Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

T əbabət 
m övzusuna: 
Əli  əfəndinin  “Biəət  əl-mübtədi”  (“ İlkin 
bilikləri”)  əsəri  -   1  Məhəmmodin  (1143-1168/1730-1754)  vaxtında  müxtəlif 
mənşəli  dərmanlar  haqqmda  (bitki,  heyvan  və  s.)  tərtib  edilmiş  məlumat 
kitabı;  müalicə  otları  və  digər  təbii  müalicə  vasitələrinin  ərəb-tüık  adlarınm 
oliiba siyahısını  daxil  etmək  olar.
O vçuluğa: 
alıcı  quşlar  haqqxnda  fars  traktatınm  Halız  Məhəmməd 
tərəfindən  edilmiş tərcüməsi  və s.  aiddir.
Poeziya: 
Y üsif 
Nəbinin 
(1051-1124/1642-1712) 
“Xeyrinamə”
(“Xeyrinin  kitabı”)  Divan  vo  poeması;  Sabitin  (1060-1124/1650-1712-ci  ilə 
yaxın),  Əhmod  Nəibinin  (1104-1161/1692-1748),  Osodin  (1096-1166/1685- 
1753),  Asinı  Çələbinin  (1173/1759-60  yaxud  1179/1765  vofat  ctmişdir), 
Nüsrotin Divanlart  və  s.  daxildir.
M əktub  nüm unələri  m əcm uəsinə: 
Belə  məktubların  nümunosini 
göstərməklə  rosmi  və  şəxsi  məktublarm  tərtib  edilmosi  iizrə  tolimat  kitabım 
aid  etmək olar.
Q ram atika: 
mədd  və  digər  orfoqrafık  işarolərin  vo  horfiorin  müxtəlif 
nıətnlordə yazılması  qaydasma lıəsr edilmiş  əlyazma  vo s.
Qeyd  olunan  olyaznıa  mənbələri  türk  dilli  orəb  yazılı  odobiyyatın 
rcpertuarını  müəyyən  ctmək  məqsədi  ilə  yalnı/.  Rusiya  kitabsaxlayıçılarında
133

Tt  r , ................. 
^ İ T A B   v a  
k
İ
t a r x a n a
 
m ə d ə n
İ
y y ə t
İ
əldə  edilmiş  məlumat  əs^m da  ifadə  olunmuşdur.  XIX  əsrdə  bu  tip 
ədəbiyyalın 
çeşidi 
*aha 
da 
genişdir. 
R usıya 
Federasıyasmm 
kitabsaxlayıçılarında ^rcümə əsərbrinin də geniş çeşıdı  saxlanılmaqdadır.
B unlardan 
sıra  daha  populyar  əsərb r 
b ır  
neço  dəfə  tərcümə 
edilmişdir:  məsjrfən,  Vəkidinin  (IX  ə.)  ərəb  dilində  “Fütuhat  Əş  Şəm” 
(“ Suriyam n 
ifgalı”)  əsəri  üç  dəfə  tərcümə  olunmuşdur:  796/1393-94-cü  ildə 
Mustafa  7 ^   tərəfındən,  1072/1661-62-ci  ildə  Vəhbi  tərəfındon.  1081/1670- 
ci  üdo  .vbhəmməd  b.  Yusuf əl-Cərkəsi  tərəfindən;  N am əlum   müəllifın  daha 
bir  .ərcüməsi  mövcuddur.  Bədii  nəsr  əsərlərinin  dernək  ■
  olar  hamısı 
t'.cümədir:  “  Kəlilə  və  Dimnə”,  Haririnin  “M əkam ət” ,  “Humayunnamə” 
osərləri  və b.
1725-ci .ildə  III  Əhmədin  əmri  ilə  45  nəfərdən  ibarət  “elmi  cəmiyyət” 
yaradılmışdır.  Onlann vəzifəsi  tarixi  əsərlərin tərcüməsi  ilə  məşğul  olmaq idi. 
Cəmiyyətin  işinə  və  onlann  seçiminə  böyük  vəzir  rəhbərlik  edirdi. 
Cəmiyyətin  fəaliyyəti,  tərcümə  etdikləri  əsərbrin  m övzu  seçimi,  fəaliyyət 
dövrü və qarşıya çıxan bir çox sualların öyrənilməsi  maraqlı olardı.
Türk  əsərləri  Türkiyənin  müxtəlif  şəhərbrində  və  yaşayış  yerbrində, 
Osmanlı  imperiyasınm  başqa  əyabtbrində  (məsələn,  İstanbulda,  Qarahisada, 
Krit  adasında,  Bolqanstanın  Tırnova  şəhərində  və  s.)  yazılırdı.  Türk 
əlyazmaları  İranda,  Ərəb  ölkələrində,  Osmanlı  im periyasm m  
s ü q u tu n d a n  
sonra  Zaqafqaziya,  az  hallarda  Orta  Asiya  areallannda  üzü  köçürüldü.  Artıq
XV  əsrdən Krımda və Azərbaycanda uzun müddət rəsmi  “işgüzar” dil  türk 
dili 
idi, həmin rayonlarda əsərlər adətən bu dildə yazılırdı.
Türk  əlyazmalan  arasmda  avtoqraflar,  yəqin  ki,  böyük  həcmdə 
Türkiyənin  kitabxanalarında təmsil  olunur.  Çox  az  m iqdarda  başqa  ölkəbrdə 
də  mövcuddur.  M əsəbn,  şair  Sabitin  “Lüğəti  N im ətullah”  əsərinin  müəllifi 
Nimətallahın avtoqrafları AZ.SSR EA Respublika əlyazmalar fondundadır.
Sank-Peterburqda, 
məsələn, 
Cinaninin 
(968/1560-61), 
Şəfınin 
(1220/1805-06)  avtoqrafları  -   RF  EA  Şİ  - d a   saxlanılır.  Sahi  Çələbinin  elə 
həmin  ildə  yazılmış  “Həşt  behişt”  (“Səkkiz  connət”)  əsərinin 
9 5 0
/
1
543-47-cü 
il  nüsxosi  Atanın  (991-1044/1583-1634)  “Hədaik  əl-  həkaik  fı  təkmilat  əş- 
Şəkaik  əsəriniıı  1043/1633-cü il əlyazması, Sank-Peterburqda saxlanılır.
I ürk  əlyazmaları  arasında  tam  nüsxəbr,  həmçinin  əlavə  və  qeydlər, 
m öhürbr olunan niısxələr az deyildir.  Həsən Kürdinih (XVIII  ə.)  tarixi əsərlər 
toplanmış  külliyyatınm  nadir  əlyazmasmda  sultan  IV  M ehmetin  adi  ilə  tuqra 
(möhür)  mövcuddur.  Tarixlərin  ən  yaxşısı”  əsərinin  əlyazm asm da 
B u k e y e r 
ordasınm  Qazax  xam  Cihangirin adı  ilə möhüri də var və s.
Bir  sıra  əlyazmalarında  bu  nüsxənin  dəyəri,  kimə,  bəzi  hallarda  hansı 
ş ə ıtb r b   yazıldığı  göstərilməklə  sahibinin  sonrakı  əlavələri  də  yazılmışdı. 
Məhz  bu  qeydbrdən  məlum  olur  ki,  “Təvarixi  Təbərinin  tərcüməsinin  birinci
134
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İl AB  Vr)  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
cildi 
1 175/1762-ci 
il 
tarixli  ııiisxəsi 
i  176/1762-63-cii 
ildə  olyazma 
kitabxanadan  çıxarılmamaq  şərtilo  Əli  ağanın  mülkiyyətino  keçirilmışdir. 
Ib sən   Ç əbbinin  “Tozkirət  oş  -   şüora” əsorinin  1015/1606-07-ci  il  tarixli  nüs- 
xosi  75  piastra  ahnmışdır;  Səadəddinin  “Tac  ət-tovarix"  (“T arixbrin  tacı” ) 
osorinin  XVII  ə.  olyazması  125  quruşa  alınmışdır;  Atməciııin  “Mosmo  ot- 
kovaid”  əsorinin  949/1542-ci  il  tarixli  nüsxəsi  Iıorracda  Rıısiyada  1885-ci  ildo 
I  rubl  50  qopiyo  satılmışdır  vo  s.  Müqayisə  ilçün  qeyd  edək  ki,  məsəlon  XIX 
osrin  30-cu  ilbrində  inək  40  dan  100-dək,  ökıiz  -120-dək,  bir  ciit  camış  -600- 
dok  quruşa  satılırdı;  1842-ci  ildo  çap  dərslikbrinin  qiym ətbri  belo  idi:  əlifba-
5.  Avropa coğrafiyası  dərsliyi-28, riyaziyyat dərsliyi-40 quruş.
Yüksək  səviyyəli  bədii  əlyazmalarmda  əlavəbr  və  q ey d b r  yoxdur. 
Çünki,  onlar  yüksok  səviyyəli  zədəganlann  sifarişi,  yaxud  onlara  hədiyyə 
iiçtin  hazırlanırdı.
Mənbələrin  məlumatma  görə  XVII  əsrin  ortalarında  İstanbulda  çoxlu 
sonətkarlıq  em alatxanalan  fəaliyyət  göstərirdi.  Orada  çoxlu  sayda  peşo 
sahibbri  çalışırdı.  Istanbulun  biitiin  ticarəti  və  peşə  adamları  sexlordə 
(əsnaflarda) birbşm işdi.  Xammal təmin  etmək,  qiym ətbıi  müəyyonbşdirmək, 
əsnafların  üzvlərinin  hüquqlarını müdafıə  etmək,  onların  səlahiyyotinə  aid  idi. 
Sonətkarhq  istehsalatı  o  dövr  üçün  əməyin  çox  dorin  bölgiisü  ilo  xaraktcrizo 
olunurdu.  İstambulun  tikiş  istchsalatı  -9,  dəri-35,  silah  -36,  tikinti  -  44,  çörək 
vo  şirniyyat 29  se x b   təmsil  olunurdu.  Məhəmməd  əs-Sudinin  astroloji  trakta- 
tının  990/1582-ci  ildə  İstambulda  köçürülmüş  əlyazmasının  32  b  və  36  a 
voıəqbrində Türkiyədə  məşhur olan peşələrin  cədvəli  əks  olunmuşdur.  Həmin 
pcşə  sahibbrindən 
miniatür  istehsalında  çalışan  mütəxəssisbrin  vəqfləri 
haqqında  məlumat  vardı.  32  b  vərəqində  nəqqaşın,  (hər  miniatüriin  altında 
peşə  nümayəndəsinin  adı  əks  edilirdi),  33  a  vərəqində  katibin  (xəüatın)  adı 
göstorilmişdir.
Tiirk  sonotkarlarınm  tə.şkilat  qurııluşu  köhnə  osmanh  məktobiııdo  ifado 
olunmuşdur.  O rada  iiç  fərqbnm ə  pilləsi  saxlamlmışdır:  ali  (müəllim-xoca, 
usta),  orta  (böyük  yaşlı  şagirdbr,  biliyə  yiyəlonmişlor  və  miiəllimo  kömok 
edonbr,  usta  köm əkçibri),  aşağı  p ilb   -  şagirdlər.  Görkomli,  çox  hallarda 
başqa  ölkəbrdən  dəvət  olunmuş  xəttatların  yaxud  miniatürçülorin  saray 
xottatları,  yaxud  rəssamları  birlikbrinin  başçıları  ləyin  olunması  barodo 
məlumatlar möveuddur.  Türk sultanları  Azərbaycandan, Orta  Asiyadan,  Avro- 
padan  ustaları  miivəqqəti  yaxud  daimi  xidmətə  nəinki  dəvət  edirdilor,  hom  do 
onları  bəzən zorla gətirirdilər.
Adətən  türk  əlyazmaları  20xl2-dən  30x20  sm  miisolman  Şərqindo 
iimumi  qəbul  olunmuş  formatda  olurdu.  Xəttat  kitabın  sonunda  köçürmənin 
başa  çatdığı  vaxtı  ərob  yazısı  ib   ili,  günii,  ayı,  həftonin  giinüııti  göstərmoklo 
yazırdı.
135

t ü r k
  XALO LARININ  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T T
Xüsusi  ädamların  özləri  üçün  köçürdükbri  nüsxolərdo  köçürmə  taıixi 
yoxdur,  yaxud  çox  az  hallarda yazılmış  olurdu.  O rta  Asiya  olyazmalarına xas 
olan  -  orobcoyo  oxşatma -forma, köçürmənin başa  çatması  “təmamot ol  kitab” 
(“kitab  qurtardı”)  ifadəsi  türk  əlyazmalarında  saxlanılm ışdır.  Üzköçürənin 
işini  təsvir  edən  ilkin  mənbələrdən  biri  1287-ci  ildə  üzü  köçürülnuiş 
əlyazmasındakı  miniatürdür.  Əlyazma Bağdadda  köçürülm üşdür  (İstatıbuldakı 
Süleymaniyyə  kitabxanasında  saxlanıhr).  Xottatlar  vo  katiblor  Türkiyədə 
həmişə  xüsusi  hörmət  sahibi  olmuşdur.  Onlar  m üəlliflor  qədor  mə.şhur  idilər. 
Çox halda görkəmli kallioqraflar sarayda yüksək m övqe tuturduJar.  Xəttatlann 
hazırlanması  sahəsində  Süelcuzadənin,  Hafız  Osmanm, 
Çimcizadənin 
məktoblori şöhrət tapmışlar.  Xəttatlar yüksək ustalıq  zirvosino  çatırdılar.  Onlar 
nəinki  gözəl  yazırdılar, həm də mətni quş,  gül,  ağac,  dairo,  bardaq, qayıq və s. 
fiqurları  ilə  oıjinal  bəzəyirdilər.  Onlar  Quramn  üç  yiiz  səhifəsini  3sm. 
qalınhğında  kiçik  formatda  olyazmaya  sığışdırmağı  da  bacarırdılar.  Nəfıs 
əlyazmalarda  mətn  bir  qayda  olaraq  nəsx  xətti,  adi  kitablar  osason  nəstəlik 
xətti,  az hallarda rika xətti ilə köçürülürdü.
XV 
əsrdə  Yəhya Rumi  (Qarahisardan),  Yəhya  oğlu  Əli  (onun  860/1452- 
ci  Ü  nüsxəsi  saxlanılmışdır),  Əsədullah  Kirmani  (892/1496  vofat  etınişdir), 
Abdullah Amasi,  Cəlal Amasi,  Mühiəddin Amasi  kim i  xəttatiar  işloyirdilər ki, 
onların hamısı  suls və nəsx xəttləri üzrə  ixtisaslaşmışdılar.  Ancaq  Amasyadan 
olan  şeyx  Həmdullah  (840-926/1437-1519,  onun  atası  əslən  Buxaradandır) 
xiisusi  kamilliyə  çatmışdır.  XIII  əsrdə  Yaquta  verilm iş 
“qiblət  əl-küttab” 
fəxrı  tıtulu  haqh  olaraq  ona  keçmişdi.  Həmdullah  47  böyük  Quran  yazmış, 
çoxlu  əsorlərın  üzünü  köçürmüş,  Amasyada  və  İstanbulda  II  Bayazidin 
məscıdlənmn  mehrabmda  və  Gümbəzində  yazıları  icra  etmişdir.  Həmdullah 
blr  Ç°x  görkəmli  xəttatlar  çıxmışdır.  O nun  oğlu  M ustafa  Dədo 
f 
r !  
t
-V
j
 
i
  etmı§dir)  və  nəvəsi  Dərviş  M ustafa  (1000/1591  vəfat
e '!ll?İ  
" 
X3ttat!ar  Yəhya  Sufı  (882/1477  vəfat  etm işdir)  və  onun 
n   ^  ^  1 r f f T -   yaratmi5]ar' 
əsrdə  Kosa  M ühiəddin,  Hüsəm   Qaliboğlu, 
n Z v ı ^ I  
med  Çələbi’  ? ükrul>ah  X əlifə,  Həsən  Üsküdari
.  .. 
VƏ  a  _etmı?dir)  Şöhrət  tapmışlar.  Ə hməd  Qarahisarı 
(A fyondan)
D  onrı  y 
anXI?  Ə nəsx xətti  üsiubunda yeni  istiqam ətin  yaradıcısı  sayıhr. 
S n n   M vN ,'  n '
,
  ? ‘Ubu  tskm flWdirmiş
1520
-
1566
) 
Siilcvm an  a!-[?iUran  „ 0ÇUImü$diir-  Fsrhad  Paşa  (
9 82 /1 5 7 4
  vəfa t  etmişdir), 
olmuslar  M  1 
ƏSƏn 
(1002/1594  vəfat  etm işdir)  onun  şagirdləri 
albom  “ ə  c S T   * * * ?   0Sman  Əfəndİ  (1642-1698)  xəttathq  üzrə  25  böyük 
mükəmməl  bilir 
aynca  nümunələr  tərtib  etm işdir.  O,  çox  xəttlən
osrdə  Mustafa  R 
ir  ə^ azmada’  hətta  bir  səhifədə  birləşdirirdi.  XVIII
C əlabddiıı  va  Mt
  VƏ0Mehmet  Əsəd  Yesarinin;  XIX 
əsrdə  Mehmet
e  nıet  Şəfiqin;  XX  əsrin  əvvəllərində  Kamil 
Akdikin
136
rÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
populyarlığmdan  bohs edilirdi.  Sultanlar arasında  da xottatlar olmuşdur.  XVIII 
osrdo  III  Əhınəd.  11  Mahmud,  Əbdülmocid;  XIX  -   XX  osrin  əvvəlindo  - 
Əbdiiloziz  vo  Əbdiil  Ilomid  vo  başqaların  yaradıcdıq  nümunoloıi  İstanbulda 
l opqapı  muzeyində saxlanılır.
Məşhur  xottatlardan  başqa  sado  üzköçiirənlər  də  gcniş  Ibaliyyət 
göstorirdilor.  XVIII  əsrdo,  mosolon,  onların  sayı  15  min  nofori  kcçirdi.  XVJ 
əsrdo  tiirk  saray  kitabxanasımn  reyestrino  görə,  xottatın  on  yüksok  giindəlik 
əmək  haqqı  24  axça,  adi-10  axça,  şagirdlor  iiçiin  -  2,5  axça  toşkil  edirdi. 
Mustafa  Əlinin  rnəlumatma  göro  clo  həmin  osrdə  Sultan  Əli  Məşhədi  adlı 
tanmmış  xəttattm  bir  kitabı  5-6  min  axçaya,  onun  dörd  sotirlik  şeir xətti  400- 
500  axçaya  alımrdı.  Qərb  ölkolorində  isə  xəttatlara,  miniatürçüləro  daha  az 
omok haqqı  ödonilirdi.
Əlyazma  qiymətli  matcriallar  istifadə  olunmaqla  (kağız,  mürokkəb, 
parçalar,  dəri,  karton,  qızıl,  gümüş  vo  s.)  çoxlu  ustanın  gorgin  əməyilə 
yaradılır  -  köçürülür,  tərtib  edilir  və  cildlənirdi.  Oııa  görə  də  kitab  çox  baha 
olur,  onu  ancaq  dövlotli  adamlar  ala  bilirdi.  Əlyazmam  miniatürçiilər 
(müsavvirlor  yaxud  noqqaşlar),  ona  naxışlar çokon,  başlıq  və  sonhıq  qismində 
naxışlar,  motn  üçün  bədii  çorçivələr çəkən,  mətn  koııarı  saholorə  şokillor çokon 
naxışçılar, qızıl  suyu ilə  işləyirdilər (müzohhiblər) bəzoyirdilor.
Türk  miniatüriərinin  ilkin  nümunolorinin  müoyyən  hissəsi  XV  osrin 
ikinci  yarısma  aiddir.  Adətən  onlarla  tarixi,  tibbi,  botanika  və  s.  aid,  poetik, 
hətta  dini  osərlər  illüstrasiya  cdilirdi.  Bəzon  miniatürləri  xüsusi  albomda 
(mürokko) toplayırdılar.
I  Mehmetin  (805-824/1402-1412)  vaxtından, Amasyanm  modoni  mərkəz 
olduğu  zaman  qırm ızı  ulduzlu  paltarda  və  çalmada  sultanm  təsviri  ilə  Xoca 
Babin  (Sivasdan)  miniatürü  saxlanılmışdır.  Bir  neçə  miniatür  II  Muradın 
(824-855/1421-1451)  hakimiyyəti  dövrünə  aiddir.  II  Mehmet  (855-886/1451- 
1481)  İtalyan  rossktnlar  Konstanso  de  Fen’cri  (1475-1500-cü  illordə  işlomiş- 
dir),  Bcrtolda 
Covannini  (1420-1491),  Ccntle  Bellinini 
(1492-1507) 
Türkiyoyo  dovət  ctmişdir.  Onların  az  miqdarda  osərləri  (II  Mehmctin  portreti, 
gənc  türkiin  rosmi)  Avropa üslubunda  işlənmiş,  ancaq  yerli-tiirk  ştrixlori  olavo 
elmoyo çahşmışlar.
Saray  miniatürçiilorinin  xüsusi  sexdo  birləşməlori  barodə  mohımat 
saxlamlmışdır.  1525-ci  ildə  orada 29  usta,  12  usta  kömokçisi 
şagird  (onlann 
sırasında  bcş  Azərbaycanh,  iki  orəb,  iki  çorkəs,  macar  vo  moldavan)  çalışırdı. 
1557-ci  ildo  saray  rəssamları  iki  qrupa  bölünmüşdü.  Rum  noqqaşları 
(Tiirkiyo),  yəni  türklər  vo  Əcəm  noqqaşları  Azorbaycan  və  Orta  Asiyadan 
nümayəndolor.  Ocom  noqqaşlarınm  arasında  doqquz  usta  Azorbaycan  vo  Orta 
Asiyadan,  bir macar  vo  bir avropalı (firəng)  usta var idi.
137

T Ü R K   X A L Q L A R I N I N  
KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
XVI 
osrdo  əsason  poetik,  tarixi  və  dini,  hətta  xristıan  süjetli  əsərlorə 
illüstrasiya olunurdu.  Miniatürçü Osnıan  (misirli  usta Həsən  M isrinin  şagirdi) 
böyük  şöhrət  qazanmışdı.  0 ,  1550-1590-cı  illərdə  çoxcıldlı  “Hünəmamə” 
(“İncəsənot  haqqında  kitab”) əsarinə illüstrasiya vermışdır.  Əsərın  saxlanılmış 
iki  cildindo  (Topqapı  muzeyindədir)  onun  160  rəngarəng m iniatürü var.  0 , 111 
Muradın  (
9 8 2
-
1 0 0 3
/1574-1495)  dövründə  saray  şənlikləri  haqqm da  yazılmış 
əsəıiərin  əlyazmalarm? 400-ə  qədər miniatür  yaratmışdır.  XVI  əsriıı  sonunda
B a b a  
Mustafa öz poftretləri  ilə məşhur olmuşdur.
Osmanlı 
S alaləsinin 
banisindən  tutmuş  hakimiyyətdə 
o la n  
sultanları 
standarl  kompozisiya  ilə  portretləri  seriyası  yaranır.  I  Süleymamn  (926- 
974/1520-1566)  qocalığmda,  həmçinin  Xeyrəddin  Barbarossun  qocahğında, 
Rəis 
Heydər 
Nigeri  (1492-1574)  tərəfındən  yaradılmış  portretləri 
xüsusilə 
sc ç ilird i. 
Nigeri  əlyazmaları  incə  qızıl  naxışlarla  məharətlə  bəzəyirdi.  Onun 
İstanbuldakı  evi  şaiıiərin,  fılosoflarm,  incəsənət  xadim lərinin  yığıncaq  yeri 
jdi.  Bu dövrdə başqa rəssamlar da işləmişlər.  Suni 991/1581-ci  ildə “Zübdət ət 
təvarix”  (“Tarixlərin  məqzi”);  əsərinin  Adəm  və  H əvvanın  təsvirləri,  İsanın 
yüksəlməsi  kitabmı  illüstrasiya  etmışdir.  Azərbaycan  rəssam lıq  məktəbini 
təbliğ 
edən 
və  bu 
işdə 
yüksək  ustahq  səviyyəsinə  qalxmış  Bəli  Can 
və 
i'əbrizdən 
olan  
Seyyid  Süleyman Qasım öz dövründə şöhrət tapmışdı.
III 
Mehmetin  (1003-1012/1595-1603)  və  I  Əhnıədin  (İ0 1 2-1026/1603- 
1617)  hakimyyətləri  dövründə  miniatürlərin  birində  m üəllif xəttatla  birlikdə 
özünü  III  Mehmetin  portreti  ilə  birlikdə  (Topqapı  müzeyinin  kolleksiyası) 
ənnümaniyyə”də  təsvir  etmişdi.  XVII  əsrin  çoxlu  ustaları  arasında  Qələndər 
Paşa  xüsusilə  məşhur  idi.  O,  özündən  sonra  m üxtəlif  dini  rəvayətlərə  36 
miniatür qoyub  getmışdir.  Qələndər Paşa “Falnamə”  əsərinə miniatürdə  körpə 
İsa,  müqəddəs Məryəmi təsvir etmişdir.
XVIII 
əsrin  ustalarmdan  Rəşid  Səliməlinin,  M ustafa  Çələbiniıı,  Fəsih 
Dədənin,  Fənnidədənin,  Həsən  Əyublunun  və  b.  adlarını  çəkm ək  lazımdır. 
Onlar  saray  həyatının  səhnələrini,  döyüş  səhnələrini  yaradır,  əfsanə  və 
rəvayətləri  illüstrasiya  edirdilər.  Onlar  obrazları,  ümum iləşm iş  detalları  ilə 
tam  
dəqiqliklə  və  rəngləri  harmoniyada  verməyə  çahşmışlar. 
A bdullah 
Buxarinin  (Orta Asiya əsilli) yaradıcıhğı  III  Əhmədin  (1115-1143/1703-1730) 
hakimiyyəti  dövrünə  təsadüf  cdir.  Bu  türk  rəssamlığı  texnikasına  güclü 
Avropa  təsiri  dövrü  idi.  Abdullah  Buxari  saray  həyatm dan  bəhs  edən 
şəkillərin  bir  neçə  albomunu  yadigar qoymuşdur.  O,  bitkiləri  çox  gözəl  təsvir 
etmişdir.  1728-ci  ildə qızılgüiü əla təsvir etmiş  Əhməd  Ataallah Xəzərqradi bu 
sahədə ona çöx  yaxın  idi.
XVIII 
əsrin  sonu  -X IX   əsrin  əvvəlində  M ehtinin  (Polşada  anadan 
olmuş),  Rəfaclin  (Veneranın,  Diananın  obrazmda  gənc  qızın  təsvirini
138
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
varaimışdır)  və  omm  oğlıı  Minasin  yaradıcılığında  ycni  üslubun  nünnınələri 
meydana gəlir.
Topqapı  muzeyi  (16  mindən  çox  miniatiir),  İstanbulda  universitct 
kitabxanaları,  Parisdə  MiIIi  kitabxana  və  Dublində  Çester  Bitti  kitabxanası. 
Tyııbingcnin 
və 
Marburqun 
kolleksiyaları 
olyaznıalar 
\ə  
albomlar 
kollcksiyalarmın  miniattirləri  ilə  zəngindir.
Türk  əlyazmaları  miniatiirlərdən  başqa  bədii  iinvanlarla,  bəzəkli 
başlıqlarla,  dekorasiyalı  elementlərlə məharətlə bəzədilirdi.  i  urk  tədqiqatçıları 
əlyazmalarda  türk  bədii  naxışlarını  üç  növə  bölürlər:  güllərdən  və 
yarpaqlardan  yaradılmış  bəzək  (II  Bayazidin  hakimiyyətinə,  yəni  886/1481 -ci
ilo  qədər  mövcud  olmuşdur);  klassik  -  “heyvani”  koınpozisiyanı  çərçivoyə 
salmaq  məqsədilə  saysız-hesabsız  omament  (II  Bayazidin  hakiıniyyoti 
zamanmdan  XVIII  əsrin  əw olinə  qədər);  qızılgül,  qərənfil,  məxmər ağacmın, 
gilənarm,  narm  çiçəkləri,  dağ  laləsi  və  yarpaqlardan,  xüsusilə  ətirşah 
varpaqlarından  ibarət kompozisiya XVIII əsrin əvvəlindən tiirk  olyazma kitabı 
varlığımn  sonunadək  istifadə olunmuşdu.
Bodii  ünvan,  hər  şeydən  əvvəl,  yuxarıdan açıq  kvadrat  yaxııd  düzbucaqlı 
(səhifədə  motnin  enindən  asılı  olaraq)  formadır.  Mətnin  əvvəlində  çəkilon  bıı 
Ibrmanm  ortasmda  böyük,  uzadılmış,  təmtəraqlı  kənaıiarla  qızıl  medalyon 
ycrləşir.  Onun  içərisində  ağ  boyaqla  suls  xətt  üslubu  ilə  əsəriıı  adı  yazılır. 
Mcdalyonuıı  yanlarında  ona  oxşar,  ancaq  kiçik  ölçülü  iki  medaiyon  yerloşir. 
Mərkəzi  medalyonla kiçiklər arasmda açıq-göy  yaxud tünd  mavi  fonda  dalğalı 
nazik  sümbüllərin  və  parlaq  çiçəklərin  ətnələ  gotirdiyi  incə  naxış  çəkilmişdir. 
Ünvanın  biitün  üst  hissəsindən  səhifənin  yuxarı  kənarınadək  a/.acıq  əyilmiş 
rəngli,  yaxud  qızılı  siinbül  uzanır.  Mətn  kənar sahələrdən  1-2  sm.  qalınlığında 
qızıl  çərçivə  ilə  ayrılmışdır.  Çox  hallarda  ona  iki-üç  rəııgli  xottdən  ibarət 
çorçivə  olavə  olunur.  Xəttlərin  biri  qaradır.  Sahələr  qızıl  xallarlu  örtülür. 
Ilordən  çox  zərif dekorasiya  olunmuş  sahələrə  də  rast  gəlmək  olur.  Məsəlon, 
qr/.ıl  fonda sıx  sarmaşmış çoxlu  bitki, heyvan  fiqurları.
Ttirkiyədo  bədii  cildləmə  sənoti  yüksək  səviyy,ədə  inkişal  ctmişdi.  XVII 
əsrdə  İstanbulda  on  cildləmə  emalatxanası 
fəaliyyət 
göstoıirdi. 
Bu 
emalatxanalarda  300  cilidçi  çalışırdı.  Onların  arasında  Oli  Üskiidaıiı  (XVI 
əsrdə  onun  cildlədiyi  əlyazması  İstanbulda  Topqapı  muzeyində  saxlanılır). 
Kazqardlı/.adə,  Əmin  Kahya,  İsmayıl  Saka,  Həsən  Qaramanlı.  Ycsarizadə, 
ArifXimxim,  ö z iz  Şişman,  Solak  və b.  dalıa məşhur idilər.
Türk  tədqiqatçıları  qeyd  edirlər  ki,  köhııə  (XVIII  əsrə  qədər)  cildlər  çox 
az  qorunub  saxlanılmışdır.  Cildlər  əsasən  dəriyo  bükülmiiş  kardondatı  və 
sadəcə  tünd-qırmızı,  palıdı,  qara  rəngli  dəridon  hazırlamrdı.  C iklləıin  basma 
naxışları  cədvəl  (basma),  zəncirək  (“böyrəkformalı"  basıua),  luışiyə.  köşəbond 
(“dəınir  künc”),  ortada  böyük  yumıırtavari  basma  şəms  (“g ü n əş’)  adlanırdı.
13 9

TİJRK  X A L O L A R IN IN   KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Bu cür lürk  basma cildbri  üçün adətən  bitki motivlərindən  (yarpaqlar,  oyilmiş 
bııdaqlar vo /oğlar),  ulduz və nöqtə formalı bəzəklərdon  istifadə olunurdu. .XV 
əsrdon başlayaraq bitki  motivləri üstünlük coşkil edir.  Daha sonrakı  cildbr dəri 
rişəli,  üstünə  “mərmər” 
y a x u d  
“buludlu  (bulud  şəklində  çəkilmiş)  kağız 
yapışdırılmış 
kard ond an  
idi.  Dəri  cildbrdə  basma  naxışlar  dərin  edilirdi  ki, 
ə ly a z m a la r 
şaquli  saxlamadan  (şkaflarda  və  sandıqlarda  kitablar  üst-üstə 
yığılırd/) tez xarab olmasınlar.
V.A.Qordicvski  yazır ki,  XX  əsrin  əvvəlində  də  “Kiçik  Asiyada  şəhərdə 
gəzərkən  divardan  daşların  arasına  sancılmış  yarım  ya/ılı  kağız  görmək 
olardı.  Yəqin'  ki,  yerdən  onu  ınömin  müsəlman  qaldırmışdı” .  Bu,  türkbrin 
yazılmış  kağıza  müqəddəs  münasibətinə  sübutdur.  Çünki  bu.  yazılann 
içərisində  Allahın  adı  ola  bibrdi,  onu  tapdalamaq  olmazdı.  XVI  əsrdə 
türktordə  belə  bir  inani  vardı  ki,  yerdən  qaldırılmış  belə  kağız  o  biri  dünyada 
ayaqqabı  rolu  oynayacaq  və  günahkarları  oddan  qoruyacaqdır.  Olyazma 
kitablarından  ıbarət  kitabxanaların  yaradılmış  kitabxanalar  müsəlman 
Türkiyədə,  xüsusib də çoxlu miqdarda şəxsi kitabxanaları  olan  İstanbulda çox 
sayda idi  və savab hesab edilirdi.
Kitabxanalar  məscidiərin  nəzdində  xüsusi  şəx sb r  tərəfındən  Allaha  xoş 
gələn  əmoi  kimi  savab,  xeyirxahlığm  xüsusi  növü  kimi  yaradıiırdı,  Daha  çox 
əlyazma  ıanə  verən  şəxslərin  xatirəsini  yaşatmaq  məqsədi  daşıyır,  bir  çox 
hallarda hər belə  böyük ianə vaxtı yeni qeydlər kitabı  (dəftər)  yaradılır və ianə 
verilm/ş  əlyazmaların  adı  orada  yazılırdı.  Oııa  görə  də  m əsələn,  İstanbulda 
Aşirjn  kitabxanasında  öz  külliyatı  üçün  üç  dəftər  var.  İanə  verilmiş 
əlyazmalardan  istifadə  qaydaları  ianəçi  tərəfindən  xüsusi  olaraq  qabaqcadan 
ş^rt  qoyulurdu.  (33  s.  188).  Bursada  65-ə  qədər dərviş  təkkəsi  vardı.  Demək 
olar  ki,  onlarin  hər  birinə  əlyazmalar  vəqf olunmuşdu.  Bu  əlyazmaların  bir 
çoxunda  onu  təkkədən  kənara  çıxarmağın  qadağan  edildiyi  barədə  şərtlər 
qoyulurdu.  Rütubətdən  xarab olmuş vərəqlərin,  yaxud  sonrakı  korlanmalardan 
qorumaq  məqsədilə  sehrli  yəhudi  kəlməsi  “Ya  kəbkin”  yazısm a  da  bu 
əlyazmalarda rast gəlmək olur.
^ lixttf 1,f  kltabxanalardu  saxlamlan  nüsxəbrdəıı  görünür  ki,  “Təvarixi 
rəbon’’  (“Təbərmin  tarixi”).  Səaddədinin  (XVI  ə).  “Tac  ət-təvarix” 
r S ə ln a m ə b n n  tacı”),  Aşjq  Paşanın “Qəribnamə”,  Əhmədin  “İskəndənıamə”, 
Yaz.çıoglunıu,  “Məhəmmədiyyə”,  Iləmdinin  “Y usif  və  Züleyxa”  əsərləri, 
m uxtəhf  turk  şaırbrım n  divanlan,  Əttarın,  Sədinin,  Hafızin  və  b.  fars  dilli 
əsərbrınə  şərhlər  daha  populyar  olmuşlar.  Əlyazmaların  birinci  vərəqinin 
yuxarısın  a  ə  u  nişan  (ekslibris),  yaxud  şəxsi  möhür  yerləşdirilir  vo  ya
r ı   ? ?   -Ə ? a/mam,n  ^onlh k sh b ns  bır  sıra  hallarda  maye  qızılla  yazıhr  və  müəllifm  admı,  əlyazmanm 
sa u  mm  a  mı  vo  yaxud  hansı  şəxsi  kitabxanaya  m ənsub  olduğunu  bildivirdi.
140