Đ brahđm cəFƏrov

Mübarizətədbirləri. 
Noxuddadaxilolmaqladigərdənli- 
paxlalılarında-
vamlısortlarındanistifadəetmək, 
erkənsəpin, 
fosforvəkaliumgübrələrinintor-
pağınaqrokimyəvianalizinəuyğunverilməsi, 
bitkiqalıqlarınınməhvedilməsivəs. 
önəmlitədbirlərkompleksidir. 
Bununlayanaşıxəstəliyinilkinsimptomlarıgö-
ründükdəvə  10-14  günlükintervallatiovitdjet  –2  kq/ha,  panç  0,01  l/ha,  valsaton 
0,2  kq/ha,  kumulus  4  kq/hapreparatlarındanbiriiləişçiməhlulunməsarifi  400 
l/haolmaqlaçiləmələraparılmalıdır. 
Xəstəliktörədicidətətbiqedilənsistemtəsir-
lifungisidlərəqarşıəmələgələbiləcəkdavamlılığınqarşısınıalmaqüçünsistemvəkonta
kttəsirlidərmanlarınnövbələşdirilməsiməqsədəuyğundur.
 
 
Noxudunalternariozu - Alternaria alternata (Fr.) Keissl. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Hyphomycetes  sinfi, 
Hyphomycetales sırası, Dematiaceae fəsiləsi, Alternaria cinsi 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Kosmopolitdir. 
RusiyavədigərMDBölkələrindəgöbələyinyayılmasıno-
xudunbecərilməarealıiləüst-üstədüşür. Ölkəmizdədəbuxəstəlikqeydəalın-mışdır. 
Göbələyinparazitlikkeyfiyyətləriadətənzəifləmişvəyazədələnmişbitki-
lərdəözünübiruzəverir. 
Mikroorqanizmməhvolmuşbitkiqalıqlarındainkişafedir, 

218
 
 
məxmərizeytuniörtükəmələgətirir. 
Beləörtükgöbələyinmitselvəkoni-dilə-
rindənibarətdir.  Konidilərzeytuni,  qaraqonur,  əkssancaqşəkilli,  3-6  eninəvə  1 
uzununaarakəsməlidir. 
Onlardağı-
lanzəncirlərəmələgətirəbilirlər.Vegetasiyadövrügöbələkkonidilərləyayılır.  
Đ
nfeksiyamənbəyi-toxumlarvəsirayətlənənbitkiqalıqlarıdır. 
Göbələkmüxtəliffəsilələrədaxilolangenişəhatəlibitkiləriyoluxur. 
Xəstəliktörədicigeniştemperatur 
18-
28
0
Chəddindəvəyüksəkrütubətdəinkişafedir. 
Sporəmələgətirməüçünoptimaltemperatur 20-24
0
C, havanınnisbirütubətinin 70%-
dənyuxarıolmasıdır. 
Noxudbitkisinəəhəmiyyətlizərərvurabilmir, 
lakintoxumlarıncücərməqabiliyyətiazalır. 
Mübarizətədbirləri.Yüksəkaqrotexnika, 
ə
kinmaterialınınsaxlanmaşə-
raitinəəməledilməsi, 
bitkiqalıqlarınınməhvedilməsizəruritədbirlərdəndir. 
Sə-
pinəbirneçəayqalmıştoxumlarTMTD 
(3 
kq/t) 
preparatıilədərmanlanır. 
Ə
gərdərmanlamabirbaşasəpinqabağıaparılırsapreparatınməsarifi  0,5-1,0  kq/thesa-
bıiləartırılır. 
Noxudunyalançıunluşehi - Peronospora pisi Syd. 
 
Təsnifatdayeri: 
Chromista aləmi, Oomycota şöbəsi, Oomycetes sinfi, Peronosporales sırası, 
Peronosporaceae fəsiləsi, Peronosporacinsi 
Müasiradı: 
Peronospora viciae f.sp. pisi Boerema & Verh. 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
PeronosporozvəyayalançıunluşehxəstəliyiAvropa, 
Hindistan, 
Ş
imaliAmerika,  AfrikavəYeniZellandiyadagenişyayılmışdır.  MDBməkanındabit-
kininbecərildiyibütünrayonlarda 
(OrtaAsiyanınbəziölkələriistisnaolmaqla) 
rastgəlinir. 
Azərbaycandanoxudəkinlərinəzərərvuranəngenişyayılmışxəstə-
liklərdəndir. 
Xəstəlik  2  formadaəmələgəlir,  diffuzvəyaümumi,  lokalvəyayerli.  Yo-
luxmanəticəsindəyarpaqlarda, 
yarpaqyanlığıvəkasayarpaqlar-
dasarıtəhərvəyaqəhvəyiləkələrmeydanaçıxır. 
Yarpağınalttərəfindəgöbələyinkonidispormər-hələsindənibarətolanboztəhər- 
bənövşəyiörtükinkişafedir. 
Paxlalardasirayətlənmiştoxumasolğunlaşır, 
sonratündqəhvəyiçalaramalikolur. 
Xəstəliyindif-
fuzformasınınxarakterikəlamətibitkilərincırtdanlaşmasıvətədricənrən-
ginidəyişməsidir. Adətənbeləbitkilərpaxlaəmələgətirmədənquruyurlar. 

219
 
 
Konididaşıyanlarqəhvəyi-bənövşəyi, 
dixotamikbudaqlanandır, 
konidilərsarıtəhər, 
ellipsoidal, 
ölçüləri 
18-28 
x 
17-22 
mkm-dir. 
Göbələkeynizamandacin-sispormərhə-
ləsindəinkişafedirvəanteridiiləooqonininmayalanmasınəticəsin-
dəformalaşanoosporlarverir. 
Onlarşarşəkilli, 
sarıtəhər-qəhvəyi, 
qalınbüzməliörtüklü, 
30-35 
mkmölçülüdür. 
Đ
nfeksiyanınilkinmənbəyisirayətlənmişbitkiqalıqlarıdır. 
Patogenməhzoosporlarlabitkiqalıqlarındaqışlayırvəgələnililkininfeksiyanıtörədir. 
Bütünvegetasiyamüddətindəxəstəliktörədicikonidilərləya-yılır.  Əkinnoxudundan 
(Pisum sativum L.) əlavəPisum elatius Bieb.dəyoluxur. 
Peronosporozuninkişafınarütubətlisoyuqhava  (ortagündəliktemperatur  15-
17
0
C) 
zəminyaradır. 
Eynizamandasoyuqgecələrvəşehdəxəstəliyininki-
ş
afınamüsbəttəsiredənamillərdəndir. 
D.S.Makaşova 
(1973) 
göstərirki, 
xəstəlikgüclüinkişafedənzamandənməhsulununitkisi  25-75%,  yaşılkütlə  15-20% 
vədahaçoxolabilir. 
Mübarizətədbirləri.Növbəliəkindövriyyəsinəəməledilməli, 
pax-
lalıbitkilərəvvəlkiəkinyerinə  3-4  ildən  sonraqaytarılmalı,  erkənmüddətlisəpinlər, 
toxumlarındərmanlanmasıönəmlidir. 
Toxumluqsahədəxəstəliyinilkinsimptom-
larıgöründükdəmonikobordo  4,0  kq/ha,  kurzat  1,8  kq/ha,  iteral  0,2  kq/ha,  rido-
milqoldMS 2,0 kq/hapreparatlarındanbiriiləçiləməaparılır. Sonrakı çiləmələr 
xəstəliyininkişafıvəmeteorolojişəraitnəzərəalınmaqlatəkraredilir. 
 
Noxudun askoxitozu 
Solğun ləkəli askoxitoz – Ascochyta pisi Lib. 
Tünd ləkəli askoxitoz- Ascochyta pinodes L.K.Jones 
 
Təsərrüfatdayeri: 
Fungi  və  ya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Coelomycetes  sinfi, 
Sphaeropsidales sırası, Sphaeropsidaceae fəsiləsi, Ascochyta cinsi 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Askoxitoznoxudbecərilənhəryerdəyayılmışdır. 
O, 
Avropaölkələrində, 
ABŞvəKanadanınŞərqhissəsində,  Yaponiya,  Marokko,  CənubiAfrika,  YeniZel-
landiya, 
Avstraliyakimiölkələrdəböyükzərərvurur. 
RusiyaFederasiyasınınQaratorpaqzonasında, 
cənubvila-
yətlərindəvəSibirdəxəstəlikgenişyayılmışvəciddiitkilərəsəbəbolur. 
Azərbaycandabecərilənnoxudəkinlərindəxəstəliyinhərikiformasınarastgəlinir. 

220
 
 
SolğunaskoxitozxəstəliyinintörədicisiAscochyta 
pisiəsasənpaxlavəto-
xumları, azmiqdardaisəgövdəvəyarpaqlarıyoluxur. Paxla, gövdəvəyarpaq-lardalə-
kələrəmələgəlir.  TündləkəliaskoxitozuntörədicisiAscochyta  pinodesbitkininbü-
tünorqanlarınıyoluxur. 
Göbələkyarpaqlardaqabarıq, 
müxtəlifşəkilli, 
ölçülü, 
formalıtündqəhvəyiləkələrəmələgətirir. 
Ləkəninkənarındatündçalaryoxdur, 
mərkəzitünddür.Gövdələrüçünkiçik, 
nöqtəlivəyauzunsovyaralarxarakterikdir. 
Paxlalardaləkələrtünd-qəhvəyi, 
qabarıqvəyaşişkindir. 
Kökboğa-
zınınsirayətlənməsiqonurlaşmavətoxumalarınçürüməsiiləmüşayətolunur. 
Hərikinövüçünləkəninmərkəzindəçoxsaylıpiknidlərinmüşahidəedilməsitəbiidir. 
Piknidlərşarşəkilli,  yastı,  tünd-qonur,  ölçüləri  143-287  mkm-əqədərdir.  Pikno-
sporlarrəngsiz,  uzunsov  (A.pisi),  silindrik  (A.pinodes),  əyilmişuclu,  ikihüceyrəli-
dir.  A.pisigöbələyindəpiknosporlarınölçüləri  9,6-19  x  3,3-6,0  mkm,  A.pinodes  –
dəisə 
10-21x 
2,7-6,1 
mkm-dir. 
A.pinodes 
kisəmərhələ-
sinitündqonurpsevdotesikisələrləəmələgətirir. 
Kisələrsancaqşəkillivəyasilin-
drikdir. 
Hərkisədəadətən8 
ə
dədrəngsizhəlqəli- 
elliptikikihüceyrəliaskosporlaryerləşirlər. 
Đ
nfeksiyanınəsasmənbəyi-
xəstətoxumlarvəsirayətlənmişbitkiqalıqlarıdır. 
Vege-
tasiyadövrüpatogenlərpiknosporlarlayayılırlar. 
Xəstəliktörədicilərnoxuddanəlavələrgə  (Lathyrus  pratensis  L.),  nut  (Cicer 
arietinum L.), vika (Vicia sativa L.), mərci-mək (Lens esculenta Moench.), lobya 
(Phaseolus vulgaris L. Sav.) vədigərpax-lalılarıyoluxurlar. 
Bitkilərinsirayətlənməsi 
4
0
C-dənyuxarıtemperaturdavə 
90%-
dənyüksəkrütubətdəbaşverir. 
Askoxitozungüclüinkişafıkifayətqədəryağışlaryağandavə 
20-
25
0
Ctemperaturadabaşverir. 
Xəstəliyininkubasiyadövrüekolojiamillərvətörədicininnövünəzərəalınmaqla 
2-4 
gündür. 
Rütubətlivəquruhavalarnövbə-ləşənzamanxəstəliyininkişafıləngiyir, 
35
0
C-dənyuxarıtemperaturdaisətama-milədayanır. 
Xəstəlikrütubətiyüksəkolanrayonlardadahaintensivinkişafedir. 
Xəstəliklədigərdənlipaxlalıbitkiləryoluxsadanoxudadahaciddiziyanvurur. 
Zərərliliktoxumlarıncücərməqabiliyyətininaşağıdüşməsi, 
cücərtilərinyatması, 
məhsuldarlığınaşağıdüşməsi, 
yaşılnoxudundadkeyfiyyətlərininpis-
ləşməsiiləxarakterizəedilir. 
Mübarizətədbirləri.Növbəliəkindövriyyəsinəəməledilməlivənoxudəvvəlki
yerinə 
3-4 
ildənsonraqaytarılmalıdır. 
Toxummaterialıvaxtındayığıl-malı, 
payızdadərinşumaparılmalıdır. 
Davamlısortlaryetişdirilməlidir. 
Səpinsağlamtoxumlarlavəoptimalmüddətlərdəaparılmalıdır. 
Səpindənəvvəltoxum-lardərmanlanmalıdır. 
Dərmanlamazamanıbunker 
(60 
qr/ltebukonazol),  vial  (60  qr/ldinikamazol-  M+  80  qr/ltiabenazol),  vitaros  (198 
qr/l, 
karboksin 
+ 
198 
qr/ltiram), 
TMTD 
(400 
qr/ltiram) 

221
 
 
tiplimüasirtoxumfungisidlərindənistifadəetməkyüksəkbiolojisəmərəli-
liyitəminedir.  Vegetasiyadövrütoxumluqməqsədiləbecərilənnoxudsahələrifungi-
sidlərdənbiriilə  -bakır  WP  5  kq/ha,  dikotanM-45  4,7  kq/ha,  ridozeb  6 
kq/hadərmanlanmalıdır. 
 
Noxudunpası - Uromyces pisi (Pers.) de Bary, U. fabae (Pers.) 
DB. f. pisi-sativaeHirats. 
 
Təsnifatdayeri: 
FungivəyaMycotaaləmi,  Basidiomycota  şöbəsi,  Urediniomycetes  sinfi, 
Uredinales sırası, Pucciniaceae fəsiləsi, Uromycescinsi 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
XəstəlikAvropa, 
Ş
imalivəCənubiAmerika, 
Asiyaölkələrində, 
habeləAvstraliyada, 
YeniZelandiyada, 
Rusiya, 
BelorusvəUkraynadagenişyayılmış-dır. 
XəstəlikAzərbaycanındanoxudbecərilənrayonlarında-  NaxçıvanMR,  Cəlilabad, 
Biləsuvarvəs. genişyayılmışdır. 
Noxudunyarpaqvəgövdəsindəuredinosporludağınıqçəhrayı-qəhvəyiyas-
tıcıqlarəmələgəlirlər. 
Yayınsonunayaxınhəminorqanlardatelilərləteliospor-
lardanibarəttünd- 
qəhvəyiləkələrformalaşırlar. 
Güclüyoluxmazamanıyarpaq-
larquruyurvətökülür, 
paxlalarinkişafdanqalır. 
U.pisiikievligöbələkdir. 
Aralıqsahibbitkisisüdləyən  (Euphorbia)  bitkisidir.  Südləyənbitkisindəxəstəliktö-
rə-dicininyazmərhələsispermaqonivəetsimərhələlərinkişafedirlər.Uredinospor-
larbirhüceyrəli,  şəffaf-  çəhrayı,  şarşəkilli,  21-25  mkmdiametrli,  azsaylıziyilcik-
lərləörtülüdür.  Teliosporlartünd-qonur,  birhüceyrəli,  20-31  x  14-22  mkmölçülü, 
qısa, 
rəngsiz, 
düşənayaqcıqlıvəkiçikəmziklidir. 
U.fabae 
f. 
pisi-
sativaegöbələyibirevlidir. 
Törədicininbütüninkişafmərhələlərinoxudunüzə-
rindəəmələgəlir.  Uredinalarşəffafqəhvəyidir.  Uredinosporlardairəvi,  tək-tək, 
tikanlı,  şəffafqəh-vəyivəölçüləri  21-30  x18  x  26  mkm-dir.  Telilərtündqonur, 
deməkolarki, 
qa-radır. 
Teliosporlarbirhüceyrəli, 
həlqəvi, 
hamar, 
rəng-
sizayaqcıqdadır.  Ölçüləri  25-40  x18-28  mkm-dir.  Patogenlərnoxuddabirne-
çənəsiluredinosporlarverirlər. 
Sporlarınyayılmasıküləyinköməyiiləbaşverir. 
Đ
nfeksiyamənbəyi- 
yoluxmuşbitkiqalıqlarıvəsüdləyəndir. 
Törədicitoxumlarlaötürülmür. 
Noxudunpasxəstəliyinintörədicilərisoya, 
acıpaxla, 
çölnoxuduvəs. 
bit-
kiləridəyoluxur.Pasxəstəliyinininkişafınatez-tezdüşənyağışlar, 
ş
ehvəhavanıntemperaturunun 
20-25
0
Colmasımüsbəttəsirgöstərir. 
Quruvəçoxistihavaxəs-təliyininkişafınıləngidir. 

222
 
 
Xəstəliyinzərərifiziolojivəbiokimyəviproseslərin, 
xüsusilədəfotosinte-
zinbitkidəpozulmasıiləsəciyyələnir.  Xəstəliyintəsirindənbəzənməhsulitkisi  25-
30%-əçatır. 
Mübarizətədbirləri.Dərinşum, 
erkənsəpin, 
aralıqsahibbitkilərininməhvedilməsi, 
tezyetişənsortlarınəkilməsi, 
fungisidlərintətbiqiönəmlidir. 
Toxumluqsahələrdəmistərkiblifungisidlərin 
(bordoməhlulu, 
misxloroksidi, 
monikobordo, 
bakır) 
tətbiqipasxəstəliyiiləmübarizədəyüksəkbiolojisəmərəliliyitəminedir. 
 
Lobyanınantraknozu –Colletotrichumlindemuthianum Br. et Cav. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Anamorfic  fungi  şöbəsi,  Coelomycetes  sinfi, 
Melanconialessırası, Melanconiaceaefəsiləsi, Colletotrichumcinsi 
Biologiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Antraknozxəstəliyilobyabecərilənbütünrayonlardagenişyayılmışdır. 
Đ
ran, 
Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Çexiyavədigərölkələrinsənayeəhəmiyyətliplantasiyala-
rındayayılanxəstəlikhəmfaraşlobyaya, 
həmtoxummaterialınaciddizərərvurur. 
Ölkəmizinmüxtəlifbölgələ-
rindəgenişyayılanbuxəstəlikdaimməhsuldarlığıkəskinzərbəaltındaqoyur. 
Göbələkbitkininbütünyerüstühissələriniyoluxmaqxüsusiyyətinə malik- 
dir. 
Sirayətlənməcücərtilərdənbaşlayır, 
paxlavətoxumlarlaqurtarır.Cücərtilər-
dəantraknozqırmızıtəhər- 
qəhvəyi, 
çoxvaxtləpələrdəkonsen-
trikləkələrinəmələgəlməsiiləmeydanaçıxır. 
Rütubətlihavadaləkələrinsəthindəxəstəliktörədici-ninkonidispormərhələsindəniba-
rətolançəhrayıörtükəmələgəlir. 
Patogeninkonidilərirəngsiz, 
birhüceyrəli, 
yüngülcəəyridirlər. 
Filqələpələrdəninfeksiyaləpə-
altıhissəyəkeçirvəoradadabirazuzunsovvəyüngülcəbasıqaktraknozləkəsi 
verir. Yoluxmuşgövdəcikçürüyəbilirvəbuzamanbitkiölür. 
Yaşlıbitkiləringövdələrindələkətünd, 
deməkolarki, 
qara, 
basıqvəyaxşıgörünənsporludur. 
Quruhavadaləkəqu-
ruyurvəonlarınsəthindəuzunsovyarıq-larəmələgəlir, 
rütubətlihavadaisəyoluxmuşsahələrasanlıqlaçürüyürvəgövdə-lərsınırlar. 
Xəstəliyinyarpaqlardaəlamətionunalttərəfindədahayaxşıgörünür. 
Ə
v-
vəlcədamarınayrı-ayrısahələri, 
sonraonayaxınyarpaqparenximtoxumasıqa-ralır. 
Nekrozlaşmıştoxumaasanlıqlakəsilir, 
yarpaqdeşilir. 
Erkənyoluxmadayarpaqcırtdanformaalır.  

223
 
 
Paxlalardaxəstəliyinsimptomlarıdahaaydınvəxarakterikdir. 
Onlardalə-
kələrhəlqəvi, 
basıq, 
birazqabarıqvəbərkməxmərihaşiyəlidir. 
Xarakterikçəh-
rayıvəyasarıtəhər-narıncıyastıcıqlarlaörtülüdür. 
Beləyastıcıqlargöbələ-
yinkonidispormərhələsindənibarətdir. 
Güclüyoluxanzamanləkələrqovuşabilir, 
qeyri-düzgünformaalır. Đnfeksiyapaxlanınsapındantoxumlaradakeçir. 
Xüsusilətündrəngliqabığıolantoxumlardaantrak-
nozunəlamətləriheçdəhəmişəaydındeyil. 
Şə
ffafrənglən-
miştoxumlardasarıtəhərvəyaqəhvəyiləkələrgörünür. 
Bəzənbelələkələrtoxumunyarısınıəhatəedir. 
Göbələyininkişafıüçünortimaltemperatur  20
0
C-yəyaxıntemperatur,  70-80%-
liknisbirütubətdir. 
Antraknozuntəkraryoluxmalarınıkonidilərtəminedirlər. 
Ə
lverişlişəraitdə, 
yənioptimaltemperaturvənisbirütubətdəbirgenerasiya-
nınbaşaçatmasına 
4-6 
güntələbolunur. 
Temperaturaşağıdüşdükdəvəyuxarıqalxdıqdainkubasiyadövrüuzanır. 
Göbələkəsasetibarıiləmit-
selformasındabitkiqalıqlarındavəyoluxmuştoxumlardasaxlanılır. 
Antraknozuntörədicisiasanlıqlavəgüclüsurətdəbitkinincavantoxumalarınıyoluxur, 
onagörədəuzunvegetasiyadövrütələbedəngec-
yetişənsortlarxəstəliklədahagüclüsurətdəyoluxurlar. 
Xəstəliyintəsirindənməhsuldarlıq 
25-30% 
aşağıdüşür, 
toxumlarıncücərməqabiliyyətipisləşirvəs. 
Mübarizətədbirləri.Sağlambitkilərdənalınantoxummaterialındanisti-
fadəedilməli,  toxumlardərmanlanmalı,  davamlısortlarbecərilməlidir.  Bitkiqa-
lıqlarıdərinşumaltınasalınmalı, 
növbəliəkinəəməledilməli, 
dozalıfosfor-
kaliumgübrələrindənistifadəolunmalıdır. 
Xəstəliyinilkinsimptomlarıgörün-
dükdəakrobatMS  0,8  kq/ha,  antrakol  1,0  kq/ha,  penkoseb  1,2  kq/hapreparatla-
rındanbiriiləçiləməaparılır. 
 
Lobyanınbakteriozuvəyabakterialqonurləkəliyi- 
Xanthomonasphaseoli(E.T.Sm.) Dowson. 
 
Təsnifatdayeri: 
Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, 
Pseudomonaceaefəsiləsi,  
Xanthomonascinsi 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
Lobyanınbakterialləkəliyiçoxgenişyayılmışdır. 
Onadünyanınlobyabecərilənbütünölkələrindərastgəlinir. 

224
 
 
Xəstəliyinzərərliliyişimaldancənubisti-qamətinəgetdikcədahadagüclənir. 
Ə
nmüxtəlifbakteriozlaracənubölkələrindərastgəlinir. 
Lobyabirneçəbakteriozlarlayoluxur, 
lakinonlarıniçərisindəəngenişya-
yılanıvəzərərlisibakterialqonurləkəlikdir.  Xəstəlikbitkinininkişafınınmüxtə-liffa-
zalarındaayrı-ayrıorqanlardaəmələgəlir. 
Cücərtilərdəbakteriozdağınıq, 
ə
vvəlcəsarıyabənzər, 
sonrafilqəyarpaqlardaqonurləkəşəklindədir.Bəzəninfek-
siyafilqəyarpaqlardancücərtininböyümənöqtəsinəkeçir,  beləolduqdabitki  məhv 
olur.  Yaşlıbitkilərinyarpaqlarındaləkələrəvvəlcəkiçik,  suluqluvəyağlıtə-hərdir. 
Müəyyənzamankəsiyindənsonraonlaririləşir, 
səpələ-
nirvəbəzənyarpaqayasınınböyükhissəsinitutur. 
Böyüdükcələkəqonurlaşır, 
quruyur,  kövrəkləşirvəasanlıqlaovxalanır,  nəticədəyarpaqlardakəsiklərəmələgəlir. 
Şə
ffafyaşılyarpaqlaramaliksortlardasağlamvəxəstətoxumaarasısərhəddəeni 
2-3 
mm-əyaxınolanxlorotik 
(sarıtəhər-yaşıl) 
zonameydanaçıxır. 
Tündyarpaqlaramaliksortlardabeləsimptomlaryoxdur. 
Paxlalardaləkəəvvəlcəkiçik, 
suluqlu, 
sonraböyüyənvəbakteriyaekssu-
datındanibarətkiçikdamcılıdır. 
Quruhavadaekssudatquruyur. 
Paxlalaradətənözölçülərininyarısınaçatanmərhələdəsirayətlənirlər, 
bakteriozləkəsiəsasənkürəktikişininuzunluğuboyuncayerləşirlər. 
Yoluxmuşpaxlalarıntoxumlarıdaxəstələnirlər. 
Erkənyoluxmadaonlarcılız, 
kiçikvəcücərməqabiliyyətsizdir. 
Belətoxum-
larlasəpinkeçirdikdəxəstəcücərtiləralınır. 
TorpaqdaXanthomonas 
phaseoliuzunmüddətyaşayabilir. 
Xəstəliyininki-
ş
afıüçünoptimaltemperatur  25-30
0
C-dir.  Güclüyağanyağışlar,  havanıntempe-
raturunun 
17-18
0
C-dənaşağıolmamasıbitkilərinkütləviyoluxmasıüçünəneti-
barlızəmindir. 
Xəstəliktörədiciyağışdamcıları, 
xüsusiləküləkləfəalyayılır. 
Ekssudatşəklindəyoluxmuşyarpaqlardançıxanbakteriyalaryayılabilirlər, 
bunöqteyinəzərdənhəşəratlarınroluəhəmiyyətlidir. 
Bakteriozunzərəricücərtilərinməhvolması, 
yaşlıbitkilərinsıradançıxma-sı, 
gövdəninsınması, 
yarpaqlarınyoluxmasınəticəsindəbitkilərinməhsuldarlı-
ğ
ınınaşağıdüşməsiiləxarakterizəedilir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınagörəortayo-
luxmadaməhsul 15-20%, güclüdəisəmüvafiqolaraq 40-50%-əqədəraşağıdüşür. 
Bakteriyanıninfeksiyasıtoxumlardabirneçəil, 
bitkiqalıqlarındaisəonla-
rıncücərməsinəqədərsaxlanılır. 
Mübarizətədbirləri.Sağlambitkilərdənalınantoxummaterialındanisti-
fadəedilməlidir.  Səpindənəvvəltoxumlarfentiuramla  (3-4  kq/t)  dərmanlanmalı, 
səpinmüddətinəvənövbətiəkinəəməledilməldidir. 
Çiçəkləmədənəvvəlbitki-
lərinmineralgübrələrləyemləndirilməsimüsbətamildir. 
 
Noxudun bakterial yanığı – Pseudomonas syringae 
pv. pisi (Sackett.) Young etal. 

225
 
 
 
Təsnifatdayeri:  
Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, 
Pseudomonaceae 
fəsiləsi, 
Pseudomonas cinsi 
Sinonimləri: 
Pseudomonas pisi Sackett., Bacterium pisi (Sackett.) E.F.Smith., Phytomo-
nas pisi (Sackett) Bergey et al. 
Biolojiqrupu: 
Nekrotrof 
 
NoxudunbakterialyanıqxəstəliyiABŞ,  Kanada,  Uruqvay,  Đngiltərə,  Đrlan-
diya, 
Macarıstan, 
Rumıniya, 
Avstraliyavəbaşqaölkələrdəgenişyayılmışdır. 
MDBməkanındaxəstəlikRusiyaFederasiyasınınMoskva, 
Yaroslavl, 
Kirov, 
Voronej,  Rostov,  Samaravəs.  vilayətlərində,  habeləBelorus,  Qazaxıstan,  Mol-
dova, Ukraynadadaqeydəalınmışdır. 
Noxuddabakterialyanıqxəstəliyinitörədənbakteriyaölkəmizinbütünbölgələri
ndə, 
xüsusiləNaxçıvanMR, 
Cəlilabad, 
MasallıvəAbşeronyarımadasın-
dadahagenişyayılmışdır. 
Bakterioznoxudundamar 
(boru) 
xəstəliyininəmələgəlməsinəsəbəbolur. 
Patogenbitkininbütünyerüstühissələrini  (gövdə,  saplaq,  yarpaq,  yarpaqyanlığı, 
paxla) 
yoluxur. 
Yarpaq, 
gövdəvəpaxlalardatündmərkəzliqəhvəyihəlqə-
viləkələrformalaşır. 
Belələkələrgenişhaşiyəiləəhatəlidir. 
Toxumlardaləkəsarı, 
həlqəvi, 
zəifbasıqdır. 
Bakteriyaboruyığınınadaxilolurvəsoluxmatörədir. 
Đ
stihavalaruzunmüddətlişehvəyayağışlarlamüşayətolunduqdazərərlilikdahadayük-
səlir.  Pseudomonas  syringae  bakteriyasınınhüceyrələriadətən  0,6-0,8  x  1,1-3,2 
mkmölçülüdüzçubuqludur.  Monotrixqamçıhesabınahərəkətlidir.  Qrammənfidir. 
Patogenistirahətmərhələsinəmalikdeyil. 
Kartofaqarındakoloniyalarıhəlqəvi, 
boztəhərağrənglidir.  Böyüməüçünoptimaltemperatur  27-28
0
C,  maksi-mal  37,5 
vəminimal 
7
0
C-dir. 
Đ
lkininfeksiyayoluxmuşbitkiqalıqlarındavəno-xudtoxum-
larındagələcəkmövsüməqədəryaşayır. 
Đ
nfeksiyanınyayılmasıüçünyüksəktemperatur  (25-30
0
C)  və  90%-likhava-
nınnisbirütubətitələbolunur. 
Patogennoxuddanəlavədigərpaxlalıbitkiləridəyoluxur. 
Bakterialyanıqxəstəliyininzərəriyarpaqayalarınınvəpaxlalılarınsaplarınınölməsiilə
ifadəedi-lir. 
Buassimilyasiyasəthininkəskinazalmasınavəbitkininməhsuldarlığınındüş-
məsinəsəbəbolur.  V.Rojkovan  (1986)  göstərirki,  QazaxıstanınKokçetanvila-
yətindəbitkilərinyoluxması35%-əçatır.Moldovadagüclüyoluxmazamanıməh-
suldarlıq 70%-əqədəraşağıdüşür. 

226
 
 
Mübarizətədbirləri.Davamlısortlarınbecərilməsi, 
optimalaqrotexnika, 
növbəliəkindövriyyəsinəəməledilməli, bitkiqalıqlarınınciddisurətdəməhvedilməsi, 
toxummaterialınıntəmizlənməsivəs. 
önəmlitədbirlərhesabedilir. 
Bundanəlavəsəpinqabağıtoxumlardərmanlanmalıdır:  TMTD  400-  10  l/h;  taçı-
qaren  –  6l/t;  vitoros  -3  l/tvəs.  Toxumluqnoxudsahələrindəxəstəliyinilkinsimp-
tomlarıgöründükdəkontakttəsirəmalikmistərkiblifungisidlərdən 
(1%-
libordoməhlulu,  0,5%-limonikabordo)  biriiləçiləməaparılır.  Đşçiməhlulunməsarifi 
400 l/ha. 
 
Lobyanın adi və ya yaşıl mozaikası– Bean yellow mosaic virus 
 
Buxəstəliküçündamaryaxınlığındamozaikrəngdəyişməsixarakterikdir. 
Yarpaqlarbuzamanbərabərqaydadainkişafedəbilmir, 
yarpaqayasıdeforma-
siyayauğrayır, 
onunayrı-ayrıhissələriqovuğaoxşarqabarır, 
ə
traflarıaşağıyadoğruqıvrılır. 
Bitkiböyümədənqalır, 
köklərizəifinkişafedir. 
Erkəngüclüyo-luxmazamanıkolcırtdanlaşır,  çiçəkləyirvəmeyvəvermir.  Xəstəli-
yinsimptom-larıyüksəktemperatur 
(22-28
0
Cvəyuxarı) 
vəhavanınaşağınisbirütubətindədahaağırolur. 
Bean  mosaic  virus  xəstəbitkilərdənalınmıştoxumlarlaötürülür.  Virusbit-
kidənbitkiyəmüxtəlifmənənənövləriilə  (kartof,  şaftalıvəs.  başqa)  yayılır.  Lob-
yadanbaşqavirusnoxud, acı paxla, paxla, yoncavəs. bitkiləridəsirayətlənəbilir.