Đ brahđm cəFƏrov

 
 
Fəsil  IV 
 
Viruslar - bitkilərinxəstəliktörədiciləridir 
 
4.1. VĐRUSLARVƏONLARINTÖRƏTDĐKLƏRĐ 
XƏSTƏLĐKLƏR 
 
Viruslarçoxkiçik 
(submikroskopik) 
orqanizmlərolmaqlainsan, 
heyvanvəbitkilərinxəstəliktörədicilərdir. 
Onlarhüceyrəviquruluşamalikdeyil. 
Süniqidamühitlərindəbecərilmir, 
yalnızsahibbitkinincanlıhüceyrə-
lərindəçoxalırlar. 
VirusologiyanıninkişaftarixiXIXəsrinsonlarındanbaşlayır. 
HollandalimiM.Beyernik 
1899-cuildə 
«virus» 
termininiişlətmişdir. 
ViruslarınöyrənilməsindəM.Beyernik, 
D.Đvanovskininardıncanövbətiaddımıamerikanbio-
kimyaçısıvəvirisoloquU.Stenliatdı. 
1935-

122
 
 
ciildəU.Stenlikimyəviüsullarlatütünmozaikavirusuiləyoluxmuşyar-
paqlarınşirəsindənhəmin 
virusunxassələrinidaşıyankristallikzülalpreparatıaldı. 
Bukristallarısudahəlletdikdəondanalınanməhlulilətütünyarpaqlarınıyoluxmaqvəm
ozaikaxəstəliyininxarakteriksimptomla-rınıalmaqmümkünidi. 
U.Stenlininişləriviruslarınxassələrininöyrənilməsinəbaşlanğıcverdi. 
Çoxlusaydakristallikşəkildəbeləorqanizm-
ləralındıvəonlarınkimyəvitərkibiöyrənildi. 
1937-
ciildəingilisalimiF.Boudenmüəyyənetdiki, 
viruskristall-
larınazülaldanbaşqanukleinturşusudadaxildir. 
Bunukleinturşu-
larızülallabirlikdəbütüncanlıhüceyrələrdəiştirakedirvəorqanizminirsixassə-
ləriningötürülməsindəəhəmiyyətliroloynayırlar.  
Sonillərdəfitopatogenviruslarınsayıxeyliartmışdır. 
Q.T.Loydinovanın 
(1986)  məlumatlarınaəsasənəgər  1955-ciildəviruslarınsayı  200  idisə,  1980-ciildə 
600-üötmüşdür. 
Hazırdaeləbirbitkitapmaqçətindirki, 
ondabuvəyadigərvirusxəstəliyiaşkaredilməsin. 
M.N.Rodigin  (1978),  E.Qoymanın  (1954)  məlumatlarınaəsaslanaraqgös-
tərilirki,  MərkəziAvropadaənçoxtəsadüfedilənparazitxəstəliklərin  15-ivəya  9%-
iviruslartərəfindəntörədilir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındanəzərəçatdırılırki,  virusxəstəliklərinindiaqnos-ti-
kasıheçdəhəmişədüzgüntəyinedilmir. 
Bunagörədəbelətəsəvvüredilirki, 
viruslarınvurduqlarızərərdahaböyükiqtisadizərərləölçülməlidir. 
Bəzəntədqi-
qatçılarviruslarınvurduğuzərərimeteorolojiamillərləəlaqələndirirlər. 
Lakinbe-
ləfaktlardaməlumdurki, 
bitkilərəmikroorqanizmlərtərəfindənvurulanümumizərərinartıq 
20%-
iviruslarınpayınadüşür. 
Ayrı-ayrıbit-
kilərəviruslartərəfindənvurulanzərərdahaböyükrəqəmlərləölçülür.  Məsələn,  ABŞ-
datütünmozaikavirusununverdiyiitki 
18143,7 
tontəşkiledir, 
Đ
ngiltərədəhəminvirusistixanaşə-raitindəməhsuldarlığıənazı 
10% 
aşağısalır 
(F.Bouden, 1952). 
Sonillərrespublikamızınmüxtəlifbölgələrindənbecəriləntərəvəzbitkilə-
rindəvirusmənşəlixəstəliklərinsürətləartdığıhaqqındaməlumatlardaxilolur. 
 
4.2. VĐRUSLARINBĐOLOJĐSƏCĐYYƏSĐ 
 
Viruslaryetkinhissəciklərolub, nukleinturşularındanyalnızbirinəmalik-dirlər: 
DNTvəyaRNT. 
Bitkilərindigərxəstəliktörədicilərininhüceyrətərkibin-
dəhərikiturşumövcuddur.  Onlarböyüməvəbölünməxüsusiyyətlərinəmalikdeyillər. 
Viruslarbiosintezüçünsahibbitkininhüceyrəsininribosomlarındanistifadəedir, 
buisəonlarınmütləqparazitliyinimüəyyənedir. 

123
 
 
BitkiviruslarınınəksəriyyətindəRNTvar, 
çoxazviruslardaisəzülalörtüyü, 
RNTəvəzinəDNTfəaliyyətgöstərir. 
Bakteriyavədigərmikroorqanizm-
lərdənfərqliolaraq, 
viruslartərəfindəntörədilənxəstəlik-
lərəqarşıantibiotiklərsəmərəlinəticələrvermirlər. 
Fitopatogenviruslarınəksəriyyətinidördmorfolojiqrupaaidetməkolar: 
çubuqşəkilli, 
sapvari, 
sferik, 
batsişəkilli. 
Virushissəciklərivəyavirionlarhərbirvirusüçünxarakterikolanölçüvəformalaramali
kdir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınagörətütünmozaikavirusununçubuğununuzunluğu 
300  nm,  diametri  16  nm-əqədərdir.  Çoxlusaydaşarşəkilliviruslarvardırki, 
onlarındiametri 17-75 nm-dir.  
Viruslarınformalarızülalörtüyününquruluşuiləmüəyyənedilir. 
Adətənvirushissəciyisferikvəyaçubuqşəkillizülalörtüyünəmalikdir.  Virussahibhü-
ceyrədənkənardaolduqdavəyayoluxmaprosesindəiştiraketdikdəörtükmü-
hafizərolunuoynayır. 
Zülalörtüyünukleinturşusunuəhatəedirvəonuqoruyur. 
Zülalmolekulundatəxminən  20  müxtəlifamintuşusuiştirakedir.  Aminturşula-
rınınnövü, sayıvəardıcıllığızülalınilkinstrukturunumüəyyənedir. 
Viruslaryalnızcanlıtoxumadaçoxalır. 
Çoxalmaxüsusiyyətinəgörə 
(repli-
kasiya) 
onlarhüceyrəlimikroorqanizmlərdənfərqlənirlər. 
Beləki, 
bakteriyalaryaşlıhüceyrələrinbinarbölünməsiiləçoxalırlar.  Buzamanonlarınhücey-
rələriçoxalmanınbütünmərhələlərindəbütövlüyüsaxlayırlar. 
Viruslarsahibbitkininhüceyrəsinədüşənkimizülalvənukleinturşusunaparçalanırlar. 
Zülalörtüyühü-
ceyrədaxilindəparazitinonunstrukturunatəsiriüçünmaneəroluoynayır. 
Bunagörədəvirusunnukleinturşusuzülalörtüyündənazadolunur, 
bundansonrasahibbitkininhüceyrəsindəonunnukleinturşusununsintezibaşlayırvəye
niviruslartoplanırlar. 
Virionlarınreplikasiyaprosesindəgenetikdəyişilmişformalarıəmələgəlir. 
Buformalarviruslarıntəkamülündəmühüməhəmiyyətkəsbedir. 
Virusundəyiş-
mişformalarıştammlaradlanır. 
Yeniştammlarınəmələgəlməsinəticəsindəəv-
vəllərvirusxəstəliklərinədavamlısortlaronlaraqarşıdavamlılığıitirirlər. 
Fito-
patogenviruslarınəksəriyyətindəçoxlumiqdardaştammlaraşkaredilmişdir. 
Mə-
sələn, 
pomidordavirusmozaikasıxəstəliyinitörədənvirusun 
200-dənartıqştam-
mıvar. 
Buştammlaryoluxmasimptomları, 
fizikivəkimyəvixassələri, 
bitkininsortvənövlərinisirayətlənməxüsusiyyətlərinəgörəfərqlənirlər. 
Ə
trafmühitamillərinəqarşıviruslarındavamlılığıeynideyildir.  Đnvitro  –  da, 
yəniizoləolunmuşşəkildədavamlılığınagörəviruslarikiqrupabölünür: 
davamlılarvədavamsızlar. 
Eləformalarvarki, 
10 
dəqiqəmüddətində 
80-
90
0
Ctemperaturayadavamlıdırlar. TMV(tütün mozaika virusu) buqrupadaxildir. 
Digərorqanizmlərkimiviruslarüçündətemperaturhəllediciamillərdən-dir. 
Đ
naktivasiyatemperaturuvirusuninfeksoinxüsusiyyətlərininitirilməsibaşadüşülür. 

124
 
 
Cədvəl4.1  
Mühitşəraitininbəziviruslaratəsiri 
(A.E.Protsenko, 1964) 
 
Virus 
Đ
naktivasiyatemperaturu, 
0
C 
Ş
irədəsaxlanmamüddəti 
Qurudulmazamanısax-
lamamüddəti 
Tütünmozaikası 
93 
illərlə 
Đ
llərlə 
KartofdaX - virus 
79 
illərlə 
Đ
llərlə 
Tütündəhəlqəviləkəlik 
60 
3 günəqədər 
Dərhalinakti-
vasiyaolunur 
Xiyarmozaikası 
60-70 
3-4 gün 
3-4  gün 
Lobyamozaikası 
58 
2-3 gün 
3-4 gün 
KartofdaY - virus 
52-55 
1 neçəsaat 
1 neçəsaat 
Pomidordatuncluluq 
42 
5 saatdanaz 
5 saatdanaz 
 
4.3. VĐRUSLARINYAYILMASI 
Viruslarbitkiyəyalnızzədələnmişörtülütoxumavasitəsilədaxilolur. 
Bit-
kilərinzədələnməsimexanikiyolladaolabilir. 
Ə
gərinfeksiyanındaşıyıcısıhəşərat, 
gənə, 
tor-
paqnematodlarıvəbitkininyeraltıorqanlarındaparazitlikedəngöbələklərdirsə, 
xəstəliyinyayılmaarealıdahadagenişlənir.  Birsırafitopatogenviruslarəkinmaterialı 
– yumru, soğanaq, toxumvəs. iləyayılır. 
Virusların sirayətlənmiş  bitkilərdən sağlam bitkilərə keçməsi əlaqə zamanı 
baş verirsə, onu kontakt-mexaniki keçirmə adlandırırlar. Onun mahiyyəti yarpaq, 
zoğ, köklərin toxunması nəticəsində şirənin virusla birgə xəstə orqandan sağlama 
ötürülməsi kimi izah olunur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

125
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 4.1. Viruslarındaşıyıcılarıolanhəşəratlar 
TMV  (tütün  mozaika  virusu),  kartofun  X-virusunda  bu  ötürmə  üstünlük 
təşkil edir. Əlaqəli viruslar əkinlərə qulluq zamanı daha uzaq məsafələrə  yayılır-
lar. Belə ki, TMV, kartofun X- virusu işləyən fəhlələrin paltarında, istehsal alətlə-
rində və s. saxlana bilir. 
Daşıyıcılarla (gənə, mənənə və s.) virusun keçməsi vektor ötürməsi adlanır. 
Təbiətdə  virusların  yayılmasında  bu  üsulun  əhəmiyyəti  böyükdür.  400-dən  artıq 
buğumayaqlı- gənə, mənənə, bağacıq və s. 200-dən çox virusların daşıyıcılarıdır. 
Virusların  20%-dən  çoxunun  toxumlarla  yayılma  xüsusiyyəti  müəyyən 
edilmişdir.  Dənli  paxlalı  bitkilərdə  olan  viruslar  üstünlük  təşkil  edir.  Soyada 
mozaika  xəstəliyini  törədən  virus  toxumun  20-25%-də  rast  gəlinir.  Kahı  bitki-
sində mozaika virusu da toxumlarla yayılır. Toxumların viruslarla sirayətlənməsi 
daxili və səthi ola bilir. Çox davamlı viruslar, məsələn, TMV toxumların səthində 
saxlanma xüsusiyyətinə malikdir. 
 
4.4. VĐRUS XƏSTƏLĐKLƏRĐNĐN SĐMPTOMLARI 
 
Virus xəstəliklərinin simptomları çox müxtəlifdir. Əmələ gəlmə xarakterinə 
görə  5  tip  fərqləndirilir:  1)  böyümənin  gecikməsi;  2)  müxtəlif  orqanların  rəng-
Tarlabağacığı 
(Lygus pratensish.) 
Ş
aftalımənənəsi 
(Myzodes persicae) 
Sarmaşıq sisəyi 
(Hyalentus obsoletus.) 
Altınöqtəlisisək 
(Macrosteles sexnotatus) 
Yoncasisəyi 
(Aphrodes licintus) 

126
 
 
lərinin dəyişməsi; 3) orqanların deformasiyası; 4) nekrozlar; 5) reproduktiv funk-
siyaların pozulması (sterillik, toxumsuzluq, yumurtalıq və çiçəklərin tökülməsi). 
Bitkilərin  boylarının  böyüməsinin  gecikməsi  zamanı  cırtdanlılıq  əmələ  gə-
lir. Ayrı-ayrı xəstəlik törədiciləri yalnız bir sıra orqanların inkişafını ləngidir (kar-
tofda sarı cırtdanlılıq, düyüdə cırtdanlılıq), zoğun təpə hissələrində buğumaraları 
qısalır (kartofun təpəsində süpürgəlilik). 
Virus xəstəliklərinin ən geniş  yayılmış tipi  yarpaqların mozaik rəng dəyiş-
məsidir. Mozaika yarpaqların qeyri bərabər rəngi ilə izah olunur, bu zaman açıq-
yaşıl, sarıtəhər-yaşıl, sarı ləkələr və s. əmələ gəlir. Simptomun xarakterindən asılı 
olaraq, həlqəvi mozaika, zolaqlı mozaika, sarılıq və s. fərqləndirirlər. 
Orqanların  deformasiyası  yarpaq  ayası,  meyvə,  çiçək  toxumalarının  qeyri-
bərabər böyüməsi nəticəsində baş verir. Bu alabəzəkliyə və yarpaqların deforma-
siyasına səbəb olur (kartofda alabəzək mozaika, sapşəkillik, xiyarda adi mozaika 
və s.). 
Nekroz və ya toxumanın ölməsi ayrı-ayrı ləkə, naxış, ştrix və s. formalar ilə 
xarakterizə 
olunur. 
Nekrozböyümənöqtəsiyarpaqayasınınvəyabitkinintamməhvolmasınaaparır. 
Pomidordastrik, 
kartofdazolaqlımozaikavəs. 
nekroztiplivirusxəstəliklərinəaidedilir. 
Patolojiprosesininkişafınəticəsindəvirusxəstəliklərininsimptomlarıdəyi-
ş
iləbilir, 
birsıraviruslarüçünmüxtəlifsimptomlarəmələgətirməxarakterikdir: 
mozaikavəböyüməningecikməsi, yarpaq vəmeyvələrindeformasiyası. 
VĐRUS XƏSTƏLĐKLƏRĐNĐN SĐMPTOMLARI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A a) b) c) 

127
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A- mozaikalar: a- buğdadazolaqlı; b- çuğundurda; c- lobyadaadi; 
B-yarpaqların deformasiyası: a- pomidorda sapşəkillilik,  
                                                  b- kartofda qırışlılıq, c-çuğundurda qıvrılma 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ba) b) c) 
C            a) b) c) 

128
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
C – sistem nekrozlar: a- kartofda zolaqlı mozaika, b –pomidorda strik, 
c – pomidorda təpə nekrozu 
D- kartof yumrularında daxili nekroz: a- ləkəli; b- torlu 
Bəzihallardaviruslasirayətlənmişbitkilərdəxəstə-
liyinsimptomlarıəmələgəlmir. 
Simptomsuzinfeksiyagizlivəyalatentadlanır. 
Latentyoluxmahallarıməlumdur. 
Misalüçün, 
kartofdaX-virus. 
KartofunbirçoxsortlarıX-virusundaşıyıcılarıolsalarda, 
bitkiəlverişsizşəraitədüşənəqədərxaricisimptomlarmü-şahidəedilmir. 
Beləbitkilərlatentvəyagizliinfeksiyamənbəyixarakteridaşıyır. 
Virusxəstəliklərininəmələgəlməxarakterinəxaricimühitşəraiti–tempe-ratur, 
rütubət, 
işıqlanmavəs. 
təsirgöstərir. 
Viruslarhüceyrədaxiliparazitlərkimisahibbitkilərinhüceyrələrindənasılıdır. 
Ə
trafmühitamillərinintəsirialtındabitkivəonunlabirlikdəvirusinfeksiyasınıninkişaf
şə
raitidədəyişir. 
Eynibirviruslayoluxanzamanətrafmühitşəraitindənasılıolaraq, 
açıqgörünənsimp-tomlarəmələgələvəyainfeksiyalatent, gizliformayakeçəbilir. 
Temperaturunyüksəlməsivirusinfeksiyasimptomlarınındəyişməsinəsə-
bəbolabilir. 
Beləki, 
xiyardayaşılçillivirusuxiyarbitkisiüçünnormalşəraitdəyaşılçilliliksimptomları, 
temperaturunkəskinsurədə 
32-35
0
Cyüksəl-
məsiiləyarpaqayasınınrəngsizləşməsibaşverir. 
Nəticədəyaşılmozaikaəvəzinəağvəyasarımozaikaəmələgəlir. 
D                        a) b)  

129
 
 
Kələmdəqarahərqəviləkəlikxəstəliyininsimptom-ları 
28
0
C-
dədahagüclümüşahidəedilir. 
16
0
C-dənaşağıtempe-
raturdakartofdasarıcırtdanlılıqxəstəliyiinkişafedəbilmir.Yüksəkişıqlanmavəuzuniş
ıqlıgünvirusxəstəliklərinininkişafınaəlverişlişəraityaradır. 
Qaranlıqşəraitdəbirçoxvirusxəstəliklərininsimptomlarıəmələgələbilmir. 
Virusxəstəliklərinindinamikasıbütünvegetasiyadövrüöyrənilir. 
Birçoxviruslarınəmələgətirdiklərisimp-
tomlarçoxzamanabiotikamillərinbitkiyətəsirialtındafor-
malaşanəlamətlərinəbənzəyir. 
Misalüçün, 
soyabitki-
sindəmaqneziumvədəmirçatışmazlığındandamarboyuncaəmə-
ləgələnyaşılxəttvədamarlararasıxlorotiksahələrvirusinfeksiyalısimptom-
larıxatırladır. 
Şə
kərçuğundu-rundamaq-
neziumçatışmazlığındanəmələgələnsarılıqvənekrozlarhəminbitkidəvirusmənşəlisa
rılıqiləoxşardır.  Bitkilərinoptimaldanyüksəktempera-turdabecərilməsivirusxəstə-
liklərisimptomlarınaoxşarəlamətlərinformalaşmasıilənəticələnir. 
Herbisidlərintətbiqidəbəzibitkilərdəvirustiplisimptomlarəmələgəlməsinəşəraityara
dır.  Beləki,  pomidor,  kartof,  pambıqvəs.  bitkilər  2,4-Dherbisidinintəsi-
rinəqarşıçoxhəssasdır. 
Dərmanlamazamanıbitkilərinböyü-
məsininpozulmasıvirusinfeksiyasınıxatırladır 
(yarpaqlarındeformasiyası, 
yar-
paqlarınqıvrılmasıvəs.). 
Birçoxbitkilərköksistemininzədələnməsinəyarpaq-
larınqıvrılmasıiləcavabverirlər. 
 
4.5. VĐRUSLARINPATOGENLĐKMEXANĐZMĐ 
 
Viruslarbitkiyəmexanikizədələnmələrvəyadaşıyıcıhəşəratlarınvurduq-
larıyarayerlərindəndaxilolur, 
plazmo-
desmaüzrəhüceyrədənhüceyrəyəyerinidəyişir. 
Yer-
dəyişməbitkininbirhissəsindəndigərinədəötürücüsistemvasitəsilədavamedir. 
Borusistemiüzrəviruslarınhərəkətiçoxtezzamandabaşverir. 
Viruszərərciklərininfloemüzrəhərəkətiqidamaddələ-
rininaxınıiləpassivbaşverir. 
Viruslarıntransportlaş-
masınınsürətifloemayaaxınınintensivliyindənasılıdır. 
Beləki, 
kartofyumrularınınformalaşmasıdövründə 
(fotosintezməhlul-
larıyarpaqlardanyumrularaaxır) 
yumrularaaxınlabirlikdəviruslardadüşürlər. 
Borusistemiiləviruslarbitkininbütünorqanlarınadaxilolurlar:  çiçək,  kök,  yum-
ruvəs. 
viruslaradətənyarpaqda, 
floemdəcəmləşir, 
çiçəklərdədəolabilir, 
lakintoxumlardaçoxlarıolabilmirlər. 
Viruslarınəksəriy-
yətiköklərdəuzunmüddətəsaxlanılır. 

130
 
 
Yumrulardaonlarıntoplanmasıçüçərməanınayaxınyüksəlir. 
Kökvəzoğmeristemlərinəviruslarheçdəhəmişəyoluxabilmirlər. 
Viruslarsahibbitkininhüceyrələrinədaxilolaraq, 
onlardafiziolojivəbio-
kimyəviproseslərinpozulmasınasəbəbolur. 
Buözünüfotosintezintensivli-
yininaşağıdüşməsində, birsırafermentlərintənəffüsfəallığınıngüclənməsində, bitki-
lərinböyüməmaddələrininfəallığınınazalmasındavəs. proseslərdəgöstərir. 
Yoluxanorqanizmətəsirxarakterinəgörəviruslarikiböyükqrupabölünür: 
mozaikavəsarılıqtipliviruslar.Sarılıqtipliviruslarlabitkilərinyoluxmasızama-
nımozaikatipliviruslaranisbətəndahagüclüzədələnmələrmüşahidəolunur. 
Bütövbitkininvəyaonunayrı-ayrıorqan-
larınındeformasiyasısarılıqtiplivirusxəstəliklərininəmələgəlmə-
sininxarakterikxüsusiyyətidir. 
Sarılıqtiplixəstəlik-
lərəassimlyatlarınaxınınınpozulmasıvəyarpaqlardahəd-
dindənartıqnişastanıntoplanmasınəticəsindəkobud, 
bərkvəhəttakövrəkyarpaqlarınəmələgəlməsixasdır. 
Sarılıqviruslarıbitkilərinborusisteminətəsiredirlər, 
floemhüceyrələri-
ninməhvolmasınavədağılmasınasəbəbolur, 
ksilemborularındamaneələrəmə-
ləgətirirlərvəs. 
Mozaika virusları ilə  yoluxma nəticəsində bitkinin sirayətlənmiş orqanları-
nın rəngi, xloroplastların əmələ gəlməsinin gecikməsi hesabına dəyişir. Formanın 
pozulması  adətən  ayrı-ayrı  yarpaqların  daxilində  müşahidə  olunur,  mezofillin 
qeyri-bərabər inkişafı nəticəsində qırışıqlıq, büzülmə əmələ gəlir. Mozaika virus-
ları  əsasən  parenxim  hüceyrələrində,  sarılıq  virusları  isə  floemdə  yaşayırlar.  Sa-
hib  bitkinin  toxumalarında  oturma  xarakteri  nəinki  xəstəliklərin  simptomlarının 
müxtəlifliyini  müəyyən  edir,  eyni  zamanda  patogenin  bitkidən  bitkiyə  yayılma 
qaydasında  da  özünü  göstərir.  Mozaika  virusları  sorucu  həşəratlarla  (əsasən  mə-
nənələr) ötürülür, lakin kontakt  qayda  ilə də  yayıla bilirlər. Sarılıq tipli viruslar 
persistent olaraq cırcıramalarla ötürülür. 
Bütövlükdə bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da son illər müxtəlif 
ə
kin  sahələrində  virus  mənşəli  xəstəliklərin  yayılması  arealı  genişlənir,  onlarla 
yoluxma  sürətlənir,  intensivliyi  güclənir  və  obliqat  qidalanma  tipinə  malik  olan 
bu  mikroorqanizmlərin  yaşaması  üçün  yalnız  canlı  substratın  tələb  edilməsi  mə-
sələni daha da mürəkkəbləşdirir. 
4.6. FĐTOPATOGENVĐRUSLARIN 
NOMENKLATURAVƏTAKSONOMĐYASI 
 
Đ
lkdəfəviruslarıvahidsistemşəklindətəsnifetməkcəhdlərini 
1927-
ciildəD.Consonetmişdir. 
Aliməgörəvirusadlandırılarkənqidalandığıbitkininadınavirussözüəlavəedilirvəərəb

131
 
 
rəqəmləriilənömrələnir. 
Misalüçün, 
Con-
sonagörətütündəvirusxəstəliyinitörədənpatogenbeləadlandırılır:  «tütünvirusu  1», 
tütündəmüşahidəediləndigərvirus «tütünvirusu 2» vəs. 
1937-
ciildəK.SmitConsonunnomenklaturasınınformasınıdəyişərəksahibbitkinindaxilold
uğucinsinlatındilindəadlandırılmasınıtəklifetmişdir.  K.Smitəgörətütünvirusu  – 
Nicotiana 
virus1, 
kartofyarpaqlarındaçillilik 
– 
Solanum 
virus 
1, 
xiyarmozaikavirusu 
– 
Cucumis 
virus 
1vəs. 
adlandırılmalıdır. 
Viruslarınmüxtəlifştammlarıisərəqəminyanınaböyükhərfləriəlavəedilməkləgöstəri
lir, məsələn, Nicotiana virus 1A. 
Lakinviruslarınsistematikasındaçoxluçatışmazlıqlarhaqqındaalimlərinfikirlə
ribugünüçündəaktuallığınısaxlayır. Məsələn, Y.Đ.Vlasova (1967) görəmüasirtəsni-
fatlarviruslarınfilogenetikqohumluqmünasibətlərininəzərəalmır. 
V.M.Jdanovviruslarıntəsnifiniaşağıdakışəkildətərtibetməyitəklifet-mişdir: 
Tip – Vira (viruslar) 
Siniflər: Protophytoviralia (faqlar) 
Phytoviralia (bitkivirusları) 
Zooviralia (insanvəheyvanvirusları) 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınaəsaslananM.N.Rodigin 
(1978) 
viruslarıntəsnifedilməsiüçünaşağıdakıəsasmeyarlarıngötürülməsiniməqsədəuyğun
sayır: 1) morfologiyavəreproduksiyaüsulları; 2) kimyəvitərkibivəfizikixüsusiyyət-
ləri;  3)  immunolojixüsusiyyətləri;  4)  fizikivəkimyəviagentlərəhəssaslıq;  5)  tə-
biiötürməüsulu; 6) patologiya; 7) simptomotologiya. 
K.V.Popkova  (2005)  göstərirki,  sonillərviruslarınadlandırılmasındaingi-
lisdilliişarələrdənistifadəetməkqəbuledilmişdir,  məsələn,  tütünmozaikavirusu  – 
tobaccomosaicvirusadlandırılır. 
Đ
ngilisalimləriA.GibbsvəB.Xarrisonviruslarınxarakterizəedilməsiüçün, 
onlarınəsasxüsusiyyətlərinikodlaşdırankriptoqramlardanistifadəedilməsiniməsləh
ə
tgörmüşlər: 
burayanukleinturşusununtipi, 
onunkütləsi, 
virushissəcik-
lərininforması, 
sirayətləndiyibitkiqrupu, 
daşıyıcıhəşərattipiivəs. 
aiddir. 
Lakinbukriptoqramlaralimlərtərəfindənqəbulolunmamışdır. 
Bitkiviruslarınınöyrənilməsiprosesindəalimlərinonlarıntəsnifləşdirilməsiisti
qamətindəapardığıişlərdavamedir. 
Lakinsonillərviruslarınelmiəsaslandı-
rılmışuniversaltəsnifatsistemininyaradılması məsələsini Beynəlxalq komitə öz 
üzərinəgötürmüşdür. 
 
4.7. VĐRUSXƏSTƏLĐKLƏRĐNDƏNBĐTKĐLƏRĐN 
MÜHAFĐZƏSĐ 
 

132
 
 
Virusxəstəliklərikəndtəsərrüfatınaəhəmiyyətlidərəcədəzərərvururlar. 
Bəzihallardamədənibitkilərinviruslayoluxmasıməhsuluntamitməsi, 
baror-
qanlarınındağılmasıiləxarakterizəolunur.  Adətən,  sirayətlənmişbitkiləryaşa-yır, 
lakinonlarınməhsuldarlığıaşağıdüşür. 
Müəyyənbirvirusxəstəliyindənmübarizəüsulununseçilməsivirusunvəyoluxanbitkin
inbiolojixüsusiyyətlərin-dənasılıdır. 
Virusxəstəlikləriiləaparıla-
nmübarizəişləriniprofilaktiktədbir-lərəvəsağalmağa 
(terapiya) 
ayırmaqolar: 
birinci 
– 
yəniprofilaktikitədbirlərxəs-təliyinqarşısınıalmağa, 
ikinci 
– 
terapiyaisəartıqxəstələnmişbitkinisağaltmağaxidmətedir. 
Profilaktikitədbirlər. 
Virusxəstəliklərindənprofilaktikaözündəaşağıda-
kılarıcəmləşdirir: 
virussuzəkinmaterialındanistifadə, 
virusadavamlısortlarınbecərilməsi, 
virus-
larındaşıyıcılarıiləmübarizəvəbaşqatədbirlər. 
Virussuzəkinmaterialınınistifadəsi.Sağlaməkinmaterialınıvirusinfek-si-
yasındanazadolanbitkilərdənalırlar. 
Toxumluqəkinlərininvəziyyətinənəzarətüçünonlarımüntəzəmolaraqmüayinəedir, 
viruslayoluxmuşbitkilərikənarlaş-dırır, yənitəmizləməişləriaparırlar. Təmizləmə – 
toxumluqəkinlərdəinfeksiyamənbəyiniməhvetməküçünənsəmərəliüsuldur. 
Təmizləməzamanıaydıngörü-
nənvirusinfeksiyasısimptomlarıolanbitkilərikənarlaşdırırlar. 
Zəifsimptomlarəmələgətirənxəstəliklərintörədiciləriolanvirusvəyaştammlarıtə-
mizləməqay-dasıiləsahədənçıxarmaqolmaz, 
beləki, 
onlardayoluxmuşbitkilərpraktikiola-raqsağlamlardanseçilmir. 
Bunagörədəmüayinəyəəlavəolaraqbitkilərdəvirus-
larınserolojidiaqnostikasınıdahəyatakeçirirlər. 
Misalüçün, 
böyükhəcmdəvi-
ruslarınserolojianalizinitoxumluqkartofsahələrindəhəyatakeçirirlər. 
Buzamanvirusmüəyyənedilənbitkilərsahədənçıxarılır. 
Yoluxmamışəkinmaterialınıapikal 
(təpə) 
meristemkulturasıüsuluiləalmaqolar. 
Buüsulonaəsaslanırki, 
sistemyoluxmuşbitkilərintəpəmeristemləriviruslardanazadolabilər. 
Sterilşəraitdəmeristemibitkidənaralayır, 
qidamühi-
tindəondankiçikbirbitkibecərirlər. 
Alınmışbitkiləritorpağabasırır, 
virusinfek-
siyasınınmövcudluğuyoxlanılırvəgələcəkçoxaldılmadaistifadəedirlər. 
Apikalmeristemkulturasıvətəpəzoğlarıkartof, 
çiyələk, 
qərənfilvəs. 
vegetativçoxaldı-
lanbitkilərdəviruslardanazadəkinmaterialınınyaradılmasıüçüngeniştətbiqedirlər.