Я. М. Щцмбятов м. Г. Ялийева



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/11
tarix14.04.2017
ölçüsü1 Mb.
#14102
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Я.М.ЩЦМБЯТОВ 

М.Г.ЯЛИЙЕВА 

 

 

 

 

 

ЩЯШЯРАТЫН СИСТЕМАТИКАСЫ 

 

Дярслик 

 

 

ЪЛАССИС 

  

 

ОРДО 

 

ФАМИЛИА 

 

  

 

 

ЭЕНУС 

 

  

 

 

 

СПЕЪИЕС 

 

 

 

 

БАКЫ – 2014

 

 



 



Я.М.ЩЦМБЯТОВ 

М.Г.ЯЛИЙЕВА 

 

 

 

 

 

ЩЯШЯРАТЫН СИСТЕМАТИКАСЫ 

 

Дярслик 

 

Азярбайъан Республикасы  

Тящсил назиринин 03.07.2014 та-

рихли  

767 сайлы ямри иля тясдиг едил-

мишдир. 

 

ЪЛАССИС 

  

 

ОРДО 

 

ФАМИЛИА 

 

  

 

 

ЭЕНУС 

 

  

 

 

 

СПЕЪИЕС 

 

 



 

БАКЫ – 2014

 

 



Елми редактор: 

Бакы Дювлят Университетинин «Онурьасызлар зоолоэийасы»      

кафедрасынын мцдири, проф. Ф.Г. Аьамалыйев 

 

Ряйчиляр: 

 

Азярбайъан Дювлят Педагожи Университетинин            



«Еколоэийа» кафедрасынын профессору, 

б.е.д. Р.Л.Султанов 

 

Бакы Дювлят Университетинин «Онурьасызлар зоолоэийа-



сы» кафедрасынын досенти И.Я.Сцлейманова

 

 

 

Щцмбятов Я.М., Ялийева М.Г. Щяшяратын система-

тикасы. Дярслик. Бакы: «Бакы Университети» няшриййаты,  2014, 

156 сящ.  

 

Дярсликдя  щяшяратын  систематикасы  вя  тяснифатынын  прин-

сипляри,  щехаподларын  вя  айры-айры  дястялярин  гурулуш  хцсу-

сиййятляри вя ящямиййяти ятрафлы шярщ едилмишдир. Бир чох дястялярин 

характерик груплары вя бязи нювляри щаггында да мцфяссял мялу-

матлар вардыр.  

 

 

 

 

 

 

 

 

© Щцмбятов Я.М., Ялийева М.Г., 2014. 

© «Бакы Университети» няшриййаты, 2014.  

 



 

ЮН СЮЗ 

 

Щяшярат  алями  нювляринин  вя  фярдляринин  сайына, 

форма  мцхтялифлийиня  вя  инсанын  эцндялик  щяйатында 

чохтяряфли  иштиракына  эюря  чохщцъейряли  организмляр 

арасында  бярабяри  олмайан  ъанлы  организмляр  групу-

дур.  Щяшяратын  елмя  мялум  олан  нювляринин  сайы 1,5 

милйона гядярдир. Тягриби щесабламалара эюря плане-

тимиздя  мювъуд  олан  щяшярат  нювляринин  сайы 2 

милйондан аз дейилдир. 

Щазырда  елмя  мялум  олан  щяр 100 щейван 

нювцнцн 73-ц щяшярат аляминин нцмайяндясидир. Щя-

шяратын  елмя  мялум  олан  нювляринин 15 мини  зийанлы 

щесаб  едилир.  Галан  нювляр  тябиятдя  маддялярин  дюв-

ранында,  чичякли  биткилярин  чарпаз  тозланмасында  вя 

биосенозларын  дайаныглылыьынын  тямин  олунмасында 

явязедилмяз мювге тутурлар. 

Цмумиййятля биолоэийанын таксономик сащялярин-

дян  олан  «Щяшяратын  систематикасы»  фянни,  мцхтялиф 

ентомоложи фяннлярин («Цмуми ентомолоэийа», «Кянд 

тясяррцфаты  ентомолоэийасы», «Мешя  ентомолоэийасы», 

«Байтарлыг ентомолоэийасы», «Тибби ентомолоэийа» вя 

с.)  ясасында  дайаныр.  Беляки,  щяшярат  аляминя  аид 

олан  щяр  бир  таксонун  спесифик  хцсусиййятлярини 

мцяййян  етмядян,  таксонлар  арасында  мювъуд  олан 

цмуми  яламятляри  арашдырмадан,  таксон  дахилиндяки 

дяйишикликляри вя онларын сябяблярини ашкарламадан ен-

томолоэийанын  бу  вя  йа  диэяр  проблеминин  щялли 

мцмкцн дейил. 

Йухарыда  эюстярилянлярдян  башга  «Ентомолоэ-

ийа»  ихтисасы  цзря  ихтисаслашан  маэистрляря  тядрис  еди-



 

лян  «Щяшяратын  систематикасы»  фянниня  щяср  едилмиш 

дярслик вя йа дярс вясаити мювъуд дейилдир. 

«Ентомолоэийа»  ихтисасы  цзря  ихтисаслашан  ма-

эистрляря  цнванладыьымыз  бу  дярсликдян  биолоэийа  ба-

калаврлары,  орта  мяктяб  мцяллимляри  вя  щяшярат  алями 

иля марагланан щяр бир охуъу бящряляня биляр. 

Дярслийин  йазылмасында  Бакы  Дювлят  Университети-

нин  “Онурьасызлар  зоолоэийасы”  кафедрасынын  мцдири 

профессор Ф.Г.Аьамалыйев, профессор Щ.Ф.Гулийеванын, 

досент  И.Я.Сцлейманованын  хидмятлярини  нязяря  алыб 

онлара мцяллифлярин дярин тяшяккцрцнц билдиририк. 

Мцяллифляр бу дярсликдяки нюгсанлары гярязсиз эюс-

тяряъяк  щяр  бир  мцтяхяссися  вя  бцтцн  охуъулара  яв-

вялъядян миннятдарлыгларыны билдирирляр.  

  

 



 

Мцяллифляр 

 



 

Систематика, таксономийа вя тяснифат анлайышлары 

  

Систематика  термини  латынлашдырылмыш  йунан  сюзц 

олан «сйстема» сюзцндян ямяля эялмишдир. Биолоэийа 

елмляри арасында систематика хцсуси йер тутур вя ясас 

етибары  иля  организимлярин  мцхтялифлийини  юйрянир.  Сис-

тематиканын ян башлыъа вязифяляриндян бири щяр бир так-

сонун  (ъанлы  групунун)  спесифик  хцсусиййятини  мцяй-

йян етмякдян ибарятдирСистематиканын диэяр вязифяси 

бу вя йа диэяр таксон арасында мювъуд олан цмуми 

яламятляри  арашдырмагдан,  щямин  яламятлярин  охшар 

вя  фяргли  ъящятлярини  мцяййянляшдирмякдян  ибарятдир

Нящайят  систематика  елминин  башга  бир  вязифяси  так-

сон  дахилиндяки  дяйишикликляри  вя  онларын  сябяблярини 

ашкарламагдан ибарятдир.  

Мцасир дюврцн ян эюркямли тякамцлчц систематик-

ляриндян бири олан Е.Майрын вердийи тярифя эюря «Систе-

матика  ъанлы  организмлярин  мцхтялифлийи  щаггында  ел-

мдир».  

 «Таксономийа»  термини  ики  йунан  сюзцндян – 



таксис  (йерляшмя,  мювге)  вя  номос  (ганун)  ямяля 

эялМишдирБу термин илк дяфя 1813-ъц илдя де Кандол 

тяряфиндян  биткилярин  тяснифаты  нязяриййяси  цчцн  тяклиф 

едилмишдир.  Бу  термин  «астрономийа», «агрономийа», 

«економийа»  кими  терминляря  аналожидир.  Таксон  щяр 

щансы  бир  тяснифат  категорийасы  кими  гябул  едилмиш  ор-

ганизм групудур. Мясялян, Диптера (икиганадлылар) ор-

до (дястя) кими гябул едилмиш щяшярат групудур. Апис 



меллифера  (бал  арысы)  спеъиес  (нюв)  кими  гябул  едилмиш 

щяшярат  групудур  вя  с.  Майра (1971) эюря  «Таксо-

номийа  организмлярин  тяснифатынын  нязяриййяси  вя 

практикасыдыр».  Башга  сюзля,  таксономийанын  вязифяси 



 

организмляри бир-бириндян гаршылыглы асылы (иерархик) групла-

ра (ранглара) айырмагдан ибарятдир. ХХ ясрин 70-ъи илляри-

ня кими бир сыра мцяллифляр систематика вя тяснифат термин-

лярини синоним кими ишлятмишляр. 

«Тяснифат»  термини  ики  мцхтялиф  мянада  ишлядилир. 

Щямин  термин  щямчинин  тяснифат  просесини  мцяййян 

етмяк цчцн дя ишлядилир. Симпсона (1961) эюря «Зоо-

ложи  тяснифат  щейванлары  араларында  олан  гаршылыглы  яла-

гяйя  ясасян  груплара  (вя  йа  серийалара)  бюлмякдян 

ибарятдир».  

Майра  эюря  «Зооложи  тяснифат  щейванлары  охшарлыг 

(симилариви)  вя  гощумлуг  (релатионсщип)  ясасында  щям 

дя  ахырынъынын  эениш  мянасында  груплашдырмагдан 

(тясниф  етмякдян,  йербяйер  етмякдян,  сящманла-

магдан, пайлашдырмагдан) ибарятдир». 

Яэяр таксономист йалныз нювлярин тясвири вя адлан-

дырылмасы иля мяшьул олсайды, онда о чохсайлы нювлярин 

вя  формаларын  хаосу  (низамсызлыьы)  чярчивясиндян  кя-

нара чыха билмязди. Тяснифатын илкин вязифяси илк бахышда 

хаотик  эюрцнян  мцхтялифлийи  низама  салмагдан  (сящ-

манламагдан), тяснифляшдирмякдян ибярятдир.  

Ятраф алямин предмет вя щадисялярини низама сал-

маг  (тяснифляшдирмяк)  йалныз  инсана  хас  олан  хцсу-

сиййят дейилдир. Беля ки, щейванларын бир чоху ятрафдакы 

варлыглары «гида» вя «гейри гида», «дцшмян» вя «гя-

нимят», «рягиб»  вя  «ъинси  тяряфдаш»  кими  бир-бириндян 

фяргляндирмяк вя йа тясниф етмяк габилиййятиня малик-

дир. Инсанда данышыг габилиййяти ямяля эялдийи дюврдян, 

о предметляри вя щадисяляри «гощумлуг» вя «цмуми-

ляшдирмя»  терминляри  ясасында  тяснифляшдирмяйя  баш-

ламышдыр.  Бу  принсипя  ясасланан  тяснифат  ялбяття 

цмуми  вя  дцрцст  ола  билмязди.  Буна  мисал  олараг 

 

«щейванлар», «бюъякляр», «гурдлар» вя с. кими тяснифат 

терминлярини эюстярмяк олар.  

Мцасир  тяснифатын  ясас  мягсяди  прогностик  ящя-

миййяти вя максимал информасийайа малик олан систем 

йаратмагдан ибарятдир.  

Бцтцн йухарыда дейилянляри нязяря алсаг щяшяратын 

систематикасы – онларын гейри ади мцхтялифлийини, тяснифаты 

ися  мцяййян  едилмиш  груплары  гощумлуг  ялагяляри 

ясасында тяснифляшдирмяйи йериня йетирир.  

Бцтювлцкдя  щяшяратын  систематикасында  ашаьыдакы 

гаршылыглы  асылы  (иерархик)  тяснифат  ващидляриндян  истифадя 

едилир: синиф цстлцйц – суперклассис, синиф – ълассис, йа-

рымсиниф - субълассис,  инфрасиниф – инфраълассис,  шюбя – 

дивизио, дястя цстлцйц – суперордо, дястя – ордо, йа-

рымдястя – субордо, фясиля цстлцйц – суперфамилиа, фя-

силя – фамилиа, йарымфясиля – субфамилиа, триба – трибус, 

ъинс – эенус, йарымъинс – субэенус, нюв – спеъиес, 

йарымнюв - субспеъиес.  

Систематикада  ясас  тяснифат  ващиди  (таксономик 

ващид)  нювдцр.  Таксономик  нюв  анлайышы  щаггында 

ядябиййатда  чохлу  сайда  консепсийалар  мювъуддур. 

Фялсяфи  ясаслара  эюря  щямин  консепсийалар  цч  група 

бюлцнцр:  тиположи,  номиналистик,  биоложи.  Биринъи  ики  кон-

сепсийа  йалныз  тарихи  нюгтейи-нязярдян  мцяййян  мя-

на  кясб  едир.  Тиположи  консепсийа  Платон  вя  Аристотел 

фялсяфясиня сюйкянир. Бу консепсийайа эюря каинатда 

мцшащидя  едилян  мцхтялифлик  ясас  универсалилярин  (уни-

версалис)  вя  йа  типлярин  (Платонун  еидосу)  мящдуд 

сайда  олдуьуну  якс  етдирир.  К.Линней  вя  онун  арды-

ъыллары мящз бу фялсяфяйя ясасланмышлар. Бу фялсяфи ба-

хыш бязян ессенсиализм адландырдыьындан, тиположи кон-

сепсийа нювцн ессенсиалистик тяйини адландырылыр.  


 

10 

Номиналистик  консепсийа  тяряфдарлары  (Оккам  вя 

онун  ардыъыллары) «реал»  универсалилярин  мювъудлуьуну 

инкар едирляр. Щямин консепсийайа эюря тябиятдя йал-

ныз  фярдляр  мювъуддур,  нювляр  ися  инсанын  йаратдыьы 

абстраксийадыр. Беси (1908) щямин нюгтейи-нязяри аша-

ьыдакы кими ифадя етмишдир: «Тябият йалныз фярдляри ямя-

ля эятирир, нювляр реал тябиятдя мювъуд дейилдир».  

Нювцн биоложи консепсийасына эюря нювляр щеч ня-

дян асылы олмайан реаллыьа маликдирляр вя онлар фярдля-

рин ямяля эятирдийи популйасийаларын статистик характери-

стикасы  иля  тясвир  едилир.  Щямин  консепсийайа  ясасла-

нан  Майр (1963) нювя  ашаьыдакы  тярифи  вермишдир: 

«Нювляр бир-бири иля сярбяст чарпазлашан тябии популйа-

сийа групларындан вя диэяр беля груплардан репродук-

тив олараг тяърид олунмуш кичик груплардан ибарятдир».  

Бцтювлцкдя  эютцрцлдцкдя  тякамцлчцйя  эюря  нюв 

дяйишкян,  натуралистя  эюря  дяйишмяздир.  Мящз  щямин 

конфликтя  эюря  Линней  тякамцлц,  Дарвин  ися  нювлярин 

реаллыьыны инкар етмишдир. 

Зяннимизъя нювцн сабитлийи вя дяйишкянлийи диалек-

тик  вящдятдя  олуб,  яксликлярин  вящдяти  вя  мцбаризяси 

кими онун тякамцлцнц тямин едир. 

Биоложи ядябиййатда нювцн чохсайлы тярифи мювъуд-

дур,  лакин  онларын  щеч  бири  нювцн  бцтцн  критерилярини 

юзцндя якс етдиря билмир.  

Ентомоложи  ядябиййатда  нювцн  аз  вя  йа  чох  дя-

ряъядя  дольун  тярифини  Г.Й.  Бей-Биенко (1980) вер-

мишдир.  Бей-Биенкойа  эюря  «нюв  мцяййян  ъоьрафи 

ареала,  чарпазлашдыгда  (ъцтляшдикдя)  валидейнлярля 

охшар яламятли вя чохалма габилиййятли нясил тюрядя би-

лян охшар фярдлярин айрылмыш (тяърид олунмуш) бцтюв сис-

темидир». 

 

11 

Яэяр  нювцн  бир  сыра  критерилярини  нязяря  алсаг, 

онун  дольун  тярифини  ашаьыдакы  кими  ифадя  етмяк  олар: 



Нюв мцяййян ареала, морфоложи, физиоложи, еколожи, эене-

тик  вя  биокимйяви  хцсусиййятляриня  эюря  динамик  ох-

шарлыьа  малик  олан,  ъцтляшдикдя  валидейнлярля  охшар, 

чохалма габилиййятли нясил тюрядян фярдляр ъямидир. Бу 

тяриф ня гядяр дольун эюрцнся дя, о фярдляр дахилиндяки 

ирси дяйишкянлийя (мутасийа, комбинатив, нисбятли) малик 

олан фярдляри нязяря ала билмир. 

Нювдахили  формалары  Бей-Биенко (1980) цч  ясас 

таксона  бюлцр:  йарымнюв  (субспеъиес),  екотип  вя  йа 

морфа  (еъотипус  вя  йа  морфа  (морфа),  популйасийа 

(популатио). 

Йарымнюв  нювцн  ъоьрафи  дяйишкянлийи  щесаб  едилир 

вя  адятян  ъоьрафи  ирг  адландырылыр.  Йарымнюв  ареалын 

мцхтялиф  щиссяляриндя  йашайыш  шяраитинин  мцхтялифлийи 

ясасында  мейдана  эялир.  Йарымнювляр  бир-бириндян 

кяскин  олмайан  морфоложи,  щямчинин  биоложи  вя  еколожи 

хцсусиййятляриня  эюря  фярглянирляр.  Популйасийаларын 

ареалларынын  тямасда  олдуьу  яразилярдя  йарымнювляр 

арасындакы фяргляр нязяря чарпмыр.  

Йарымнювляр цч адла – тринар номенклатура иля ад-

ландырылыр.  Мясялян,  шярг  йарымкцрядя  эениш  йайылмыш 

кючяри  чяйирткя – Лоъуста  миграториа  бир  нечя  йарым 

нюв  ямяля  эятирир.  Кючяри  чяйирткянин  Русийанын  гейри 

гараторпаг зонасында йайылмыш йарымнювц Л. миграто-

риа  россиъа  Ув.  ет.  Зол,  Гярби  Авропадакы  йарымнювц 

Л. миграториа галлиъа Рем., тропик Африкадакы йарым ню-

вц,  Л.миграториа  миграториоидес  Реиъщ  ет  Фаирм,  ъя-

нуб-шярги  Асийадакы  йарымнювц  Л.  миграториа  мани-

ленсыс Мей., адланыр. Кючяри чяйирткялярин ясас йарым-

нювц олан Л. миграториа миграториа Л. ися Авроасийанын 



 

12 

мцлайим зонасында йайылмышдыр.  

Нювдахили формалардан бири екотип вя йа еколожи ирг-

дир.  Эениш  ареаллы  нювцн  мцяййян  популйасийасы  йени 

йашайыш  шяраитиня  дцшдцкдя  диэяр  популйасийадан 

гисмян тяърид олунур вя еколожи йарымнюв ямяля эялир.  

Еколожи  йарымнюв  ъоьрафи  йарымнювдян  фяргли  ола-

раг  еколожи  ъящятъя  охшар  олан  вя  ъоьрафи  ъящятъя 

мящдуд (эениш олмайан) яразиляри тутурлар. Яэяр еко-

типляр  морфоложи  ъящятъя  фярглянмирся,  онлары  биоложи  вя 

йа еколожи формалар адландырмаг гябул едилмишдир. 

Екотипя  мисал  олараг  вятяни  Шимали  Америка  олан 

вя  Америка  гараьаъы  цзяриндя  йашайан  ганлы  мяня-

няни  (Ерисома  ланиэерум  Щаусм)  эюстярмяк  олар. 

ХЫХ  ясрин  яввялляриндя  Авропайа  эятирилян  ганлы  мя-

няня  йени  йашайыш  йериндя  алма  биткиси  цзяриндя  йа-

шайараг  яввялки  гида  биткиси  цзяриндя  йашамаг  габи-

лиййятини итирмишдир вя юз яъдадындан бу хцсусиййятиня 

эюря кюклц сурятдя фярглянир.  

Бей-Биенконун (1980) мялуматына эюря сюйцд йар-

пагйейянинин ики еколожи йарымнювц мювъуддур. Онлар-

дан бири сюйцд биткиси цзяриндя вя рцтубятли стасийаларда 

йашайыр.  Диэяр  екотип  ися  тозаьаъы  биткиси  цзяриндя  йа-

шайараг ишыглы вя аз рцтубятли йерлярдя мяскунлашыр.  

Ямякюмяъи эцвяси Ъянуби Загафгазийада ямян-

кюмянъи фясилясиндян олан йабаны биткиляр цзяриндя ар-

тыб чохалдыьы щалда ХХ ясрин 70-ъи илляриндя памбыг бит-

киси цзяриня кечмиш вя памбыг биткиси цзяриндя йашай-

ан хцсуси форма ямяля эятирмишдир.  

Бцтювлцкдя екотип нювцн популйасийаларынын, еко-

ложи вя физиоложи дяйишкянлийи олуб, нювцн ареал дахилиндя 

чох  формалы  шяраитя  уйьунлашма  хцсусиййятляриндян 

биридир.  

 

13 

Нювцн айрыъа йашайыш мяскяниня малик олан йахын 

гощум  фярдляри  популйасийа  адландырылыр.  Бцтювлцкдя 

популйасийа  нювцн  мювъудлуг  формасыдыр.  Бир-бирин-

дян  йашайыш  сащясиня  эюря  айрылмыш  нювдахили  форма-

лардан  башга,  бир  йердя  йашайан  фярдляр  арасында 

дяйишкянлик  мювъуддур.  Беля  дяйишкянлик  формаларын-

дан  бири  полиморфизимдир.  Полиморфизм  мянянялярдя, 

термитлярдя,  гарышгаларда,  арыларда  вя  арыкимилярдя 

мювъуддур. Аиля вя йа колонийа щалында йашайан нюв-

лярдя  мювъуд  олан  ъинси  полиморфизимдян  башга  еко-

ложи  полиморфизм  дя  мювъуддур.  Еколожи  полиморфизмя 

мисал олараг сцрц, тяк вя мювсцми дяйишкянликляри эю-

стярмяк  олар.  Фаза  дяйишкянлийи  дцзганадлыларда  вя 

бязи  кяпяняклярин  тыртылларында  мцшащидя  едилир.  Фаза 

дяйишкянлийи  груп  еффектинин  тясири  алтында  баш  верир. 

Груп  еффекти  щаггында  мцфяссял  мялумат  «Щяшяратын 

еколоэийасы» бюлмясиндя верилир (Щцмбятов, 2011).  

Мювсцми  формалар  да  щямчинин  морфаларла  йа-

хындыр. Нювцн еколожи вя физиоложи дяйишкянлийи мювсцмц 

характер  дашыйыр.  Мясялян,  икирянэ  кяпяняк  (Арасъщи-



ниа  левана  Л.)  ил  ярзиндя  ики  нясил  (эенерасийа)  верир. 

Онун  гышламыш  пупларындан  чыхан  кяпянякляр  кцрян 

рянэли (форма левана), йайдакы пуплардан чыхан кяпя-

някляр  ися  гара  рянэли  (форма  прорса)  олурлар. 

Бцтювлцкдя  биоложи  тяряггидя  олан  нювляр  нювдахили 

формаларын  мцхтялиф  дяйишкянликляря  (йарымнюв,  морфа) 

малик  олурлар.  Биоложи  тяряггидя  олмайан  нювляр  ися 

мящдуд ареаллы олуб, аз сайлы вя йа йеэаня популйа-

сийалы олурлар.  

Фялсяфи  нюгтейи-нязярдян  нюв  щям  цмуми,  щям 

дя фярдидир. Нювцн бцтцн фярдляри охшар олсалар да бир-

биринин ейни (дягиг суряти) дейилдир. Диэяр тяряфдян нюв 



 

14 

щям  стабил  хассяли,  щям  дя  дяйишкян  хассялидир.  Ста-

биллик  хассяси  нювцн  нисби  сабитлийини,  онун  мювъуд-

луьуну  (мцяййян  заман  ярзиндя  «даимилийини»),  дяй-

ишкянлийи ися онун тякамцлц цчцн имкан йарадыр.  

 

Щяшяратын тяснифаты 

 

Щяшяратын мцасир тяснифаты чохсайлы алимлярин узун 



тарихи  дюврлярдя  апардыглары  тятгигатларын  нятиъясидир. 

Щяшяратын  илкин  тяснифатыны  биоложи  тяснифатын  атасы  сайы-

лан  Аристотел  (б.е.я. 384-322-ъи  илляр)  вермишдир.  О, 

юзцня  мялум  олан  щейван  нювлярини  гушлар,  балыглар, 

балиналар  вя  щяшярат  кими  ири  груплара  бюлмцш,  сонра 

щяшяраты Мандибулата вя Щастеллата, щямчинин ганад-

лылар вя ганадсызлар кими груплара бюлмцшдцр. Аристотел 

щяшяраты даща кичик груплара бюляряк инди дя щяшяратын 

тяснифатында  ишлядилян  Ъолеоптера  вя  Диптера  кими  тер-

минляри ишлятмишдир.  

Аристотел  юзцня  мялум  олан  щяшярат  нювлярини  цч 

група бюлмцшдцр.  



1.

 

Ганадлылар – Птерота (мцасир дястяляри) Ъолеоп-

тера  (бир  щиссяси),  Ортщоптера,  Щетероптера,  Ле-

пидоптера,  Неуроптера,  Щйменоптера  (гарышга-

лардан башга) вя Диптера



2.

 

Ганадлылар  вя  онлара  бярабяр  олан  ганадсызлар 



– Птерота симули ет Аптера (гарышгалар вя ишыгса-

чан бюъякляр). 



3.

 

Ганадсызлар – Аптера (галан буьумайаглылар).  

 

ХВЫЫЫ  ясрин  эюркямли  тябиятшцнасы  К.  Линнейин 



(1707-1778) «Тябиятин  системи»  ясяриндя  щяшяратын 

йедди  дястясинин:  Ъолеоптера  (мцасир  Ъолеоптера  вя 

 

15 

Ортщоптера),  Щемиптера,  Лепидоптера,  Щйменоптера

ДиптераНеуроптераАптера тяснифаты верилмишдир. 

Аристотелин архаик тяснифатына илк дцзялиши 1685-ъи ил-

дя Й.Сваммердам вермиш вя щяшяраты метаморфозу-

на эюря ики група (Метаболиа вя Аметаболиа) бюлмяйи 

тяклиф етмишдир.  

ХЫХ  ясрин  биринъи  йарысында  метаморфозун  хцсу-

сиййятиня эюря алимляр щяшяраты ики шюбяйя (там мета-

морфозлулар – Щолометабола,  натамам  метаморфоз-

лулар – Щемиметабола) бюлмцшляр. 

Алман алими Ф. Брауер (1885) щяшяратын ганадсыз 

групларынын  щетероэенлийини  ашкар  етмиш  вя  мцяййян 

етмишдир  ки,  Подура,  Тщйсанура  кими  груплар  щеч  бир 

вахт ганада малик олмамышлар, битляр вя лялякйейянляр 

групларынын  ися  яъдадлары  ганадлара  малик  олмуш  вя 

сонрадан  щяйат  тярзиндян  асылы  олараг  ганадларыны 

итирмишляр. Бунун нятиъясиндя щазырда айаггуйруглулар 

(Подура)  вя  гылгуйруглулар  (Тщйсанура)  дястяляри  щя-

шяратын илк ганадсызлар (Аптерйэота), битляр – Аноплура 

вя  лялякйейянляр -(Маллопщаэа)  дястяляри,  ганадлылар 

йарымсинифляриня аид едилирляр. 

ХХ  ясрин  яввялляриндя  Австрийалы  алим  А.  Щандлирш 

Ортщоптера (дцзганадлылар) вя Неуроптера (торганадлы-

лар) кими ири дястяляри бир нечя мцстягил дястяляря бюля-

ряк  бцтювлцкдя  щяшяраты  дястя  цстлцкляриндя  бирляшдир-

мишдир. 


Сонралар А.Б. Мартынов (1925) ганадлы щяшяраты ики 

шюбяйя  (щазырда  ифрасинифя)  бюлмцшдцр:  Палеоптера 

(гядим ганадлылара) вя Неуроптера (йени ганадлылар). 

Биринъиляр  сакит  щалда  ганадларыны  тяййаря  ганады 

кими ачыг вя йа дик тутдуглары щалда, икинъиляр сакит щал-

да  ганадларыны  бядянин  йанларына  вя  йа  цстцня 



 

Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin