8- mavzu. Bozor va tavakkalchilik reja

Olib sotarlik va uning iktisodiyotdagi urni. Olib sotarlik (savdogarlar) deganda, foyda olish maksadida biror tovarni sotib olib, uni yukori narxda sotish faoliyati tushuniladi. Olib sotarlar bozor sharoitida muxim rol uynaydilar, ular ortikcha tovarni sotib olib, kaerda unga talab kup bulsa, usha erga etkazib beradilar. Bu uz navbatida tovarga bulgan narxni butun fazo buyicha ma’lum darajada tekis bulishini ta’minlaydi. Savdogarlar iste’molni vakt buyicha siljishini ta’minlaydilar. Ular kishlok xujalik maxsulotlarini yoz faslida sotib olib, kish faslida sotadi, yoki serxosil yilda sotib olib, kurgokchilik kelgan yilda sotadilar. Ushbu xolat iste’molni mul-kulchilik vaktdan iste’mol tovarlari cheklangan vaktga kuchiradi va shu bilan narxlarning tekislashuvini ta’minlaydilar.
Savdogarlar bulmaganda, serxosil yilda talab va taklif bugganda, muvozanat xolat nuktada urnatilgan bular edi (4a-rasm).



б)

а)

4-rasm. a) serxosil yil; b) xosildor bulmagan yil.

Xosildor bulmagan yildagi talab taklif va muvozanatlik (4b-rasm). Savdogarlar serxosil yilda maxsulot sotish xajmini dan ga kiskartirib, muvozanat narxni dan ga kutaradi. SHu bilan birga jamgarilgan maxsulot zaxirasi xosildor bulmagan yildagi taklifni dan ga oshirib, muvozanat narxni dan ga tushiradi. SHunday kilib, Savdogarlar iste’molni serxosil yildan xosil kam bulgan yilga siljitib narxni tekislaydilar. Savdogarlargina kishlok xujaligidagi mavsumiy tebranishlarni tekislashga yordam beradilar. Savdogarlar tavakkalchilikka bormaydiganlardan yukotishlarni sotib olib, foyda olish maksadida uzlari tavakkalchilikka boradilar.
Tavakkalchilikni pasaytirshda fyucherslar, opsion va xedjirlashtirishlar xam muxim rol uynaydilar.
Fyucherslar - bu oldindan belgilangan narxlarda ma’lum mikdordagi tovarlarni kelajakda ma’lum kunda etkazish uchun tuzilgan muddatli shartnoma.
Fyuchers bozori yordamida kishlok xujalik maxsulotlari, kofe, shakar va boshka tovarlar sotiladi. Fyuchers bozori yordamida ishbilarmon ma’lum mikdordagi tovarni bugungi narxda kelajakda ma’lum muddatga kuyish uchun shartnoma tuzadi.
Opsion yoki mukofotga kura savdo-sotik - bu fyuchersning bir turi bulib, unga kura bir tomon komission tulov asosida biror tovarni kelajakda sotib olish yoki sotish xukukini oldindan kelishilgan narxda sotib oladi. SHuni aytish kerakki, fyuchers xam, opsion xam tovarlar narxini vakt buyicha tekislashga yordam beradi.
Xedjirlashtirish - bu operatsiya bulib, unga kura fyucherslar bozori va opsionlar bozori yordamida bir tavakkalchilik boshka bir tavakkalchilik bilan koplanadi. Ushbu operatsiyaning moxiyati shundan iboratki, narxlar uzgarishi bilan boglik tavakkalchilik (yukotishlar) Savdogar zimmasiga yuklatiladi.
SHunday kilib, Savdogarchilikning axamiyati shundaki, ular axborotlarni axborot egalaridan olib axborotga muxtoj bulganlarga etkazadilar.