Zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA 
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH 
VAZIRLIGI 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI 
QARSHI FILIALI
 
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
K I - 11 - 20
 
GURUH TALABASINING
 
Mashinali o‘qitishga kirish
 
 
FANIDAN
1 – Mustaqil ishi

Bajardi: 

 Soliyev A. 
 
Qabul qildi:
To’rayev A. 
Qarshi-2023. 

---

Reja: 
1. Mashinali o’qitishning sun’iy intellektdagi o’rni
2. Mashinali o’qitishda modelni optimallashtirish usullari va yo’llari 
3. Aqlli o’yinlarni yaratishda mashinali o’qitish masalalaridan 
foydalanish 
4. 
O’yinlarda sun’iy intellect elementlarini qo’llash 
5. 
Xulosa
6. Foydalanilgan adabiyotlar 

---

Sun’iy intellekt — informatikaning alohida sohasi bo‘lib, odatda inson ongi 
bilan bog‘liq imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama qilish, masalani 
yechish, tarjima va shu kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan 
shug‘ullanadi. 
Hozirda SI turli amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm hamda dasturiy 
tizimlardan iborat va u inson ongi bajarishi mumkin bo‘lgan bir qancha vazifalarning 
uddasidan chiqa oladi. 
1990 yillarda SI taraqqiyotida yangi sahifa ochildi. 1997 yilda Deep Blue nomli IBM 
kompyuteri shaxmat bo‘yicha jahon chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi 
ilk kompyuter bo‘ldi. 
SIning yorqin namunalaridan yana biri – IBM Watson superkompyuteri bo‘lib, u o‘z 
bazasidan kelib chiqib muayyan tilda berilgan savollarga javob beradi. Shuningdek, 
ko‘pchilikning doimiy hamrohiga aylanib ulgurgan mobil yordamchi Siri, 
fotosuratlarni qayta ishlovchi Prisma kabi dasturlarni SIning yutuqlaridan biri 
sifatida qayd etish mumkin. Hozirga kelib sun’iy intellekt keng ko‘lamda 
ommalashib kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha jabhalarini qamrab 
olmoqda. Masalan, Xitoydagi Inchuan shahri aholisiga bank kartalarining 
keragi yo‘q. Hisob-kitoblar bilan bog‘liq barcha jarayonlar sun’iy intellekt 
tomonidan insonning yuz qiyofasini aniqlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Mashinali o'qitishda modelni optimallashtirish usullari va yo'llari, modelning 
performansini va ishni yaxshilashga yordam beradi. Bu usullar va yo'llar 
quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: 

---

1. Gradient tushunish: Gradient tushunish modelni optimallashtirishning eng ko'p 
ishlatiladigan usuli hisoblanadi. Bu usulda, modelning xatoligi (yoki hatolik 
funksiyasi)ni kamaytirish uchun gradientni hisoblangan, modelning parametrlarini 
yangilash uchun gradientni qo'llash mumkin. 
2. Stokastik gradient tushunish: Bu usulda, gradient tushunishdan farqli ravishda, 
har bir qadamda faqat bir nechta namunalar ishlatiladi. Bu usul modelni tezroq 
optimallashtirishga yordam beradi. 
3. Momentum: Momentum usuli gradient tushunish usulining yana bitta variantidir. 
Bu usul parametrlarini yangilash uchun gradientni ishlatadi. Momentum usuli 
modelni optimallashtirishni tezlashtiradi va gradient tushunishdan ko'ra ancha 
tezroq ishlaydi. 
4. Adagrad: Adagrad usuli, gradient tushunishdan foydalanadi. Bu usul modelni 
optimallashtirishni yaxshilash uchun har bir parametrga alohida ishlov beriladigan 
gradientni hisoblaydi. Bu usul modelni optimallashtirishni yaxshilashda ishlatiladi. 
5. Adam: Adam usuli, momentum va adagrad usullarini birlashtiradi. Bu usul 
modelni optimallashtirishni tezlashtiradi va gradient tushunishdan ko'ra ancha 
tezroq ishlaydi. 
6. Regularizatsiya: Regularizatsiya usullari modelning overfittingni oldini olish 
uchun ishlatiladi. Bu usullar modellarga qo'shimcha cheklovlar qo'shish orqali 
ishlatiladi. 
7. Keshlash: Keshlash usuli modelning ishini tezlashtirish uchun ishlatiladi. Bu usul 
modelni to'g'ridan-to'g'ri xotiradan ishlatishga imkon beradi va natijada ishni 
tezlashtiradi. 
Bu usullar va yo'llar mashinali o'qitishda modelni optimallashtirishda ishlatiladi va 
modelni yaxshilashda yordam beradi. 
Ta’limning bugungi vazifasi o‘quvchilarni kun sayin ortib borayotgan axborot 
— ta’lim muhiti sharoitida mustaqil faoliyat ko‘rsata olish, turli sohalarda 
zamonaviy axborot texnologiyalarini samarali qo‘llash va axborot oqimidan oqilona 
foydalanishga o‘rgatishdan iborat. 
Shu maqsadda, o‘quvchilarga uzluksiz ravishda mustaqil ishlash imkoniyati va 
sharoitini yaratib berish hamda ijodiy fikrlash va mustaqil qarorlar qabul qilishga 
o‘rgatish zarur. Bu masalaning yechimi tabiiyki, mazkur jarayonning asosiy 
tashkilotchisi — pedagoglarni tayyorlash sifatiga bog‘liq. Har bir jamiyatning 
kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay 
darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot 
yo‘lidan ildam borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va 
takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot 

---

texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati 
darajasiga ko‘tarilgan. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlar ta’lim tizimida ham o‘ziga xos o‘zgarishlarni kiritish va yangiliklarni joriy 
etish zaruratini belgilab bermoqda. 
Hozirgi kunda barcha sohalarga jadal joriy etilib borayotgan zamonaviy axborot 
texnologiyalariga oid bilimlarni egallashga qaratilgan «Informatika» fani samarali 
o‘qitilyaptimi? O‘quvchilar kasbiy faoliyati sohalari uchun zarur bo‘lgan axborot 
texnologiyalari 
bilan ishlashning dastlabki ko‘nikmalariga ega bo‘lib 
borayaptilarmi? Bugungi kunda barcha o‘qituvchilar dars mashg‘ulotini to‘g‘ri 
loyihalay oladimi? Dars mashg‘ulotining samaradorligi qanday omillarga bog‘liq? 
Bu kabi savollarga hozircha ijobiy javob bera olmasligimiz, achinarli holdir. 
O‘tkazilgan anketa tekshiruvlariga ko‘ra Namangan shahridagi ayrim ta’lim 
muassasalarining aniq bir guruhlarida informatika fanidan olingan nazorat ishida 
o‘quvchilar nisbatan past baholanganlar. Bu past sifat ko‘rsatkichidir. O‘quvchi 
bugungi kunda ta’lim sohasini egallar ekan, kelgusi ta’lim bosqichini davom ettirishi 
uchun zamonaviy dasturiy, texnik va kommunikativ vositalardan samarali foydalana 
olish salohiyatiga ega bo‘lishi, xususan: zamonaviy taraqqiy etgan jamiyatda 
axborot va axborot texnologiyalarining o‘rnini bilishi; axborotni boshqarish vositasi 
sifatida axborotlarni olish, yig‘ish, qayta ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi; global 
kompyuter tarmoqlarida ishlash va ular orqali foydali axborotlar olish va ulardan 
ijodiy fikrlashni o‘stirishda foydalanish usullarini egallashi talab etiladi. 
Jamiyatning axborotlashuvi ta’lim tizimida uzluksiz innovatsiyalarni talab etadi. 
Bugun har qanday uslub darhol eskirishi va yangi metodlar bilan boyitilishi mumkin. 
Dars mashg‘ulotida kerakli natijalarga erishish qaysi omillarga bog‘liq? Dunyoning 
turli mamlakatlarida ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan ta’limda innovatsiyalarni 
qo‘llash bo‘yicha izlanishlar olib borilgan. Ularda «innovatsiya», «interfaol 
usullar», «innovatsion texnologiyalar» to‘g‘risida yaxshi axborotlar to‘plangan, 
biroq axborot texnologiyalarini ta’lim muassasalarida o‘rgatish samaradorligini 
orttirish bo‘yicha aniq tavsiyalar yetarli emas. Shuning uchun asosiy maqsad yuqori 
darajada 
o‘zlashtirish 
natijalariga 
erishishni 
ta’minlovchi 
innovatsion 
texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini ishlab chiqish, xususan, 
zamon talab etayotgan axborot texnologiyalari bo‘yicha pedagogik 
innovatsiyalardan foydalanish masalalarini tadqiq etishdan iboratdir. Ta’lim 
jarayoniga innovatsiyalarni qo‘llash bugungi kunda quyidagi vazifalarni amalga 
oshirishni talab etadi: 
o‘quv fanining aniq maqsadini aniqlash; 
fanning hajmi va mazmunini aniqlash; 
zarur bo‘lgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va tavsiya etish; 
fanning moddiy va texnik ta’minotini yaratish; 

---

ta’lim oluvchilarning xususiyatlarini o‘rganish; 
o‘qituvchining tayyorgarligi va dars mashg‘ulotini loyihalash. 
Yuqoridagi vazifalar ichida eng muhimi, bu o‘quv jarayonini tashkil etish uchun eng 
maqbul bo‘lgan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqishdir. Bu muammolarni u yoki 
bu aniq bir usulni tavsiya etish bilan, ayniqsa, pedagog reproduktiv ta’lim 
usullarinigina qo‘llashni maqsad qilgan bo‘lsa, hal etib bo‘lmaydi. Maqsadga 
erishishning eng to‘g‘ri yo‘li, bu dars mashg‘ulotini loyihalashda integrallashgan 
ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan darsning turli bosqichlarida 
samarali foydalanish imkoniyatlarini izlashdir. Informatika fanini o‘qitishda 
shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning quyidagi metodlarini qo‘llash maqsadga 
muvofiqdir: o‘yinli texnologiyalar; muammoli o‘qitish; dasturlashtirilgan o‘qitish; 
kompyuterlashtirilgan o‘qitish; modulli o‘qitish. 
Bu texnologiyalar o‘quv mavzusi maqsadidan va mavzuning mazmunidan kelib 
chiqib, darsning turli bosqichlarida turlicha qo‘llanishi mumkin. 
Maktab o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini hisobga olib, fanni o‘qitishda g‘oyat 
samarali bo‘lgan qator o‘yinli texnologiyalar ishlab chiqilgan. Mutaxassislarning 
fikricha, insonning asosiy faoliyat turi uch ko‘rinish: mehnat faoliyati, o‘yin 
faoliyati, o‘quv faoliyatida shakllanadi. Ularning barchasi o‘zaro bog‘liq holda sodir 
bo‘ladi. Ta’kidlashlaricha, bolalarning maktabdagi o‘quv materiallari asosidagi 
aqliy harakatlarini shakllanish qonuniyatlari o‘yin faoliyatlarida tarkib topadi. Biroq 
o‘yinli ta’limni o‘quvchilar bilan ishlashdagi asosiy ta’lim shakli deyish to‘g‘ri 
emas. U o‘quvchida bilish qobiliyatini shakllantirmaydi, biroq ularning bilish 
faolligini oshiradi, xolos. O‘quvchini aqliy rivojlantirishga yordam beruvchi 
quyidagi guruhdagi o‘yinlarni ajratish mumkin. 
Teoremalarni isbotlash. Teoremalarni isbotlash usullarini o'rganish sun'iy 
intellektni rivojlantirishda muhim rol o'ynadi. Ko'pgina norasmiy vazifalar, masalan, 
tibbiy diagnostika, teoremalarni isbotlashni avtomatlashtirish uchun ishlatilgan 
muammolarni echishda uslubiy yondoshuvlarni qo'llaydi. Matematik teoremaning 
isbotini izlash nafaqat gipotezalarga asoslangan chegirishni, balki asosiy teoremani 
umumiy isbotlash uchun oraliq bayonotlarni isbotlash kerak bo'lgan intuitiv 
taxminlarni yaratishni ham talab qiladi. 
Rasmni aniqlash. Naqshni aniqlash uchun sun'iy intellektdan foydalanish o'xshash 
xususiyatlarga asoslangan grafik ob'ektlarni aniqlash uchun amalda ishlaydigan 
tizimlarni yaratishga imkon berdi. Xususiyatlar sifatida tan olinadigan ob'ektlarning 
har qanday xususiyatlari ko'rib chiqilishi mumkin. Belgilar ob'ektning yo'nalishi, 
hajmi va shakliga mutanosib bo'lishi kerak. Belgilar alifbosi tizimni ishlab 
chiquvchisi tomonidan shakllantiriladi. Tanib olish sifati ko'p jihatdan xususiyatlar 
alifbosi qanchalik yaxshi rivojlanganligiga bog'liq. E'tirof etish, rasmda ta'kidlab 

---

o'tilgan bitta ob'ekt uchun xususiyat vektorini olishdan iborat, va keyin ushbu vektor 
alifbosi belgilaridan qaysi biriga javob berishini aniqlashda. 
Mashina tarjimasi va inson nutqini tushunish. Lug'at yordamida inson nutqidagi 
jumlalarni tahlil qilish vazifasi sun'iy intellekt tizimlarining odatiy vazifasidir. Uni 
hal qilish uchun turli tillardagi iboralarni taqqoslashni osonlashtiradigan vositachi til 
yaratildi. Keyinchalik, ushbu vositachi til tarjima qilinadigan matnlarning 
ma'nolarini ifodalash uchun semantik modelga aylandi. Semantik model 
evolyutsiyasi bilimlarning ichki namoyishi uchun til yaratilishiga olib keldi. 
Natijada, zamonaviy tizimlar matn va iboralarni to'rtta asosiy bosqichda tahlil qiladi: 
morfologik tahlil, sintaktik, semantik va pragmatik tahlil. O'yin dasturlari. Aksariyat 
o'yin dasturlari ro'yxatlash variantlari va o'z-o'zini o'rganish kabi bir necha asosiy 
g'oyalarga asoslangan. Sun'iy intellekt usullaridan foydalangan holda o'yin dasturlari 
sohasidagi eng qiziqarli vazifalardan biri bu kompyuterga shaxmat o'ynashni 
o'rgatishdir. U 50-yillarning oxirlarida, kompyuterlar boshida tashkil etilgan. 
Shaxmatda ma'lum mahorat darajasi, o'yin sifati darajasi mavjud bo'lib, ular 
tizimning intellektual o'sishini baholash uchun aniq mezonlarni berishi mumkin. Shu 
sababli, dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan olimlar kompyuter shaxmatida faol 
ishtirok etdilar va ularning yutuqlari haqiqiy amaliy ahamiyatga ega bo'lgan boshqa 
intellektual ishlanmalarda qo'llaniladi. 1974 yilda shaxmat bo'yicha jahon 
chempionati birinchi marta Stokgolmda bo'lib o'tgan navbatdagi IFIP (Axborotni 
qayta ishlash xalqaro federatsiyasi) kongressida bo'lib o'tdi. Ushbu musobaqaning 
g'olibi "Kaissa" shaxmat dasturi bo'ldi. U Moskvada, SSSR Fanlar akademiyasining 
Boshqarish muammolari institutida tashkil etilgan. 
Xulosa 
Men bu mustaqil ishni tayyorlash mobaynida sun`iy intellektni aslida nima 
ekanligini kelib chiqish tarixini rivojlanish davri hozirgi kundagi ahamiyatini 
o`rgandim.Sun`iy intellekt talab eng kuchli bo`lgan sohalardan biri hisoblanadi. 
Sun`iy intellekt tadbiq qilinayotgan sohalar judayam ko`p topiladi ularnig asosiy 
yo`nalishlarini va turlarini yuqorida keltirib o`tdim.Men sun`iy intellekt haqida 
materiallar bilan tanishish davomida bu sohaga qiziqishim judayam ortdi.Sun`iy 
intellektda ma`lumotlar bazasi eng kerakli dasturiy qism hisoblanadi . Ya`ni har bir 
buyruq o`zini o`zi yangilab borishi ko`zda tutilgan. 
Foydalanilgan adabiyotlar 

---

1. Н. Х. Авлиякулов. Пeдагогичeская тeхнология. — Ташкeнт, 2009. 
2. K. Ismanova. Amaliy dars mashg‘ulotlarini innovatsion usullar yordamida 
tashkil etish. — Ta’lim muammolari jurnali. 2-son, 2012-yil. 
3. О. С. Абдуллаeва. Повышeниe эффeктивности процeсса подготовки к 
пeдагогичeской дeятeльности студeнтов вуза. — Журнал «Молодой 
учeный». №10, 2013 г.