Xalqaro savdo- iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati va mohiyati

4.O’zbekiston Respublikasi savdo tashkilotlariga a’zo bo’lgandagi o’zgarishlar va natijalari.
Ta’kidlash joizki, o‘tgan to‘rt yil mobaynida O‘zbekiston va YeOII mamlakatlari o‘rtasidagi savdo hajmi 75 % ga o‘sdi va bugungi kunda O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining 30 %dan ortig‘i YeOII davlatlariga to‘g‘ri keladi. So‘nggi uch yil ichida O‘zbekistonning YeOII mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 54,5 %ga, eksport 41,7 %ga, import 65,2 %ga oshgan. Shu bilan birga, shuni ta’kidlash joizgi, O‘zbekiston YeOII mamlakatlari bozorlariga xom ashyoni emas, asosan qayta ishlash sanoati va qishloq xo‘jaligining tayyor mahsulotlarini eksport qilmoqda.
2-jadval
O‘zbekistonning YeOII mamlakatlariga eksport ko‘rsatkichlari (million AQSh dollarida)¹

	2017 y.	2018 y.	2019 y.	11 oy 2019 y.	11 oy 2020 y.
Jami, shu jumladan	13893,6	14253,9	17901,7	15854,8	14197,3
Rossiya	2019,2	2117,3	2492,5	2264,0	1323,4
Qozog‘iston	1057,6	1352,2	1429,7	1253,4	818,8
Qirg‘iziston	178,3	269,7	679,0	626,3	685,7
Belarus	27,4	41,3	47,6	42,5	37,7
Armeniya	1,0	3,0	3,0	2,7	4,0
YeOII bilan jami	3283,5	3783,5	4651,8	4188,9	2869,6
YeOII mamlakatlarining umumiy eksportdagi ulushi (%)	23,6	19,3	26,1	26,4	20,2

Yuqoridagi jadvalda YeOII tashkilotiga a’zo davlatlarga so’ngi bir necha yil ichida eksport qilgan tovarlarini dollardagi qiymati keltirib o’tilgan. Ko’rib turganingizdek yildan yilga savdo hajmi oshgan ammo pandemiya tufayli 2020-yilda bu ko’rsatkichlar sezilarli darajada pasaygan. Bunday pasayish faqatgina o’zbekistonda emas balki, tashkilotga a’zo davlatlarning aksaryat qismida kuzatilgan. Bunga sabab tovarlarga bo’lgan talabning kamligi va ishlab chiqarish jarayonining to’xtab qolganligidir.
3-jadval.
2020 yilning 10 oy davomida YeOII mamlakatlariga elektrotexnika mahsulotlarining eksport ko‘rsatkichlari bo‘yicha ayrim turlari²

Mahsulot turi	Eksport (mln.doll.)	Eksportning umumiy hajmida YeOII davlatlarining ulushi (%)	jami
Elektr kabellari	30,0	14,7	49,0
Uy elektr plitalari va isitish moslamalari	17,0	12,9	75,9
Televizorlar, monitorlar	16,9	10,3	60,8
Transformatorlar	14,7	6,3	42,8
Sovutgichlar	10,9	6,6	60,4
Kir yuvish mashinalari	7,7	4,1	52,6
Gaz plitalari	6,6	6,2	92,8
Yorituvchi va vizual signalizatsiya moslamalari	6,5	6,4	99,5
Konditsionerlar	5,1	0,7	14,0
Chang yutgichlar	2,4	1,7	68.1

2017-2020 yillarda O‘zbekistonning YeOIIga a’zo-davlatlar bilan umumiy tovar ayirboshlash hajmi yiliga 26 %ga oshib, qariyb 10 milliard dollarga yetdi. Bugungi kunda O‘zbekistonning YeOII bilan tashqi savdosidagi ulushi deyarli 30%, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmi esa 75% dan ortiqni tashkil qiladi. Bundan tashqari, O‘zbekiston tashqi savdo yuklarining 80% YeOII davlatlari hududi orqali o‘tadi.
2020-yilning yanvar-noyabr oylarida O‘zbekistonning YeOII davlatlari bilan o‘zaro tashqi savdosi 8,7 milliard dollarni tashkil etdi, bu O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining qariyb 26,5 foizini qamrab oldi.

3-rasm.2020-yilning yanvar-noyabr oylarida O’zbekistonning YeOII davlatlari bilan o’zaro tashqi savdosi.³

Yuqoridagi jadvalga asosan Ittifoq mamlakatlariga umumiy eksport hajmi 2,868,9 mln dollar (Rossiya — 1,323,4 mln dollar, Qozog‘iston — 818,8 mln dollar, Qirg‘iziston — 685,7 mln dollar, Belarusiya — 37,7 mln dollar, Armaniston 3,3 mln dollar)ni, import hajmi esa 5 880,0 mln dollar (Rossiya 3 746,0 mln dollar, Qozog‘iston — 1 801,7 mln dollar, Qirg‘iziston — 130,6 mln dollar, Belarusiya — 199,7 mln dollar, Armaniston 2,0 mln dollar)ni tashkil qilgan.

2020 yilning yanvar-noyabr oylarida, O‘zbekistonning jami tashqi savdo yuk tashuvlar hajmida YeOII mamlakatlarining ulushi 55% (18,2 mln tonna)ni tashkil etdi, shundan 14,8 foizi (2,6 mln tonna) eksport yuklarini tashish, 85,2 foizi (15,6 mln tonna) import yuklarini tashishga to‘g‘ri keldi. 2019-yilning shu davriga nisbatan YeOII davlatlari bilan jami yuk tashuvlar 18,3%ga, shundan eksport yuklari hajmi 14,4%ga (Shundan, Rossiya +11%, Qozog‘iston +20%, Armeniya +9%, Qirg‘iziston +0,1%, Belarusiya -9%), import yuklari hajmi 19%ga (Shundan, Rossiya +24,4%, Qozog‘iston +20,3%, Armeniya +57,1%, Qirg‘iziston -4,4%, Belarusiya +40,0%) oshgan. 2020 yilning yanvar-noyabr oylarida, YOII davlatlari bilan jami 33,2 mln tonna yuk tashilgan. Shundan Temiryo‘l transportiga — 20,8 mln tonna (2019 y.ga nisbatan +22,5%), Avtomobil transportiga — 3,5 mln tonna (2019 y.ga nisbatan -0,9%), Havo transportiga — 1,1 ming tonna (2019 y.na nisbatan -20,2%) to‘g‘ri kelgan.