a lı oğ lu X ə lə fo V a z a d İsa oğlu q u r b a n o \
luğu müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik olduğu kımı, kitabxanaların
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
luğu müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik olduğu kımı, kitabxanaların inkişaf səviyyəsi də müxtəlifdir. Cəmiyyət necədirsə, onun kitabxa naları da özünəməxsusdur. u kitabxanalar İnternet kompüter şəbəkəsi vasitəsilə heç bir sıyası, dini, milli məhdudiyyətlər tanımayaraq, ölkələrin coğraii sərhədlərini aşaraq öz informasiya xidmətlərini oxuculara bilavasitə yaşadıqları və işlədikləri yerlərdə təqdim edərək, cəmiyyət üzvlərinin mənəvi aləminə, təfəkkür tərzinə, əxlaqına, psixologiyasına daha çox nüfuz etmək imkanına malikdirlər. §1.2. Kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin əhəmiyyəti və əsas prinsipləri Kompüter-telekommunikasiya texnologiyasının ya ranması və sürətli inkişafı cəmiyyət həyatında köklü dəyi şikliklərə səbəb olaraq cəmiyyətin sosial institutlarının in kişafını zəruri edən yeni sosial sifarişlər doğurur. Bu so
sial sifarişlərdən biri də kitabxanalann kornpüterləşdiril- məsidir.
Kitabxanaların kompüterləşdirilməsi bəzi şəxslərin hesab etdiyi kimi kitabxanalann kompüter texnikası ilə təchiz olunması və bu qiymətli avadanlıqlardan yalnız kargüzarlıq fəaliyyətində və Internet xidmətindən istifadə etmək üçün istifadə olunması deyil. Kitabxanalann kom püterləşdirilməsi kitabxanaların avtomatlaşdınlmasmın tər kib hissəsi olub, kitabxanalarda yerinə yetirilən mürəkkəb, bır-birilə əlaqəli texnoloji proseslərin informasiya-tele kommunikasiya texnologiyaları əsasında avtomatlaşdırılma- sıdır.
Kitabxana proseslərinin kompüterləşdirilməsinə dair tədqiqat işlərinə X X əsrin 50-cı illərindən başlanılmışdır. Lakin bu işlərin kitabxanalarda tətbiq edilməsi, müvafiq i$ texniki təminatsızlıq üzündən yalnız 70-ci illərdə ınunıkun olmuşdur. Belə ki, həmin müddətdə istifadə olunan kom püterlər böyük həcmli olub, istifadəsi mürəkkəb, çoxsaylı xidmət heyəti tələb edən, həddən artıq bahalı qurğular idi. Bu keyfiyyətlər isə onlann kitabxanalarda istifadəsini qeyri-rentabelli edirdi. Yalnız fərdi kompüterlərin istehsalı, şəbəkə texnologiyasının meydana gəlməsi kitabxanaların kompüterləşdirilməsini elmi və iqtisadi cəhətdən əlvenşli etdi. Kitabxanalann kompüterləşdirilməsinə ilk dələ A B $ - ın Konqres kitabxanasında, sonradan isə qeyd olunan öl kənin akademik kitabxanalarında başlandı. Kompülerləs- dirmənin əhəmiyyəti və perspektivliyi qısa m üddətdə özünü təsdiq etdi və bu gün o, müasir kitabxanaların yaradılması üçün əsas şərtlərdən biri hesab olunur. Kompüter informasiya texnologiyasının sürətli inki şafı kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin kəmiyyət və keyfiyyət səviyyəsinin yüksəlməsini təmin edir. Məsələn, əvvəllər əsasən komputerləşmənin lokal məsələləri həll olunurdusa, İnternetin yaranması və inkişafı nəticəsində bu gün oxuculara uzaq məsaiədən on-line xidmət, kitab- xanalararası elektron sənəd göndərişi və s. xidmətlər yerinə yetirilir, korporativ kitabxana-informasiya şəbəkə
ləri. virtual elektron kitabxanalar yaradılır. Bunların n ə ticəsində bir sıra kitabxanalar artıq öz sosial funksiyalarını genişləndirərək, lıəm də analitik-informasiya mərkəzlərinə çevrilmişdir. Kitabxananın kompüterləşdirilməsi yüksək ixtisaslı kitabxanaçıların, informasiya ınütəxəsisslərinin birgə əməyi və düzgün ləşkilati işlər nəticəsində yermə yetınlən. müəyyən vaxt və maliyyə vəsaiti tələb edən bir proses
16 dir. A B Ş , Kanada və Qərbi Avropa ölkələrində kitabxa- • naların kompülerləşdirilməsi təcrübəsinə əsaslanaraq kitab xanaların kompüterləşdirilməsi üçün
aşağıdakı baza
prinsipləri qeyd etmək olar1: 1. Kitabxananın kompüterləşdirilməsi ayrı-ayn şəxslə rin təsəbbüsü əsasında deyil, cəmiyyətin sosial sifarişi əsasında yerinə yetirilməlidir. 2. Kompüterləşdirmə kompleks səkildə və
informasiyanın, kompüter-telekommunikasiya avadanlıqla rının və proqram məhsullarının tez “köhnəlməsi” səbəbin dən sürətlə aparılmalıdır. Bunun üçün müvafiq maddi və insan resursları cəlb edilməlidir. 3. Kompüterləşdirməyə başlamazdan əvvəl geniş ma ariflənmə işi* aparılmalı, kompüterləsmənin zəruriliyi əsas landırılmalıdır. Bununla, kompüterləşmə əvvəl kitabxanada müşahidə olunan psixoloji baryer (işçilərin ixtisarı, lazım sız olması və s.) aradan götürülməlidir. 4.
Kitabxananın kompüterləşdirilməsinə kitabxananın Texniki sənədinin hazırlanmasından başlanılmalıdır. lex - niki sənəd kitabxananın kompüterləşdirilməsinin pasportu olub, çox «savadlı» hazırlanmalıdır. Texniki sənəddə ki tabxananın kompüterləşdirilməsinin hansı zərurətdən ya randığı əsaslandırılmalı və bu kompüterləşdirmədən nə gözlənildiyi öz əksini tapmalıdır. I exniki sənəd xüsusi komissiya tərəfindən hazırlanır. Həmin komissiyanın sədri müəssisənin rəhbəri və ya onun həvalə etdiyi məsul şəx sdir. Komissiyada informasiya mütəxəssisinin iştirakı ‘Bu prinsiplər 1971-ci ildə kitabxana-informasiya sahəsində dünya da aparıcı mütəxəssislərdən hesab olunan X.X.Bernşteyn tərəfindən irəli sürülmüşdür. vacibdir. Sənədə lıəmcinin kitabxananın struktur sxemi, vəzifə göstəriciləri və təlimatları əlavə olunmalıdır. Sənəc yuxan təşkilatla (nazirlik), kompüteriəşdirilməni maliyyə ləşdirən donor və ya sponsor təşkilatlarla razılaşdırılmalı dır. Bu sənəddə kitabxana haqqında tam məlumat: strukturu, idarə olunması, kadr potensialı, fondu, oxucu kontingenti, xidmət növləri, texniki və informasiya təchi zatı, maliyyə mənbələri, kitabxanalararası və beynəlxalq, kitabxana təşkilatları ilə əlaqələri, statistik göstəncıİən, avtomatlaşdırmanın məqsədi və əhəmiyyəti, kitabxananın texniki-informasiya tələbatı əksini tapmalıdır. Sənəd h a zırlanarkən, dərin təhlil aparılmalı, kitabxanaların avto matlaşdırma təcrübəsi, kitabxana-informasiya texnologiyası sahəsində qabaqcıl nəzəri və praktiki biliklər öyrənilməli, kitabxananın heç olmasa gələcək 10 illik inkişaf perspek tivləri və s. nəzərə alınmalıdır. 3. I exniki sənəd əsasında Kitabxananın kompüter ləşdirilməsi layihəsi hazırlanmalıdır1. Kitabxananın kompüterləşdirilməsi layihəsi kompüter-informasiya texno logiyası mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanır. Layihənin pn- ampula hissəsi layihə qabağı tədqiqatdan ibarətdir. Bu hissə texniki sənəd əsasında hazırlanır və kitabxanada tətbiq olunan texnologiyanın təhlilindən, kəmiyyət göstə ricilərindən ibarətdir. Bundan sonra layihədə kitabxananı kompüterləşdirmək üçün tələb olunan işlərin siyahısının əsaslandırılması öz əksini tapır. Layihədə mütləq 2 vacib komponent-kompüterləşdirmənin
'Layihənin rəhbəri və yerinə yetirilməsinə məsul şəxs kitabxana direktorudur.
IS Texniki təminat bölməsində kitabxananın kompüterləşdi- • riiməsi üçün zəruri olan texniki qurğular və vasitələrə: kompüter, şəbəkə-kommunikasiya, elektrik, mühafizə və s. avadanlıqlarına, rabitə xətləri və kanallarına tələbat şərh
olunmalı və əsaslandırılmalıdır. Bu bölmədə həmçinin quraşdırılacaq avadanlıqların, rabitə vasitələrinin texniki göstəriciləri, onları satan ən azı üç firmanın qiymətlər si yahısı, yerləşmə və quraşdırma sxemləri öz əksini tapma lıdır. Layihənin Proqram təminatı bölməsində istifadə olunacaq proqram təminatı, onun funksiyaları şərh olun malıdır. Proqram təminatının seçilməsi üçün kompüter- informasiya texnologiyası bazannda mövcud proqram tə minatı təhlil olunmalı və onun içərisindən ən optimalı se çilməlidir. Müasir dövrdə kompüterləşmənin kompüter- informasiya texnologiyası sürətlə inkişaf etdiyindən və tez «texniki baxımdan qocaldığından» proqram təminatının seçilməsi həddən artıq məsuliyyətli bir işdir və o, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilməlidir. 6. Maliyyə-smeta sənədlərinin hazırlanması. Maliyyə- smeta sənədləri konkret işə uyğun olaraq və layihədə təs diq olunmuş iş qrafikinə əsasən hazırlanır. Bu sənədlər layihənin rəhbəri tərəfindən maliyyələşdirici təşkilata gön dərilir və müvafiq maliyyənin vaxtında ayrılması üçün bütün vasitələrdən istifadə olunur. 7. Layihə qabağı işlərin görülməsi. Bu maliyyə və saitinin ayrılmasını, avadanlıqların alınmasını və texniki quraşdırma işlərinin görülməsini, müvafiq kadrlann hazır lanmasını nəzərdə tutur. Kadrlann hazırlanması məsələsi ən önəmli bir məsələdir. Avtomatlaşdırma istər informati 19 kam, istərsə də müasir kitabxana işini yüksək səviyyədə bilməyi tələb edir. Bu məqsədlə yeni gənc kadrlann, artıq avtomatlaşmış kitabxanalarda təcrübə keçmiş kitab- xanaçılann cəlb olunması, hazırlıq kurslannın yaradılınası tələb olunur. Avtomatlaşdırma ilə bağlı kitabxanada struktur dəyişikliklərin aparılması zəruridir. Belə ki, avto matlaşdırma yorucu və uzunmüddətli insan əməyindən imtina etməyə* bir neçə şöbənin işinin bir Avtomatlaşmış İşçi Yeri vasitəsilə görülməsinə şərait yaratdığından, ki tabxana informasiya-kompüter şəbəkəsinə xidmət zərurəti struktur islahatlarının aparılmasını diktə edir. 8. Layihənin yerinə yetirilməsi. Layihənin yerinə ye tirilməsi böyük zəhmət, xərc və müəyyən vaxt tələb et diyindən ilk öncə istiqamətlər seçilməlidir. Kompülerləş- mənin əsas məqsədi oxucuların informasiya tələbatım coğrafi uzaqlıqdan asılı olmayaraq, operativ və tam ödəmək olduğundan prioritet istiqamət olaraq aşağıdakıları qəbul etmək olar: • Ənənəvi kitabxana texnoloji proseslərinin ko m p ü teri əşdiril məsi. Bu istiqamətdə işlər ağır və yorucu kitabxanaçı əməyini yüngülləşdirmək, əmək məhsuldar lığını və effektivliyini yüksəltmək, informasiya məhsullarım, xidmət növlərini keyfiyyət və kəmiyyət baxımından artır maq, kitabxana fondunun etibarlı sürətdə mühafizəsi və bu fonddan daha geniş oxucu kontingentinin səmərəli istifadəsini təmin edir. Ənənəvi texnoloji prosesləri kom- püterləşdirməldə kitabxanaçı əməyinin korporasiyasına nail olmaq, bununla da kitabxanada görülən bir sıra islərin təkrar
görülməsinin qarşısını almaq olar.
Həmçinin görülən işlərin keyfiyyətinə mərkəzləşmiş və qarşılıqlı 20 nəzarət
təmin olunur,
kollektiv əmək
mədəniyyəti formalaşır. Bunun nəticəsində də is vaxtından və kadr ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək,
maliyyə vəsaitlərinə qənaət etmək
mümkün olur.
Kitabxana proseslənnin kompüterləşməsi həmçinin «ədəbiyyatın hərəkətinə» nəzarət etməyə, kitabların fonda vaxtında qaytarılmasına və bununla ondan səmərəli istifadəni təmin edir.
• Elektron kataloqun yaradılması. Elektron kataloq kitabxana fondunun «güzgüsüdür». Elektron kataloq va sitəsilə oxuculara uzaq məsafədən operativ informasiya xidməti, fondun idarə olunması həyata keçirilir. K itab xananın
İnternetdə yerləşdirilmiş Elektron kataloqu dünyanın istənilən^ nöqtəsindən oxucuya kitabxananın fondu ilə tanış olmağa, çoxaspektli axtanş vasitələri ilə ədəbiyyat axtarışını aparmağa və tapılmış ədəbiyyatı sifa riş etməyə, ədəbiyyatın elektron nüsxəsi olduqda isə onu əldə etməyə imkan verir. Ənənəvi kataloqdan fərqli ola raq elektron kataloq oxucuya axtanlan ədəbiyyat haq qında geniş məlumat — ədəbiyyatın nüsxələrinin sayı, istifadə üçün «azad» nüsxələrin sayı, cari anda fondda olmayan nüsxələrin vəziyyəti, kimdə olması, nə vaxt qaytarılacağı və s. informasiyalar verir. Elektron kataloq biblioqrafik informasiya bazasının daha etibarlı qorunma sını təmin edir və oxucunun onu xarab etməsi praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Lakin ənənəvi kataloqda təəssüf ki. biblioqrafik informasiya daşıyıcıları olan kartoçkalann itməsinə, istifadə nəticəsində «oxunmaz» vəziyyətə düşməsinə hələ də rast gəlmək olur. Digər tərəfdən çox- minlı ənənəvi kataloqda kartoçkamn itməsi faktının aşkar olması üçün müəyyən vaxt lazım gəlir və bəzən də bu mümkün olmur. Elektron kataloq kitabxanalararası bıblio- qrafijt informasiya mübadiləsini təmin edir. Bunun üçün biblioqrafik məlumatlar bazası beynəlxalq nıasınla oxunan formatlar əsasında yaradılmalıdır. Elektron kataloq həmçi nin hər bir kitabxananın «imicini» formalaşdırır. K itabxa nanın yüksək nüfuza və reytinqə malik olması üçün elek tron kataloq zəngin məlumat bazasına və mükəmməl ax tanş aparatına malik olmalıdır. M əhz bununla kitabxana coğrafi uzaqlıqdan asılı olmayaraq özünə dünyanın istə nilən ölkəsində oxucu cəlb edərək xidmət göstərə bilər. • Elektron sənəd mübadiləsi xidmətinin təşkili; Bu xidmət oxucu sifarişini uzaq məsafədən yerinə yetirmək, kitabxanalararası elektron sənəd mübadiləsini təmin edir. Elektron sənəd göıidərişi «ödənişli» xidmətdir. K itabxa nada düzgün menecment və marketinq siyasəti aparılarsa, bu xidmət nəticəsində kitabxana əlavə gəlir əldə edə b i lər. Bundan basqa bu xidmət kitabxana fondunun komp- lektləşdirmə qıtlığının qarşısını qismən də olsa ala bilər.
Elektron kitabxanalar müasir dövrün əsas tələbi olub, cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən elektron kitabxanalann təşkili hər ölkənin informasiya siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilmişdir E lek tron kitabxanalar infonnasiya mübadiləsi sistemlannin. virtual informasiya mühitinin yaradılmasına, distan təhsilin inkişafına, cəmiyyətin peşə və ümumi mədəniyyət sə viyyəsinin artmasına xidmət edir. O nun vasitəsilə oxucular dünyanın istənilən nöqtəsindən 24 saat müddətində kitab xananın informasiya ehtiyatından istifadə edə bilirlər. _________________________________________________________ 21 Q eyd edək ki, kitabxananın kompüterləşməsi za manı
inzibati-amiranə idarəetmə üsulu yolverilməzdir. Kompüterləsdirmə kitabxanada müasir idarəetmə üsulları nın tətbiqini, işçilər üçün müvafiq iş şəraitinin təşkilini, stimullasdırmanı. düzgün menecment və marketinq siya sətinin həyata keçirilməsini tələb edir. Kompüterləşməyə cəlb olunan bütün əməkdaşlar kompüterləsdirmənin əhə miyyətini və məsuliyyətini dərk etməlidir. Kitabxananın kompüterləşdirilməsi kollektiv əmək tələb etdiyindən və informasiyanın dəqiqliyinin zəruri olduğundan iscilər ara sında sağlam və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan münasibətlər formalaşmalıdır. Bu tələbata cavab verməyən işçilər isdən, xüsusilə də informasiya təminatı işindən uzaqlaşdırılmalı dır. Layihə yerine yetirilərkən hər bir şəxsin konkret və zifələri müəyyən edilməli və bu vəzifələrin konkret vaxtda yerinə yetirilməsi təmin olunmalıdır. Bu işə xüsusi nəzarət olmalı, bu və ya digər səbəbdən vəzifələr yerinə yetiril mədikdə həmin vəzifələr başqalarına həvalə olunmalıdır (müvəqqəti və uzun müddətli). Buna görə işçilərin «daha geniş» ixtisaslaşmaya sahib olmasına xüsusi fikir verilmə lidir. Kompüterləşdirmənin müsbət nəticələnməsi üçün nizam-intizama əməl olunmasına xüsusi fikir verilməlidir. § 1 .3 . Kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin proqram-texniki təminatı Kitabxanaların kompüterləşməsi yüksək ixtisaslı kıtabxanaçılann və kompüter texnologiyası mütəxəssisləri nin birgə əməyini tələb edən mürəkkəb bir texnoloji prosesdir. Bu proses texniki-proqram təminatı əsasında 23 həyata keçirilir. Texniki-proqram təminatı kitabxanaların kompüterləşdirilməsinin baza komponentidir. Kom püter- ləşdifmə layihəsinin uğurla nəticələnməsi məhz texniki- proqram təminatının düzgün seçilməsindən və qurasdm l- masından asılıdır. Kitabxanada yerinə yetirilən əsas texnoloji proses lər kollektiv əmək tələb etdiyindən bu prosesləri kompü- terləşdirmək üçün ilk öncə lokal kompüter şəbəkəsi yara dılmalıdır1. Kompüterləsdirmə layihəsini yerinə yetirmək üçün kitabxanalarda lokal kompüter şəbəkəsinin yaradıl ması zəruridir. Lokal kompüter şəbəkəsi kitabxana daxilində şəbəkə
ehtiyatlarından2 birgə
istifadəni və
kompüterlər arasında operativ informasiya mübadiləsini təmin
edir. İnformasiya mübadiləsi standart şəbəkə protokolları əsasında həyata keçirilir3. Kitabxanada lokal kompüter şəbəkəsinin yaradılması üçün aşağıdakı minimal texniki təminat tələb olunur: -kompüterlər; -kabellər; -şəbəkə kartı; -kommunikasiya qurğulan. Şəbəkədə istifadə olunan kompüterlər işçi stansiya və server funksiyasını yerinə yetirir. Server fasiləsiz işləməli 1 Lokal kompüter şəbəkəsi yalnız kitabxana daxilində fəaliyyət göstərir və rabitə vasitələrilə bir-birilə əlaqələndirilmiş kompüter və periferya qurğular sistemindən ibarətdir. 2 Şəbəkə ehtiyatlan dedikdə informasiya ehtiyatı, proqram və əlavələr, periferiya qurğulan nəzərdə tutulur. J Protokol şəbəkədə informasiya mübadiləsinin necə apankuağmı müəyyənləşdirən qaydalar ardıcıllığıdır.
24 olduğundan server funksiyasım yüksək texniki göstəricili kompüterlər yerinə yetirir. Server şəbəkənin işlənməsinə nəzarət, montorinq və informasiyanın qorunması funksiya ların» həyata keçirir. Şəbəkədə bir və ya bir neçə ser ver ola bilər. Məsələn, şəbəkədə fayl serverlə yanaşı kommunikasiya, məlumatlar bazası, elektron poçt, W eb, F T P serverlər və s. ola bilər, işçi stansiyalar bu və ya digər xüsusiyyətlərinə görə isçi qruplarda birləşirlər. H ər bır isçi qrup serverdə qeydiyyatdan keçir. Bu isə infor masiya ehtiyatlarının axtarılmasını və qorunmasını asan laşdırır. Şəbəkədə kompüter və periferya avadanlıqları ara sında informasiya əlaqəsi əsasən kabel vasitəsilə həyata keçirilir. Şəbəkədə istifadə olunan kabelləri üç böyük qrupa bölmək olar: 1. Koaksial (coaxial); 2. iki cütlük (twisted pair); 3. Optik lifli. Koaksial kabellərdə siqnal polivinilxlorid və ya tef lon izolyasiyalı mis naqil boyu ötürülür. Siqnalın zəiflə məsinə səbəb olan elektromaqnit dalğalann təsirini aradan qaldırmaq üçün ötürücü mis naqil torşəkilli qoruyucu ilə əhatə olunmuşdur. İki tip koaksial kabellər istehsal edilir (sək. 1). 1. Nazik; 2. Qalın. Şək. 1.
25 Nazik koaksial kabellər 0,5 sm qalınlığa malik olub siqnalı 185 m məsafəyə sönmədən, maneəsiz ötürməyə qadirdir, elastik olduğu üçün montaj ücün rahatdır və praktiki olaraq bütün növ şəbəkələr üçün yararlıdır. B N C . B N C T konnektorları vasitəsilə şəbəkə kartına qoşulur (şək. 2). T konnektor Şək. 2. ■* Qalın koaksial kabellər 1 sm diametrə malikdirlər və siqnalı daha uzaq məsafəyə - 500
m məsafəyə ötürə bilir. O ndan əsasən nazik koaksial kabellər əsasında y a radılmış bir neçə kiçik şəbəkələri birləşdirən əsas kabel - magistral kabel kimi istifadə olunur. Magistral kabelə qoşulmaq üçün xüsusi transiverdən istifadə olunur. 1 ran siver iti «dişlərə» malik konnektorla təchiz olunmuşdur ki. məhz bu dişlər kabelin izolyasiyasma daxil olaraq ötürücü naqillə birbaşa əlaqəyə girir. 1 ransiver şəbəkə kartının A U I portuna transiver kabeli vasitəsilə qoşulur (sək M
26 Transiver Konnektor Sək. 3.
İki cütlük izolyasiyalı və bir-birinə dolaşmış mis
naqillər cütündən ibarətdir. İki tip: ekranlaşmış (SS Г Р ) və ekransız ( U T P ) kabellər istehsal olunur (şək. 4). у Şək. 4.
Ekran qoruyucu rolu oynayır və siqnalı nisbətən uzaq məsafəyə ötürməyə zəmin yaradır. Kabel şəbəkə kartına, konsetratora RJ - 45 tipli konnektorlar (şək. 5) vasitə silə qoşulur. Şək. 5.
27 O ptik lifli kabellərdə informasiya optik lif boyunca modullaşmış işıq impulsu şəklində yayılır. Bu kabellər böyük həcmli informasiyanı çox böyük sürətlə və etibarlı surətdə ötürə bilir. O ptik lif - nazik şüşə silindrdən ib a rət olub, qoruyucu şüşə örtüklə əhatə olunmuşdur. H ər bir optik lif informasiyanı yalnız bir istiqamətdə ötürməyə qadirdir. O na görə optik-lifli kabellər xüsusi konnektor- larla təchiz olunmuş iki optik lifdən ibarət olur. Kabel informasiyanı 100 M b it/s sürətlə ötürür. Şəbəkə kartı kompüter və şəbəkə kabeli arasında interfeys rolu oynayır və aşağıdakı funksiyaları yerinə y e tirir: 1. İnformasiyanın ötürülməsinə hazırlıq; 2. İnformasiyanın ötürülməsi; 3. İnformasiya axınının idarə olunması. Məlumdur ki, informasiya kompüterdə ikilik say sistemində kodlaşmış - bitləşmiş formada saxlanılır və şin vasitəsilə paralel olaraq kompüterin daxili qurğulanna, məsələn: mikroprosessora, operativ yaddaşa və s. ötürülür. Kabel informasiyanı yalnız ardıcıl ötürmə qabiliyyətinə malik olduğundan informasiyanın ötürülməsinə hazırlıq mərhələsində kart ilk növbədə ötürüləcək informasiyanı paralel formadan ardıcıl formaya çevirir. Sonrakı mərhə lədə kart informasiya qəbul edəcək kompüterin şəbəkə kartı ilə "əlaqə" yaradaraq ona aşağıdakı məlumatları çat dırır: • Ötürüləcək informasiya bloklarının maksimal ölçüsünü; • informasiyanın həcmini; • informasiya bloklarının ötürmə intervalını; 2$ • ləsdiqedici intervals • Ö türm ə sürətini. Bundan sonra informasiya elektrik və ya optik siqnalına çevrilir və informasiya kabeli vasitəsilə şəbəkənin digər kompüterinə ötürülür. H ər bir şəbəkə kartı unikal ünvana və parametrlərə malik olur. Şəbəkədə hər bir kart bu haqda qarşılıqlı məlumata malik olur və öz parametrlərini digər şəbəkə kartının parametrinə müvafiq uyğunlaşdırma qabiliyyətinə malikdirlər. Məsələn, şəbəkədə yüksək sürətli kart infor masiya mübadilə sürətini digər kartın sürətinə uyğunlaşdı rır. İnformasiya mübadiləsində şəbəkə kartı mühüm rol oynadığından şəbəkənin fəaliyyəti, sürəti şəbəkə kartının seçilməsindən, düzgün quraşdırılmasından və ona uyğun proqram modullarından (məsələn, drayverindən) çox ası lıdır. Kart ilk növbədə kompüterin arxitekturasına və ona qoşulacaq kabelə uyğun olmalıdır. Qeyd edək ki, «sim- siz»
lokal şəbəkələrdə xüsusi növ şəbəkə kartından isti fadə olunur. Bu şəbəkə kartları siqnal ötürücü və qəbule- dici antenaya malik olurlar. Kommunikasiya avadanlığı olaraq əsasən konsen- tratorlardan istifadə olunur. Konsentratorlar passiv və ak tiv olur. Aktiv konsentrator-xab (Hub) qurğusu siqnalı qəbul edib gücləndirir (şək. 6). Şək. 6. 29 X ablann əsas texniki xarakteristikaları portlarm sayı, siq nalı ötürmə sürəti və kommutatsiya alqorimidir. X ablar- dan əsasən ulduz topologiyalı şəbəkələrə yeni işçi stansiy aları qoşmaq, işçi stansiyalar və server arasında məsafə böyük olduqda kabel seqmentlərini «birləşdirmək» üçün istifadə olunur’. X ablardan əlavə daha yüksək texniki pa- rametrli qurğulardan-kommulatorlardan (switch) istifadə etmək olar. Kammutatorlar «intellektual» xablar olub, informasiyanı ən optimal marşrutla oturur. Passiv konsentratorlar (məsələn montaj panelləri, kommutatsiya bloklan və s.) yalnız siqnalı qəbul edib ötürmək funksiyasım yerinə yetirirlər və onlan aktiv kon- sentratorlardan fərqli olaraq qidalanma mənbəyinə qoş mağa ehtiyac yoxdur. Şəbəkənin yaradılması zamanı ən mühüm şərt düzgün şəbəkə arxitekturasının seçilməsidir. Bu seçim kompüterləşmə layihəsinin təyinatından asılıdır. Kitabxanalarda bu gün geniş tətbiq olunan 100 BaseX Ethernet (Fast Ethernet), 100 BaseVG-AnyLAN Ethernet, Gigabit Ethernet arxitekturalı şəbəkələrdən istifadə etmək olar. 100 BaseX Ethernet (Fast Ethernet), 100 Base VG- AnyLAN Ethernet şəbəkələri informasiya mübadiləsini 100 1 1 Topologiya termini ilə şəbəkənin strukturu - kompüter, server, periferiya qurğulan və digər şəbəkə komponentlərinin yerləşmə sxemi ifadə
olunur. Ulduz
topologiyalı şəbəkələrdə bütün kompüterlər kabel seqmentləri vasitəsilə mərkəzi konsentratora qoşulur. Bu kabel sərfini artırır və mərkəzi konsentrator sıradan çıxdıqda şəbəkə öz fəaliyyətini dayandırır. Kompüterlərdən biri və ya kabel seqmenti sıradan çıxarsa, yalnız həmin kompüter infor masiya mübadiləsi etməyəcək. •
?0 M b it/s ., Gigabit Ethernet şəbəkəsi isə 1000 M b it/s sürətlə
təmin edir.
Şəbəkə «ulduz»
topologiyasına əsaslanır. Bunlardan başqa kitabxananın kompüterləşməsində aşağıdakı qurğulardan da istifadə olunur: Skanerlər; Printerlər; Modemlər; Fasiləsiz, qidalandırma qurğulan (U P S ); M aqnit və lent informasiya toplayıcıları; Video müşahidə avadanlıqlan və s. Kitabxanada əsasən planşet və əl skanerlərindən istifadə olunur (şək. 7). Planşet tipli skanerlər kitabxanada kağız üzərindəki maddiləşmiş informasiyanı elektron formaya çevirmək üçün və əl skanerləri kitabxanada ştrix-kod tex nologiyası tətbiq olunduqda ştrix-kodun oxunması üçün istifadə edilir. Kitabxanada adətən A 4, A3 formatlı planşet skanerlərdən istifadə olunur. Onlan xarakterizə edən əsas keyfiyyət, səhifənin obrazını hansı dəqiqliklə yaratmasıdır. Əl skanerlər isə əsasən, informasiyanı hansı uzaqlıqdan oxumaq qabiliyyəti ilə xarakterizə olunur. Printer çap qurğusudur. Kitabxanalarda şırnaqlı və lazer printerlərdən istifadə olunur (şək. 8). 1 31 Şək. 8.
Printeri xarakterizə edən əsas göstəricilər aşağıdakılardır: Çapın rəngli və ya ağ-qara olması; Çapın keyfiyyəti; Sürəti;
Şəbəkədə fəaliyyət göstərməsi; Səhifələrin formatı; iqtisadi cəhətdən səmərəli olması. Q eyd edək ki, şırnaqlı printerlər lazer printerlərdən çapın keyfiyyətinə, sürətinə görə geri qalır və istismar zamanı iqtisadi cəhətdən səmərəli deyil. Modemlər əsasən telefon rabitəsilə uzaq məsafə dən qoşulmanı təmin edir. Kitabxanalarda modemlərdən İnternetə qoşulmaq üçün, uzaq məsafədə yerləşən kom püterlə əlaqə yaratmaq üçün, kompüterlər vasitəsilə faks- mil sənədlərin mübadiləsi üçün istifadə edilir. İnternetə adi telefon xətilə qoşulmaq üçün daxili' və xarici modem lərdən (şək. 8 ), «ayrılmış xətlə» qoşulma üçün «ayrıl mış» şəbəkə modernlərindən (şək. 9) istifadə olunur. 1 Daxili modemlər kompüterin «ana platasına» qoşulur. з: $әк. 9. . İnformasiyanın daxil olması və ya işlənməsi zamanı elektrik təminatında baş verən nasazlıqlar informasiyanın xarab olmasına, itməsinə, kompüterlərin sıradan çıxmasına səbəb ola bilər. Bunun üçün kitabxanalar mütləq fasiləsiz qidalandırma qurğularına malik olmalıdır. Bu qurğular elektrik cərəyanının verilməsi dayandıqda belə, müəyyən vaxt müddətində kompüter avadanlıqlarını elektrik ener jisi ilə təchiz edir. Onlar həmçinin elektrik xəttində baş verən «gərginlik sıçrayışlannı» stabilləşdirir, elektromaqnit dalğalarını «söndürür». Müasir dövrdə kitabxanaların mühafizəsi, böyük sahəyə malik oxu zallarında kitabdan istifadəyə nəzarət etmək üçün elektron video müşahidə sistemlərindən isti fadə olunur (şək. 10). Mühafizə məqsədilə istifadə olu nan sistemlər sutka ərzində kitabxanada baş verən bütün hadisələri «izləyir», onların arxivini yaradır və təhlükəsiz- / 33 lik baxımından «şübhəli» hesab etdiyi video məlumatı telekommunikasiya vasitələri ilə mühafizə qurumuna çat dırır. Şək. 10. Böyük elektron sənəd informasiyasına malik kitab xanalarda etibarlı informasiya arxivini yaratmaq üçün lent və disk informasiya toplayıcılanndan istifadə olunur. Bu qurğular insan iştirakı olmadan informasiyanın ehtiyat arxivini yaradır. Kitabxanaların kompüterləsdirilməsi ücün istifadə olunan proqram təminatını 3 qrupda təsnifləşdirmək olar: 1. Sistem proqram təminatı; 2. Tətbiqi proqram təminatı; 3. Proqramlaşdırma vasitələri. Sistem proqram
təminatı kompüterin ayn-ayn qurğularının, proqramların birgə işini, şəbəkənin fəaliyyə tini təmin edir. Bu qrupa bütün əməliyyat sistemləri, kompüterlərin qurğularının və kompüterə qoşulan avadan lıqların drayverləri, xidməti proqramlar aiddir. Əməliyyat sistemi hər bir kompüterin baza proqram kompleksidir. Onsuz kompüterin fəaliyyəti qeyri-mümkündür. Əməliyyat sistemi kompüterin əsas funksiyalarını - informasiyanın saxlanılması, işlənilməsi və mübadiləsini, kompüter səba- kəsinin idarə olunmasını həyata keçirir. O nlar həmçinin proqram əlavələrinin icrasını idarə edir. Əməliyyat sis- . temlərı aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: 1. Paralellik və çoxməsələlik - bir neçə əlavə ilə eyni zamanda iş rejimi; 2. Köçürülə bilən olması; 3. Etibarlılıq; 4. Texnoloji bütövlük; 3. Rahat və sadə interfeys; 6. Çox istifadəçi rejimində fəaliyyət, istifadə sahəsinə görə əməliyyat sistemləri şəbəkə və avtonom sistemlərə bölünür. Şəbəkə sistemləri olaraq
bu gün W indows N T , Windows Server 2003, Unix və s. istifadə olunur. Şəbəkə sistemləri avtonom sistemlərdən fərqli olaraq həmçinin, şəbəkənin idarə olunmasını, təh
lükəsizliyini, informasiyanın paylanmış emalım təmin edir. Xidməti
proqramlara diaqnostika, təhlükəsizlik proqramları aiddir. O nlar vasitəsilə kompüter sisteminin etibarlı fəaliyyəti təmin olunur. Kitabxanalarda əsasən aşağıdakı növ tətbiqi proq ram təminatından istifadə olunur: a) Office proqramları. Office proqramları kitab xana fəaliyyətində istifadə olunan kargüzarlıq isləri üçün iş vaxtının planlaşdırılmasında istifadə olunur. Office pro qramlarına mətn redaktorlan, cədvəl redaktorları, tərcümə proqramkm, obrazların tanınması proqramları aiddir. Bundan əlavə qrafikə baxış, prezentasiya proqramları və s. istifadə olunur. b) Telekommunikasiya proqramları. Bu proqramlar əsasən İnternet xidmətlərindən istifadə etmək üçün klient proqramları, faksmil və uzaq məsafədən qoşulan proq 35 ramlara aiddir. Bu proqramlar rahat ünsiyyət və informa siya mübadiləsi vasitələridir. Məsələn, kitabın ikinci fəs lində verilmiş V enta Fax, W indows Commander proq ramları, proksi-server, W e b və F T P server proqramları, brauzerlər bu tip proqramlardır. Proksi-server proqramları lokal şəbəkənin kompüterlərinin bir xarici İP ünvanla İn ternet şəbəkəsinə qoşulmasını təmin edir. Onlar vasitəsilə həmçinin şəbəkənin trafikinə nəzarət təmin olunur. W eb və F T P server proqramları W e b və F T P serverin fəa liyyətini təmin edir. O nlann vasitəsilə on-line informasiya xidməti həyata keçirilir. W indows əməliyyat sistemi ilə işləyən şəbəkələrdə adətən W eb və F T P server proqramı olaraq İnemet Information Server proqramından istifadə olunur. c)
Avtomatlaşlmış Kitabxana-informasiya Sistem ləri. Kitabxananın kompleks avtomatlaşdırılması üçün ya radılmış tətbiqi proqram paketlərini Avtomatlaşmış K i tabxana-İnformasiya Sistemləri adlandırmaq qəbul edil mişdir. Avtomatlaşmış Kitabxana-İnformasiya Sisteminin seçilməsində aşağıdakı tələbləri prioritet kimi qəbul elmək lazımdır: 1. «A çıq » tipli olmalıdır.. Sistem beynəlxalq m a şınla oxunan biblioqrafik, texniki-sistem standartlarına (U S M A R C , U N IM A R C , IS O və s.) uyğun olmalıdır. Əks təqdirdə, sistemin ümumi şəbəkədə istifadəsi, uzaq məsafədən istifadə, digər sistemlərlə informasiya m übadi ləsi qeyri-mümkün olacaq. 2 .Internet texnologiyasına inteqrasiya imkanının olmalıdır. Bu W eb texnologiyanın təibiqi ilə paylanmış informasiya bazalarından istifadəni, oxucu sorğusunun 36 uzaq məsafədən operativ ödənilməsini, kitabxananın bib- • lioqrafik və informasiya ehtiyatlarının ölkə və dünya in formasiya məkanına inteqrasiyasının təmin edilməsini nə zərdə tutur. 3. « Genişlənə» bilan olmalıdır. Sistem qeyri-məh dud sayda məlumat bazaları ilə işləmək, qeyri-məhdud həcmli informasiyanı operativ idarə etmək və qeyri-məh dud sayda istifadəçiyə xidmət göstərmək xüsusiyyətinə malik olmalıdır. 4. Adaptasiya иа modemizasiya oluna bilan o l
xarakterli və əvvəllər nəzərdə tutulmayan funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün modemizasiya oluna bilməlidir. 5.
inform asiyanın bütövlüyjinü tamin etmali, qazalard иа viruslara qarşı davamlı olmalı, yüksak in formasiya lahlükasizliyi tadbirlarina malik olmalıdır. 6. inform asiyanın bütün növhri ilo işlamak im kanı olmalıdır. Müasir kitabxana ənənəvi yazı material ları ilə yanaşı, digər video, audio materiallar, ən çox da elektron sənədlərlə işlədiyindən sistem O L E ' texnologiya sını dəstəkləməlidir. 7. Z 39.50 protokolu asasında işlaya bilmalidir. Protokol gələcəkdə korporativ kitabxana-informasiya şəbə kələrində biblioqrafik informasiya mübadiləsini təmin et məlidir.
8. UNICODE şriftlarinin dastaklamalidir. O L E texnologiyası rligər proqramlardan obyektbrin idxalını təmin edir. 37
10. Kitabxananın asas texnoloji prosesi arinin ko m - püterlaşdirilmasini tamin edan m üvafiq A vlom atlasm ış işçi Yerlari olmalıdır. 11. Avtoritet fa ylla n n , predmet göstaricilarinin yara dılmasını va ondan islifadani tamin eda bilmalidir. B u nunla relevant informasiya axtarışını təmin etmək olar. Q eyd edək ki, keçmiş sovet kitabxana işi A B Ş və Q ərbi Avropa kitabxana işindən xeyli fərqlənir. Q ərb ölkələrində hazırlanmış Avtomatlaşmış K itabxana- İnformasiya Sistemləri çox
baha olub,
onlann Azərbaycanda, o cümlədən M D B ölkələrində, kitabxana işində mövcud fərqlərə görə tətbiqi, uyğunlaşdırılınası böyük xərc və zəhmət tələb edir. Digər tərəfdən onlann istismarı yüksək
texniki göstəricili avadanlıqlann və
hazırlıqlı kadrların olmasını tələb edir. M D B ölkələrində hazırlanmış proqramlar isə Q ərb standartlanndan bir qədər geri qalsalar da, onlann istisman on dəfələrlə ucuz başa gəlirlər. Bu səbəbdən keçid dövründə kitabxanalanmız M D B ölkələrində hazırlanmış proqram təminatından istifadə etməyə üstünlük verirlər. O xucuda bu sistemlər haqqında təsəvvür yaratmaq üçün cari
paraqrafda bu gün M D B məkanında geniş istifadə olunan bir neçə Avtomatlaşmış Kitabxana-İnformasiya Sistemlərinin qısa xarakteristikalan verilmişdir. M arc-Sql - 1.8 Avtomatlaşmış Kitabxana İnfor masiya
Sistemi «Inform-Systema» (Rusiya Federasi yası) firmasınının məhsulu olub, kitabxanaların kompleks avtomatlaşmasını təmin edir. Sistem kitabxananın elektron kataloqunun yaradılmasını, kitabxana fondunun komplekt- п iəşdmlməsini və uçolunu, abonement, biblioqrafik-məlu mat xidmətini kompüterləşdirir. M a rt-S q l — 1.8 müxtəlif məlumatlar bazasım idarəetmə sistemləri - M S Sql Server, Oracle, M S Access. V foxPro, Paradox və s. ilə işləyə bilir və 5 ədəd Avtomatlaşmış İşçi Yerindən ibarətdir. H ər bir Avtomatlaşmış İşçi Yeri sistemin А 1 Ү (А Р М ы ) menyu sunun eyniadlı əmrini yerinə yetirməklə yüklənir. Bundan əlavə, sistem Internet/Intranet şəbəkəsi vasitəsilə oxucu ların uzaq məsafədən, on-line ədəbiyyat axtarışını apar masını və sifarişini təmin etmək üçün xüsusi W eb mo duluna malikdir. B İB L İO l E K A 5.0 Moskva Dövlət Universiteti nin Elmi kitabxanasında tətbiq olunan və aşağıdakı im kanlara malik Avtomatlaşmış Kitabxana-İnformasiya Sis temidir:
♦ Kitab, məqalə və ənənəvi olmayan sənədlərin (audio- video materiallar, kompüter faylları) elektron kataloqu nun yaradılması; ♦ İxtiyari biblioqrafik təsvir sahəsinə görə axtarışın təmin olunması; ♦ Sistemin məlumatlar bazasını təşkil edən biblioqrafik yazıların U S M A R C və R U S M A R C beynəlxalq formatlarına tam uyğun olması; ♦ IN I E R N E T beynəlxalq kompüter-informasiya şəbə kəsi vasitəsilə kitabxananın elektron kataloqundan uzaq məsafədə yerləşən oxucuların istifadəsinin təmin olun ması;
♦ Sadə işci interfeysinin olması; 39 ♦ W o rd və Excel1 sənədləri şəklində çap sənədlərin h a zırlanması; Q P A C -G L O B A L Avtomatlaşmış Kitabxana- İnformasiya Sistemi
D İT -M (Rusiya
Federasiyası) kompaniyası tərəfindən yaradılmışdır. O P A C - G L O B A L W eb-texnologiya əsasında hazırlanmışdır. Sistemin əsas funksiyaları W eb klient əlavəsilə, standart brauzerləE vasitəsilə həyata keçirilir. Sistem: - R U S M A R C , U N İM A R C , U S M A R C formatla rında kataloqlaşdırmanı; O n-L ine ədəbiyyat axtanşını və sifarişini; - Kataloqlaşdırma və axtarış zamanı avtoritet fayllardan istifadəni; Ədəbiyyatın uçotunun aparılmasının və hərəkətinin izlənməsini; Biblioqrafik yazıya ədəbiyyatın elektron variantının ünvanının əlavə edilməsini və mətnə görə axtarışını; - Avtoritet və biblioqrafik yazıların idxalını və ixracını; - Oxucuların və uzaq
məsafədən istifadəçilərin sifarişlərinin statistik uçotunun aparılmasını; - Müxtəlif maliyyə hesabatlarının hazırlanmasını və s. təmin edir. Sistem istifadəçinin tələbatına uyğun, asanlıqla adaptasiya oluna bilər. Bu isə sistemin nəinki M A R C formatı ilə, digər daxili formallarla, məsələn, Q O S T -la işləməsinə imkan verir. 1 W ord və Excel Microsoft firmasının proqramları olub, nuıvafıq olaraq mətn və elektron cədvəl redaktorlandır. : Məs: Internet Explorer 40 O P A C -G L O B A L sadə və qrafiki işçi interfeysinə malikdir. Bundan
əlavə sistemdə kataloqlaşdırmanı sürətləndirmək və asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı vasitələr nəzərdə tutulmuşdur: 1. Digər kitabxanaların elektron kataloqlarından, nəşriyyatlardan biblioqrafik yazıların əJdə olunması; 2. O xsar yazıların qrup şəklində redaktəsi; 3. Korporativ kataloqlaşdırma (birgə paylanmış); 4. Siyahılardan sahələrə informasiyanın daxil edilməsi; 3. Korlanmış informasiyalann soraq fayllarından istifadə etməklə bərpası; Sistemdə informasiya axtarışı standart W eb-brau- zer vasitəsilə istifadəçinin hazırlıq dərəcəsindən asılı ola raq: baza, genişlənmiş və professional formada həyala keçirilir. Axtarışın nəticəsi nizamlana bilər və istifadəçi arzusuna uyğun olaraq M A R C formatında və ya kataloq kartı formasında, hissə-hissə ekranda əks oluna bilər. Yeni axtarış zamanı əvvəlki axtanşın nəticələrindən də istifadə oluna bilər. Bu mürəkkəb axtanş üçün çox əlve rişlidir. İstifadəçi həmçinin kitabxanada axtardığı ədə
biyyatın hal-hazırda «sərbəst» nüsxəsinin olmasını öyrə nərək ədəbiyyatın surətini və ya elektron variantını sifa riş verə bilər. Sistem istifadəçilərə sərbəst surətdə öz elektron nəşrlərini «elektron kitabxana» bazasına əlavə etməyi və mətnə görə axtarışı təmin edir. O P A C -G L O B A L Avtomatlaşmış Kitabxana İn formasiya İdarəetmə Sistemində oxucuların qeydiyyatı və istifadə hüquqlan ədəbiyyatın tipinə və istifadə etdikləri kompüterlərin İP ünvanlarına görə, sistem administratoru siyasəti vasitəsilə həyata keçirilir. Həmçinin bu siyasət 41 vasitəsilə informasiya bazalarının yenidən indeksləşmə&i. arxivləşməsi, informasiyanın bərpası həyata keçirilir. S is tem , lokal və həmçinin korporativ kitabxana-informasiya şəbəkələrində tətbiq edilə bilər. İR B İS
Avtomatlaşmış Kitabxana İnformasiya İdarəetmə Sistemi elmi-texniki kitabxanaların kompüter- ləşdirilməsi üçün yaradılmış və M D B məkanında, o cümlədən Azərbaycanda ən geniş istifadə olunan sistem dir. Sistemin son «İR B fS 64 Unicode» versiyası Avto- matlaşmış Kitabxana İnformasiya İdarəetmə Sistemləri üçün yuxanda sadalanan bütün tələblərə cavab verir. Proqram klient-server arxitekturası əsasında işəlyir. P ro q ramın klient proqramlan - Avtomatlaşmış İşçi Yerləri yalnız server proqramı cari anda yüklənmiş olduqda yüklənir. Q eyd edək ki, server proqramının yarlığı « T C P - I P сервер ИРБИС 64 Unicode» proqram qrupunda, klient proqramlannın yarlıqları isə «Система ИРБИС 64 Unicode» proqram qrupunda yerləşir. Onlar,
kursoru müvafiq proqram yarlığının üzərinə qoyub siçanın sol düyməsini sıxmaqla yüklənir. Avtomatlaşmış İşçi Yerlərini yükləyərkən açılan dialoq pəncərəsində istifadəçinin iden- tifikasiya parametrini və parolu daxil etmək lazımdır. Bu proqramın özəlliklərindən biri hər bir texnologi əməliyya tın kim tərəfindən aparılmasının qeydiyyatıdır. Bu xüsu siyyət işçilərdə məsuliyyət hissini artınr və baş vermiş səhvin «səbəbkarını» müəyyən etməyə imkan verir. Q eyd edək ki, proqram vasitəsilə kitabxanada əsas texnoloji proseslərin kompüterləşdirilməsi sonrakı paraqraflarda ge niş şərh olunmuşdur. 42 §1.4. Korporativ kitabxana-informasiya şəbə kələri
Keçən əsrin 90-ci illərindən başlayaraq, yüksək texniki göstəricilərə malik kompüterlərin, böyük həcmli və sürətli informasiyam ötürmə qabiliyyətli telekommunikasiya avadanlıqlarının istehsalı, kitabxana-informasiya texnolo giyalarının inkişafı sayəsində Korporativ Kitabxana-İnfor masiya Şəbəkələrinin yaradılmasına başlanıldı. Korporativ Kitabxana-informasiya Şəbəkəsi kataloqlaşdırma və elek tron kataloq yaradılması işində paylanmış və birgə kata- loqlasdırma tətbiq etməklə ədəbiyyatın çoxqat təkrar ka- taloqlaşdırılmasının qarsısını alır, əmək sərfini minimuma endirir, kataloqlaşdırma əməyindən, maliyyə vəsaitlərin dən səmərəli istifadəni təmin edir. Belə ki, biblioqrafik yazı bir dəfə, ədəbiyyatın biblioqrafik yazısını ilk dəfə yaradan kitabxana, nəşriyyat və kitab-ticarəti müəssisələri (məsələn, K itab palatası və s.) tərəfindən hazırlanır. D ig ər kitabxanalar hazır yazıları idxal edir və tələb olduqda yeni əlavələr etməklə öz elektron kataloquna əlavə edir. Başqa sözlə hər bir kitabxananın və şəbəkənin yekun elektron kataloqu kitabxanaların qarşılıqlı yardımı əsasında yaradılır. Bu
isə hər bir kitabxana üçün iqtisadi çəhətdən çox sərfəlidir. Məsələn, O C L C Kitabxana Kompüter-informasiya Şəbəkəsinin elektron kataloqu 63 ölkənin 20 mindən artıq kitabxanası tərəfindən yaradılıb və eramızdan əvvəl IX
əsrdən başlayaraq bəşər sivilizasiyasının yaratdığı 33 milyon ədəbiyyat haqqında biblioqrafik informasiya daşıyır. Korporativ kitabxana- informasiya şəbəkəsi istifadəçilərə on-line olaraq,
43 şəbəkənin ehtiyatlarından və şəbəkənin digər kitabxana informasiya mərkəzləri ilə əlaqəsi olduqda isə digər kitabxana informasiya sistemlərinin informasiya eh
tiyatlarından istifadəni təmin edir. Bu halda oxucunun informasiya tələbatının ödənilməsi ehtimalı kəskin surətdə artır. Digər tərəfdən xarici ölkələrin kitabxana informasiya mərkəzlərinin elektron kataloqlarından istifadə dünyada elmi nəzəriyyələri, elmi yenilikləri izləməyə imkan verir, tədris və elmi axtarışlar üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu səbəblərdən Korporativ Kitabxana-İnformasiya Şəbəkəsi informasiyalaşmış cəmiyyətin yaradılmasında əvəzsiz vasitədir. Korporativ Kitabxana-İnformasiya Şəbəkəsi avto- matlaşmış kitabxanalann könüllü. konsorsiumu əsasında yaradılır. H ər bir iştirakçı konsorsiuma daxil olarkən öz üzərinə aşağıdakı öhdəlikləri götürür: • Konsorsiumda uzun müddətli iştirakı; ■ ö z biblioqrafik, sənəd və məlumat ehtiyatlarının elektron formada hazırlanmasını və birgə istifadə üçün istifadəyə verilməsini; • Korporativ şəbəkənin iştirakçılarının ümümi işini təmin etmək üçün istifadə olunan texniki-proqram təminatının tərkibi və xarakteristikaları üçün tələblərə əməl olunmasını; ■ Korporativ şəbəkənin yaradılması, fəaliyyət göstərməsi və gələcək inkişafı üçün texniki təmina tın, maliyyə vəsaitlərinin ayrılmasını; • Korporativ şəbəkədə ümümi istifadə üçün təqdim olunmuş informasiyanın keyfiyyətinə məsuliyyəti; |