Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil»

 
t
у. 
ЛТ
 
^
*аМщ
*•«**> 
A a

 |f> J&SW 
~1&ащ1й£&%л ^^я& ф гЛ *'*
% *•&
~* <** 2 ^  
«ЭДфj
_  ' Л * % * - ^  
ъЛ Я ''*#****
* * /
' ^ « J K d c v
® «|> L .
«4»*»
M ^ tk  
ımJ)&JJI*tL>%& -t
---C4> ‘ ><Ş«*-Ç^aÄ»--
22 — TD  80,  55
*74
Transkripsiya
Bu nom  erdinig bititmış buyan edgü kılınç küç -  
intə, tüşintə m ən Balaçuknurj közünür -  
tə kop am ağ küsüşüm kanzun, bützün.
Takı yim ə bu buyan küçintə anam Seviçük 
Teqrimmp,  atam Kedin Inalnıp Tatar 
Teqrimniq,  küdəgüm Altmış Tuturmur),
İnim Əlignir), kəlinim  Timinnig, oğlum 
Küzünüq,  kızım  Kütbəçükniq bular yimə 
küsüşləri kamp bütüp burkan bolzunlar.
Takı yim ə  .  .  .  a y u n ..................................
katm  atam Çalur Tutuk bəgkə,  katın anam 
Tibiş Teprimkə,  içim İttə Inalka,
İnim T  .  .  .  Inalka bu bu ıduklar erməz
......................................... bu bitig
küçintə üstün teıjri yirintə 
burkanlar uluşmta toğulayun tutmak -  
lari bolup toğzunlar.
T ərcüm ə
Bu din cavahiri yazdırmış savab yaxşı əm əli sayə -  
sində,  qarşısında m ən Balaçukun görünüşün -  
də bütün dürlü arzum yerinə yetsin, bitsin.
Daha yenə bu yaxşılıq sayəsində anam Seviçük 
Tanrımın,  atam Kedin Inalın Tatar 
Tanrımın,  kürəkənim  Altmış Tutunun, 
kiçik qardaşım Əligin, gəlinim Timinin,  oğlum 
Küzümün,  qızım Kütbəçükün -  bunlar yenə 
arzulan başa düşüb, bitib burhan olsunlar.
Daha yenə  .  .  .  aləm ...............................
qayınatam Çalur Tutuk bəyə, qaymanam 
Tibiş Tanrıma,  böyük qardaşım İttə inala,
K içik qardaşım T . . .   inala bu bu m üqəddəslər olmaz. 
......................................................... bu yazı
375

sayəsində yuxarıda tanrı yerində 
burhanlar ulusunda doğuş dünyası tutmaq -  
lari olub doğulsunlar.
M ətn
A lk u .....................................
Arzular iligi kaqımız
Alp Şakım um ....................
Adı kötürülmüş burkanmq
Altun a ğ ız ..............................ı
Aça adıra nomlamış
Alku küsüşlərig kanturdaçı
Amıta ayusı  suduruğ
Adınlarka asığ bolzun tip
Ayayu okıp açzun tip
Alku küsüşlərim  kanzun tip
Amtı mən Buyan K aya Kal kəntü özüm
Adruk kirtkünç turğurup
Ayayu yüz on küün yakturup
Admlarka yumku üləmiş
Ağır buyanlarımız küçintə
Ayazka, yağızka tayaklığ
Arka kamığ kut vakşik
Ayığ nom aşlığ teqriləmiq
Aşılzun nomluğ küçləri
Aşılmış,  üstəlmiş küçlügin
Adınçığ ıduk kağan kan suusın
Ançulayu ok katunlar kutlarm
Raça badıra tayzılam ı yimə
Adasız, tudasız tümən yıl
Ava kavşayu küzətsin
Adruk küsüşləri top kamp
Alkum biltəçi belgürzün
Amtı bu buyan küçintə
Arslan Bilgə Tenri İlig Küçük Iduk Kut
İ7 6
Ançulayu ok əkəm  Tölək K ız Teqrim,
Adın kalmış katunlar, tiginlər yimə
Adasız uşun yaşamakta ulatı
Alku türlüg küsüşləri kamp bütüp
Adak soqınta tərk ödün
Abıta burkan uluşınta toğmakları bolzun.
Amtı m ən  Buyan  Kaya Kal
Ayayu bu nomuğ yakturmış
Adruk buyamm küçintə
Alku küsüşlərim  top kamp
Əmgəksiz,  igsiz inç bolup
Edgülüg  işlərim tərk bütüp
Aq  kiniııtə  kiçmətin ara
Abıta burkan kutın bulayın
Yana yim ə buyan küçintə
................p orun Lama bakşı
Yeqgəm  kutluğ tigin kız teqrim 
. . . .   K ız teqrim Orun tigin teqrim
S iqillərim ............................
......................- ım Sarığ açarı
Çin tigin kəlin  teqrim
Kızlarım Tanyaşiri bəg,  İrinçin bəg
Kilinim Turmış tigin başlap
Yana y im ə ................Uçı bəg
Əkəm Tilik tigin kız teqrim 
Yigən  . . . .   Nırmala şiri bəg
ima şiri bəg.  Y ig in .............
(əksikdir)
T ərcüm ə
B ü tü n ..................................
Zahidlər hökmdarı atamız

Alp Şakım uni....................
Adı ucalan burhanın
Qızıl a ğ ız ............................
Açaraq,  ayıraraq vəz etdiyi
Bütün arzuları anladan
Amıta dediyi suduru
Başqalarma faydalı  olsun deyib
Hörmət edərək oxuyub açsın deyib
Bütün arzularım yerinə yetsin deyib
İndi mən Buyan Kaya Kal özü özüm
Artıq bir inam niyyəti ilə
Hörmət edərək min şam yandırıb
Başqalarına hamısına payladığımız
Ağır yaxşılıqlarımız sayəsində
Göyə, yerə dayaqlı
Digər bütün səadət ruhlarının
Pak din aşlı tanrıların
Artsın dini i gücləri
Artmış, çoxalmış gücü ilə
Seçilən müqəddəs xaqan,  xan səadətini
Beləcə də xatunlarm səadətlərini
Raça badıra tayzıları da
Təhlükəsiz, xətasız on min il
Hifz və him ayə edərək qorusun.
H ər cür arzuları bütün başa düşüb 
H ər şeyi bilən zühur etsin.
İndi bu yaxşılıq sayəsində 
Aslan Bilgə Tanrı İlig Künçük Iduk Kut 
Beləcə də böyük bacım Tölək Qız Tanrım 
Başqa qalan xatunlar, şahzadələr də 
Təhlükəsiz, uzun yaşamaqdan başqa 
Bütün dürlü arzuları qanıb bitirib 
Ayaq sonunda nəhayət zamanda 
Abıta burhan ulusunda doğulmaqları olsun. 
İndi mən Buyan Kala Kal 
Hörmət edərək bu qanunu yaxtırmış 
Seçilən yaxşılığım sayəsində
37»
Bütün arzularım bütün qanıb 
Zəhm ətsiz, xəstəliksiz sakit olub 
Yaxşı işlərim  dərhal bitib 
Ən  sonunda vermədən ara 
Abıta burhan səadətini tapım.
Yenə bir də yaxşılıq sayəsində
......................... məkan Lama müəllim
Y engəm  K utluğ tigin qız tanrım
...................... Qız tanrım,  Orun Tigin tanrım
Kiçik b acılarım .......................
.......................... Sarı açarı
Çın tigin gəlin tanrım
Qızlarım Tanyaşiri bəy,  İrinçin bəy
Gəlinim Durmuş tigin başda olmaqla
Yenə d ə .......................Uçı bəy
Böyük bacım Tilig  tigin qız tanrım 
Y ig ə n ..............Nırmala şiri bəy
ima şiri bəy yigən 
(əksikdir).
379

Xotm   d u a sı
Bu  xətm  duasmda  da  əsəri  basdırıb  yayan  adam ın  Arslan 
Bilgə  Tenri  İlig  Kiinçük  Iduk  K ut  olduğu  məlum   olur.  Şeirin 
müəllifi  mətndə  göstərilmişdir.  Türk  tədqiqatçısı  Rəşid  R əhm əti 
Arat  belə  hesab  edir  ki,  əsərin  müəllifi  elə  Künçük  Id u k   Kut 
özüdür.  Şeirin dil və üslubuna əsaslanıb mən bu  fikirdəyəm   ki,  bu 
xətm  duasmm  müəllifi  Buyan  Kaya  Kaldır.  Əvvəlki  və  bu  şeirdə 
hətta  bütöv  misralarm  eyni  olması  da  fikrimi  sübut  edir.  Şeirdə 
Künçük  Iduk  K utdan  əvvəl  onun  atası  Arslan  Kutluğ  Tenri  İlig 
Kirəşiz  Iduk  Kut,  anası  Tokluğ  Kutluğ  Ağa  və  ögəy  anası 
Kurçığan Ağanın adı çəkilir.
M ətn
Admçığ ıduk kağan kan suusm 
. Ançulayu ok Kıq Tay Kıu. katm kutın 
raça badıra tayzıları yimə 
Adasız tudasız tümən yıl 
Ava kavsayu küşədzün 
Adruk küsüşləri top kamp 
Alkunı biltəçi belgürzün 
Arslan Bilgə Teqri İlig 
Atam Kirəşiz Iduk Kut 
Anam Tokluğ Kutluğ Ağa birlə 
Ançulayu Kurçığan Ağa yimə 
Abıta burkan uluşmta 
Antımısız toğup belgürüp 
Artukrak tərk ödün 
Adırtlığ burkan kutın bulzunlar 
Amtı mən Künçük Iduk K ut 
Ayayu bu nomuğ yakdurup 
Adruk buyanım küçintə 
Alku küsüşlərin top kamp 
Əmgəksiz, igsiz mç bolup 
Edgülüg işlərim tərk bütün
380
(əksikdir)
T ərcü m ə
Seçilən m üqəddəs xaqan xan səadətini, 
Beləcə də  K m  Tay  K ıu xatun səadətini 
Raça badıra tayzıları da 
Xatasız, bəlasız on min il 
Hifz və him ayə edərək qorusun.
Hər cür arzuları bütün qanıb 
Hər şeyi  bilən  zahirə çıxarsın.
Aslan Bilgə Tanrı ilig
Atam K irəşiz Iduk  K ut
Anam Tokluğ Kutluğ ağa ilə
Beləcə Kurçığan Ağa da
Abıta burhan ulusunda
Fasiləsiz doğulub zühur edib
Lap çox qısa zamanda
Fövqəladə burhan səadətini tapsınlar.
İndi mən  K ünçük Iduk K ut
Hörmət edərək bu qaydanı yandırıb
Fərqli yaxşılıq sayəsində
Bütün arzularımı tam qanıb
Əzabsız, xəstəliksiz sakit olub
Yaxşı işlərimi dərhal bitirib
(əksikdir)

Xətm,  duası
Bu  xətm  duası  Berlində  Turfan  abidələri  arasında  saxlanılır, 
lakin  şifr nömrəsi yoxdur.  Əsər əlimizdə tam  şəkildə yoxdur,  bizə 
yalnız  3  səhifəlik bir parça  çatmışdır.  Şeir naqis  olduğu  üçün  onu 
yazan yaxud yazdıran şəxsin adı məlum deyildir.
Başqa  xətm   dualarında  olduğu  kimi,  burada  da  m israbaşı 
qafiyə a səsi ilə başlanır.
Mətn
................kağan kagımızıg
Artuk süzük kirtkünçlüg kug tay kıu kutmııj 
Ançulayu ok kug kıunug  tigitləmig yimə 
Alku ödlərtə kutları buyanları aşılıp,  üşdəlip 
Adasızm uşun yaşamakta ulatı 
Alku türlük. küsüşləri kanıp, bütün 
Alkum biltəçi burkan kutın bulmakları bolzum 
Alka kamığ ilnig,  bodunnug yimə 
Aç,  kız,  ig, kikəntə ulatı adaları amrılıp 
Alku ödtə yiil,  yağmur ödinçə bolup 
Aşlık tarığ edgü bütün inç bolzunlar.
sadu sadu 
T ərcüm ə
............. xaqan atamızm
Çox təmiz imanlı Kun Tay Kıu səadətinin
Beləcə də K un Kıunun şahzadələrinin də
Bütün zamanlarda bəxtləri, yaxşılıqları artıb,  çoxalıb
Təhlükəsiz uzun yaşamaqda başqa
Bütün dürlü arzularım qanıb, bitirib
H ər şeyi bilən burhan səadətini tapmaqları olsun.
Bütün hamı elinin, xalqının da
Açlıq,  sıxıntı, xəstəlik kimi əzablardan qorunub
Bütün zamanlarda yel, yağmur vaxtmda olub
Aşlıq darı yaxşı bitib sakit olsunlar
yaxşı yaxşı 
1*2
Xotm  d u a sı
Bu əlyazm a Turfan abidələri arasında T I D   172 şifri ilə qeyd 
edilmişdir.  M ətndən  məlum  olur  ki,  müəllifi  Kamala  Anantaşiri 
adlı  bir  nəfər,  güman  ki,  ruhanidir.  Əvvəlki  xətm   dualarından 
fərqli  olaraq  bu  şeir  bəndlər  şəklində  yazılmışdır.  Bəndlərin 
misrabaşı qafiyələri belədir:  birinci bənd -  a a a a,  ikinci bənd -  a 
a a a, üçüncü bənd -  ö ü ü ü, dördüncü bənd -  bu bu bu bu. Birinci 
üç bəndin  sonluqları  bir az bənzərdir:  birinci bənd -  zun,  ikinci və 
üçüncü bəndlər  isə  -  zunlar əmr şəkilçiləri  ilə bitir.  Bu üç bəndin 
misrabaşı  qafiyələrinin  saitlə  başlaması  (hətta  birinci  iki  bənddə 
eyni  a  saitinin  olması)  da  onları  yaxınlaşdırır.  Dördüncü  bənd 
əvvəlkilərdən  üç  xüsusiyyətlə  fərqlənir:  1)  misrabaşı  qafiyə 
samitlə  başlanır;  2)  bənd  əmr  şəkilçisi  ilə  bitmir;  3)  bəndin  öz 
qafiyə  quruluşu  vardır  -   birinci,  ikinci v ə  dördüncü misralar  (son) 
qafiyələnir,  üçüncü  misra  sərbəstdir.  Şeir,  əsasən,  11  - 1 3  
hecalıdır,  lakin  10,  14,  hətta  18,  19  hecalı  misralara  da  təsadüf 
edilir.
Mətn
1...............................................................
Ançulayu ok kağan kan katun kug tayzı altun uruğları 
Adasız tudasızm  tümən tümən yaşazun.
2.  Aç kız başlap üç türlüg yavız adalar 
Amtıka ok tavrak bakur amrılıp
Arka kam ığ biş ayun tmlığlar oğuşı 
Alasız bir tə g  m əgilig bolzunlar.
3.  Ögüm , kagım  başlap alku tmlığlar 
Üşüksüz nom luğ aşığ aşayu 
Ürlüksüzin bilip alku nomlamıg 
Üşlünçütə burkan kutın bulzunlar.
4.  Bu buyan edgü kılmçnıg tüşintə
Burkan kutın bulup mən Kamala Anantaşiri kinintə
1*3

Bud kötürməçə tmlığlar oğlanlarıda 
Bulturaym nırvanlığ aç üşlünçüsintə.
T ərcü m ə
1
...........................
Beləcə də xaqan xan,  xatun K un tayzı qızıl oğulları 
Xatasız, bəlasız on min on min yaşasın.
2.  Aclıq,  sıxıntı başda olmaqla üç dürlü pis təhlükə 
İndi də dərhal baxır sakitləşib
Sonra bütün beş dünyanın canlılar nəsli 
İstisnasız bir (dənə)  kimi  fərəhli olsun.
3.  Anam,  atam başda olmaqla bütün canlı 
H ər vaxt din xörək yeyərək
Fani bilib bütün qaydaları 
Qorxudan burhan səadəti tapsmlar.
4.  Bu savab yaxşı əm əlin əvəzində
Burhan səadəti tapıb m ən Kamala Anantaşiri sonunda 
Ayaqda dolaşan canlıların oğlanlarına 
Tapaq mrvanı ən qorxulusunda.
X etm   d u a sı
Berlindəki  Turfan  abidələri  arasında  bu  əlyazması  T  III  M 
190  şifri  ilə  qeyd  edilmişdir.  Əvvəlki  xətm  dualarından  xeyli 
fərqlənir.  Ə sər  5  sətirlik nəsrlə  başlanır.  Sonra a misrabaşı  qafiyə 
ilə  başlanan  üç  bənd  (dördlük)  gəlir,  bu  bəndlərin misraları  sonda 
qafıyələnir.  D aha  sonra  6  sətirlik  nəsr  gəlir.  Nəhayət,  axırda  bir 
bənd (dördlük)  şeir gəlir; bu bənd misrabaşı 
bu bu bu bu
 ünsürü ilə 
qafıyələnir  və  misraların  sonunda  da  qafiyə  var:  birinci,  ikinci  və 
dördüncü misralar qafıyələnir, üçüncü misra sərbəstdir.
Mən  əvvəlki  xətm   duasım  da  nəzərə  alıb  belə  bir  nəticəyə 
gəlirəm  ki,  bu  tip  (yəni  dördbəndli)  xətm  dualarında,  nəsr 
parçalarını  çıxsaq,  birinci  üç  bənddə  yalnız  misrabaşı  qafiyə  olur, 
sonuncu  bənddə  isə misrabaşı qafiyədən başqa a,  a, b,  a misrasonu 
qafiyə  də  olur.  Bunu  da  nəzərə  almaq  lazımdırTd,  belə  xətm 
dualarında ilk üç bəndin misrabaşı qafiyəsi  sait (ən çox a səsi)  səs, 
sonuncu bənddə isə 
bu
 ünsürü olmalıdır.
Şeirdə misralardakı hecaların sayı müxtəlifdir.
Əsərin  m üəllifini  m üəyənləşdirm əkdə  çətinlik  çəkirəm, 
çünki  əsərin  əvvəlində  iki  yerdə  Sılığ  Tigin  adı  çəkilir,  sonunda 
isə  «biz  Ə sən  Sılığ  Tigin  birlə»  (yəni  biz  -  Əsən  və  Sılığ  Tigin) 
ifadəsi  işlənir.  Lakin  buna  baxmayaraq,  cürət  edib  Sılığ  Tigini 
əsərin  m üəllifi  adlandırardım,  çünki  mənə  belə  bir  qayda 
məlumdur  ki,  qədim   türklər  çox  vaxt  özlərinə  biz  deyə  müraciət 
edirlər.  Onda  «biz  Ə sən  Sılığ  Tigin»  ifadəsini  «mən  Əsən  Sılığ 
Tigin»  kimi  qəbul  etm ək  olar.  Lakin  yenə  də 
birlə
  sözü  qaranlıq 
qalır.
Sılığ  Tigin,  güman  ki,  ilk  türk  qadm  şairidir.  Onun  qadm 
olduğunu  isə  iki  məqamdan  bilm ək  olar.  «...  çox  m öhkəm   təm iz 
inanan  qadm  rahib  Sılığ  Tigin»  və  «...  xəstəlikdən,  ağrıdan  xilas 
olum, dünyalar boyu qız simsmda doğulmayım».
Mətn
1.  Y im ə kuy sınkanlığ ud yıl altmç 
ay bir yaıjı arığ uluğ busat baçağ 
kün üzə m ən üç erdinlərkə

p ək  katığ süzük kirtgünç köqüllüg 
upasanç Sılığ Tigin.
2.  Alku türlüg adalarta umuğ boltaçı 
Arış arığ bu yitikən sudur erdinig 
Ağzanın miq küün tükəl yakturup 
Admlarka üləm iş buyan küçintə
3.  Adınçığ ıduk kağan kan suusı 
Ağır buyanlığ kuq tay kıu kutı
Ançulayu ok kuq kıu kutı Kuşala Sitibala başlap 
Altun uruğları birlə
4.  Alku ödtə buyanları aşılıp, üstəlip 
Adasız uzun yaşamakta ulatı
Alku türlüg küsüşləri kanıp, bütüp
Alkunı biltəçi burkan kutın bulmakları bolzun.
5.  Yana yimə m ən Sılığ Tigin  .  .  . 
ig, ağrığ üzə bastıkmak tılta ğ ı. . .  
bu Y itikən sudumuq yigin adruk 
eşitip igtin,  ağrıtın ozayın, 
ayunlar sayu kız etüzintə toğmayım 
tip kut küsüş öritü təgindim.
6.  Bu buyan edgü kılmç küçintə
Burkan kutın bulup biz Əsən Sılığ Tigin birlə kinintə 
But kötürməçə tmlığ oğlanıqa 
Bulturayın nırvanığ aq tüpintə.
Tərcümə
1.  Yenə  Kuy sıtkanlığ öküz ili altmcı 
ayın birində pak ulu oruğ 
günü mən cavahirlərə
386
çox
 m öhkəm  təmiz inanan könüllü 
qadm rahib Sılığ Tigin.
2.  Bütün dürlü təhlükələrdə üm id olan 
Bu pak,  təm iz Yitikən sudur cavahiri 
Söyləyib, min şam kamil yandırıb 
Başqalarına bölünən yaxşılıq sayəsində.
3.  Seçilən müqəddəs xaqan səadəti
Ağır yaxşılıq  dul  imperatoriçə səadəti
E ləcə də  imperatoriçə səadəti K uşala Sitibala başda
olmaqla
Qızıl  oğlanları ilə
4.  Bütün zamanlarda yaxşılıqları artıb, çoxalıb 
Təhlükəsiz uzun yaşamaqdan başqa 
Bütün  dürlü arzuları yerinə yetib, bitib 
H ər şeyi bilən burhan səadəti tapmaqları olsun.
5.  Y enə də m ən Sılığ Tigin . . .  
xəstəlik,  ağrı  ilə basılmaq s ə b ə b i.  . .
bu Y itikən sudurunun üstünlüyünü,  seçilməsini 
eşidib xəstəlikdən, ağrıdan xilas olum, 
dünyalar boyu qız simasmda doğulmayım, 
deyib səadət arzusu bəsləyərək ibadət etdim.
6.  Bu savab yaxşı əm əl sayəsində
Burhan səadəti  tapıb biz Əsən  Sılığ Tigin ilə sonunda 
Ayaq üstə gəzən canlı oğlanma 
Tapdırım nırvanı ən dibində.
3 8 7

X otm   d u a sı
Berlindəki  Turfan  abidələri  arasında  bu  əlyazması  T  III  M  
190  şifri  ilə  (yəni  bundan  əvvəlki  xətm   duasının  şifri  ilə)  q e y d  
edilmişdir,  lakin bu,  bundan  əvvəlki əsərin davamı deyildir,  ç ü n k i 
həmin  əsəri  Sılığ  Tigin  adlı  bir  qadm  yazmışdır,  bu  əsər  isə  k iş i 
dilindəndir  (şeirdəki  ögüm  «anam»,  karpm  «atam»,  katunlarım  
«xanımlarım (yəni arvadlarım)» sözlərinə diqqət et)
Şeir  bir  bənddir  və  ö  ö  ü  ö  misrabaşı  qafiyə  ilə  qafiyələnir. 
Misralardakı  hecalarm  sayı  belədir:  birinci  və  dördüncü  m isralar 
15, ikinci misra  13, üçüncü misra  14 hecalıdır.
Mətn
Ögüm, kaqım, katunlarım, evirü uluğlarım 
Özəniksiz nom  boşğunmış öz bakşılarım 
Ülgüsüz yaşlığ yirtinçüdə üstün tuyitta 
Öz öz küsəmiş taplarınça toğmakları bolzun.
T ərcü m ə
Anam,  atam,  xatunlarım,  bir də ulularım 
Ən yüksək din öyrənmiş öz müəllimlərim 
Hüdudsuz yaşlı dünyada üstdəki tuyitdə 
Hərəsi öz istədiyi arzularınca doğulmaqları olsun.
3 8 8
B u rh an a
Transkripsiya
1.  Burkan atlığ bakşıka
2.  Budğıl  arığ öziııkə,
3.  Bursan kuvrağ ərdinikə,
4.  Bodumın tutuşu manurmən.
5.  Ba üşiktin belgürmiş,
6.  Badma linkuata törümiş,
7.  Bərkişləmiş ay üzə
8.  Bağdaşmu olurur.
9.  Ertinü yörüıı tört kolluğ
10. Adrukın ərdini tüməklig
11........... tidim töpülüg
12. Əsri torku beltürüklüg
13.  cligidə (olp  . . . .
T ərcü m ə
1.  Burhan  adlı müəllimə
2.  Vücudunun saf varlığına,
3.  Toplanmış xalqın gücünə
4.  Varlığım kimi  inanıram.
5.  Ba hərfindən zühur etmiş,
6.  Badma linkuadan törəmiş
7.  Bədirlənmiş ay üstündə
8.  Bardaş quraraq oturur.
9.  Dörd son dərəcə ağ qolu
10.  H ər biri cavahirlə bəzəkli
11............ təpəli (başlı)
12.  Zolaqlı ipək kəmərli,
13.  Əlində ta m a m . . .

İBTİDAİ  DRAM
M aytrısim it
«Maytrısimit»  əsəri  ikinci  Turfan  arxeoloji  ekspedisiyası 
zamanı 
(1904-1905) 
tapılmışdır. 
Birinci 
nüsxə 
Sengin 
qəsəbəsinin  yanında  çay  qırağında  monastırda  tapılmışdır.  A.  fon 
Lekoka görə,  bu monastır VIII-XI əsrlərdə  fəaliyyət göstərmişdir, 
ikinci  nüsxə  Sengim  qəsəbəsindən  5  km  şimalda  M urtak  çayı 
sahilində, üçüncü nüsxə isə  Sengim qəsəbəsində tapılmışdır.
«Maytrısimit»  əsəri  üzərində  ilk  elmi  araşdırmaları  1907-ci 
ildə  F.Müller  aparmışdır.  1945-ci  ildə  A.fon  Lekok  ə s ə r 
bütövlükdə  nəşr  etmişdir,  Anna  fon  Qaben,  R.Rəhməti  Arat. 
Brunhild  Kom er  və  Şarlota  Leyz  toplamış,  təsnif  edib  düzəlt­
mişlər.  A.fon  Lekok  əsər  üzərində  elmi  araşdırmalar  aparmışdır. 
Əsərin  faksimile  ilə,  lakin  tam  olmayan  ilk  nəşri  1957-ci  ildə 
A.fon  Qaben  (birinci  hissə)  tərəfindən  edilmişdir.  Əsərin  ikinci 
hissəsi  1961-ci  ildə  Berlində  nəşr  edilmişdir.  Türk  tədqiqatçısı 
Şinasi Tekin  1976-cı ildə Ankarada bu əsəri  598  səhifəlik bir kitab 
şəklində  nəşr  etmişdir.  M üəllif  dərin  elmi  araşdırma  aparmış, 
əsərin  transkripsiyası  və  tərcüməsini  hazırlamış,  onu  xüsusi 
qeydlərlə  təchiz  etmiş,  əsərdə  işlənən  söz  və  şəkilçilərin 
qlossarisini  hazırlamışdır.  Şinasi  Tekin  əsərə  belə  bir  köməkçi 
başlıq  əlavə  etmişdir:  «Burhanlarm  Mehdisi  Maytreya  ilə  görüş. 
Uyğurca  ibtidai  bir  dram».  «Maytrısimit»  əsərinin  birinci  hissəsi 
filologiya  elmləri  namizədi  Əbülfəz  Quliyevin  tərcüməsində 
Azərbaycan  dilində  nəşr  edilmişdir,  lakin qeyd  etmək lazımdır ki. 
Ə.Quliyev  əsəri  qədim uyğur  dilindən  deyil,  müasir türk  (Türkiyə 
türkü)  dilindən  tərcümə  etmişdir.  Buna  görə  də  tərcümə  kifayət 
qədər dəqiq deyildir (ola da bilməzdi).
Əsərin  əlyazmasının  kağızı  çox  köhnədir,  mürəkkəb 
ümumiyyətlə  çox  solğundur,  XX-XXV  bölmələrin  mürəkkəbi 
tünd  qara  rəngdədir.  Əlyazmasının  vərəqləri  23  sm  x  56  sm 
ölçüsündədir,  sətirlərin uzunluğu  19,05  santimetrdir,  hər  səhifədə
30-33  sətir vardır. U yğur yazısı  ənənəsindən fərqli olaraq,  sətirlər 
yuxarıdan aşağı yox, sağdan sola yazılmışdır.
Qədim  uyğur  dilində  olan  «Maytrısimit»  əsəri  bir  səcdə 
(giriş) və 27 bölm ədən (ülüş), yəni 28 hissədən ibarətdir.
Ə sər  M aytrmm  gələcəkdə  tanrılar  ölkəsi  Tuyitdən  insanlar 
aləminə,  yer üzünə enəcəyindən sonrakı  (güman edilən)  həyatı və 
fəaliyyətindən bəhs edir.
Adətən,  burhan  (Budda)  dininə  aid  əsərlər  qədim   uyğur 
dilinə  Çin  dilindən  (təbii  ki,  həm in  əsərlərin  böyük  əksəriyyəti 
Çin  dilinə  Sanskrit  dilindən  tərcüm ə  edilirdi)  tərcümə  edilmişdir. 
Lakin  «Maytrısimit»  qədim   uyğur  dilinə  (Onu  da  qeyd  etməyi 
zəruri  bilirəm   ki,  əsərin  tərcüm əçisi  bir  dəfə  də  olsun 
uyğur  dili 
ifadəsini  işlətmir,  əsər boyu 
türki dilincə
  ifadəsindən  istifadə  edir. 
Bu  da onu  göstərir ki,  tərcüm əçiyə  qəbilə  məhdudiyyəti  yaddır  -  
o  özünü  uyğur  yox,  türk  hesab  edir.  Digər  tərəfdən,  belə  də 
düşünmək olar ki,  bu əsərin tərcüm ə edildiyi  dövrdə  qədim  uyğur 
dili  təkcə  uyğur  qəbilələrinin  ünsiyyət  vasitəsi  olmamış,  VIII  əsr 
türk qəbilələri  üçün  bir növ linqua Fransa,  ümumünsiyyət vasitəsi 
olmuşdur)  Çin  dilindən  deyil,  toxar  dilindən  (hind-Avropa  dilləri 
ailəsinə  daxil  olan  bu  dil  artıq  mövcud  deyildir)  tərcümə 
edilmişdir.  Əsərin  toxar  dilində  olan  əlyazması  hind  (sanskrit)  və 
Çin  dilində  olan  variantlardan  çox  fərqlənir.  Toxar  dilinə  hind 
dilindən  (uyğur  dilindəki  əsərin  h ər  bölməsinin  sonunda  türk 
tərcüməçisi  inadla  göstərir  ki,  toxar  dilinə  hind  dilindən  tərcümə 
edilmişdir)  K avya  üslubunda  dəyişdirilərək  tərcümə  edilmişdir. 
Toxar  dilindəki  130  hissə  əsərin  uyğur  dilində  olan  variantı  ilə 
birlikdə  Turfan arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən tapılmışdır.  Belə 
güman etmək olar ki,  «M aytrısimit» əsərinin toxarca tərcüm əsində 
də  türklər  iştirak  etmişlər.  Bunu  iddia  edərkən  m ən  iki  amilə 
əsaslanıram:  1.  Uyğur  dilinə  tərcüm ədə  bütün  fəsillərin  sonunda 
türk tərcüməçisi toxar tərcüm əçisinin adını  qeyd edir -  bu hissəni 
Aryaçantri  bodisvt  kşia  açan  hind  dilindən  toxri  (toxar)  dilinə 
yaradıcılıqla  çevirdi.  2.  Toxar  dilinə  tərcümədə  şəklini  dəyişm iş 
bəzi  türk  sözlərinin  işləndiyinə  təsadüf  edirik  (m əsələn:  toxar 
dilində 
kattum
 -  türk dilində 
katuri)
Əsəri toxri (toxar) dilindən türk (qədim uyğur) dilinə, güman 
ki,  burhan  (Budda)  monastırında  rahib  olan  Pratyarakşit  açari
391

yaradıcılıqla  tərcüm ə  etimşdir.  M ən  ona  görə  yaradıcılıqla 
deyirəm ki,  əsərin türk variantında elə ünsürlər vardır ki,  o n la r ı»  
hind,  nə  Çin,  n ə  də  toxar  dillərində  olan  «M aytrısim it»! ərda 
görmək  mümkün  deyildir.  Pratyarakşit  açari  Tarım  türklərind®  
deyil,  qərb türklərindəndir.  O,  İl  balık şəhərində  doğuliuşdur.  Bi 
şəhər  İli  çayı  sahilində  Kulça  şəhəri  yaxmlığında  yerləşm işdir 
Pratyarakşit açari sözlərin  məna incəl iklərüıi  dərindən bilir,  onları 
yerində  işlədir.  Görünür,  o,  dövrünün  kamil  savad  alnı; 
adamlarmdan biri  olmuşdur.  O,  türk dilinin daxili aləminə,  zəngin 
lüğət  tərkibinə,  sözlərin  məna  çalarlarına  dərindən  bəlal 
olmuşdur. Buna görə də  «Maytrısimit» əsəri tərcüm ədən d a h a   çc\ 
orijinal əsər təsiri bağışlayır.
Qədim  uyğur  m ətni  Hinayana  məzhəbinin  V a y b iy ü  
təriqətinə aiddir.
Qədim Hindistanda ədəbi  əsərlər 28  hissədən ibarət  olurdu. 
Türk  variantında  bu  quruluş,  demək  olar  ki,  saxlanmışdır:  a r t
ц 
dediyim  kimi,  türk  tərcüməsində  bir  səcdə  hissəsi  və  27  bö l ma 
(28  bölməyə  bərabər  edir)  var.  Səcdə  nə  Çin,  nə  də  Toxaı 
dillərinə  tərcümədə  vardır,  Sanskrit  dilində  buna  bənzər  b ir 
şey 
vardır.  Türk  dilinə  tərcüm ə  toxar  dilindəki  variantından  b ir  də 
onunla  fərqlənir  ki,  toxar  dilindəki  variantında  səhnələr,  türk 
dilindəki  variantmda  bölm ələr  (ülüşlər)  vardır.  «Maytrısimit» 
türkcəyə  tərcümə  edilsə  də,  türkcəsi  öz  daxili  quruluşuna  görə 
toxarcadakmdan xeyli fərqlənir.
Əsərin hər bölməsinin əvvəlində  hadisələrin baş verdiyi  yer. 
şərait  təsvir  edilir,  iştirakçılar  haqqmda  məlumat  verilir.  Bu  da 
müasir  dramlardakı  səhnənin  təsvirinə,  remarkaya  bənzəyir. 
Əsərdə  vəli  (arxant)  və  burhanlarm  surətlərinin  təsvirinə  də  rast 
gəlirik.  Bundan  başqa  əsərdə  görk  (rəsm,  heykəl)  və  görün c 
(müasir  dramlarda  -   pərdə,  şəkil,  səhnə)  məfhumlarından  da 
istifadə  edilməsi  onun  ibtidai  dram  olduğu  fikrinə  gətirir.  Bütün 
bunlar  göstərir  ki,  qədim   uyğurlar  hələ  IX  yaxud  X  əsrdə  Koçu 
dövləti 
zamanlarında 
bəsit, 
ibtidai 
dram 
janrım 
dinə 
uyğunlaşdırmışlar.
Bu əsər Maytrı bayramında ifa edilərmiş.  Maytrı bayramı  ilin 
ilk  günündə  keçirilirdi.  Bu,  yeni  gün,  yeni  il  bayramı  idi.  Əsəri 
rahiblər  uca  səslə,  ahənglə  xalqa  oxuyardılar.  Bayramda
m
güləşərdilər,  pyeslər  tamaşaya  qoyardılar.  Tamaşaları  pantamima 
ilə  də  göstərərdilər.  Tamaşalarda  rəngli  və  plastik  tablolardan 
istifadə edilərdi.
Ə sərin  Sengim  nüsxəsini  Boz  bay  arvadı  Y idlək  ilə  Sintar 
Seliyə  yazdırmışdır.  Dinə  aid  əsəri  yazmaq  yaxud  yazdırmaq 
burhan dininə görə savab sayılır.
Ə sər  sanskrit  dilindən  toxar  dilinə  bizim  eranın  III  əsrində 
tərcümə edilmişdir.
Ə sərin  türk  variantının  bir  yerində  Koçu  dövləti  xatırladılır 
(təbii  ki,  toxar  variantmda  belə  xatırlatma  ola  bilməzdi).  Bu  onu 
göstərir  ki,  əsər  Koçu  dövlətində  monastırlardan  birində  tərcümə 
edilmişdir. Deməli,  əsər buraya kənardan gətirilməmiş,  Sengim və 
Murtak monastırlarında yazılmışdır.
«Maytrısimit»  əsərinin  toxar  dilindən  türk  dilinə  tərcümə 
edilməsi  tarixi  haqqında  da  bəzi  işarələr  vardır.'  III  bölmədə 
Darmavi  (Dharmavi)  adı  vardır.  X  bölmədə  bir-iki  qapalı  tarix 
vardır. XV bölm ənin sonunda (bir üçüncü) Vartsun (Fa-tsun) adma 
rast  gəlirik:  «Mən,  Vartsun  adlı  yeni  öyrənən  hörm ət  ilə  təqvimi 
yazdım». 
Bütün  bunlardan  əsərin  tərcümə  edildiyi  tarixi 
aydınlaşdırmaq  olar.