§1. TƏHSĠL
Müharibədən sonra Azərbaycanın xalq maarifi şəbəkəsinin tədris-maddi
bazasını möhkəmləndirmək, məktəbləri pedaqoji kadrlarla təmin etmək, təlim və
tərbiyə sistemini yaxşılaşdırmaq, tədrisin səviyyəsini yüksəltmək üçün əməli
tədbirlər həyata keçirildi.
1946-cı ilin avqustunda Azərbaycan müəllimlərinin III qurultayı yeni
dövrün tələblərinə uyğun xalq maarifinin vəzifələrini konkretləşdirdi.
1
Tədris-tərbiyə müəssisələrinin şəbəkəsi tədriclə genişlənir, şagirdlərin sayı
artırdı. 1946-1970-ci illərdə respublikanın şəhər və kəndlərində dövlət və
kolxozların vəsaiti ilə 444 min yerlik 169 ümumtəhsil məktəbi binası, 74 min
yerlik məktəbəqədər uşaq müəssisəsi tikilib istifadəyə verildi.
1950-1951-ci dərs ilində respublikada 4233, 1970-1971-ci dərs ilində isə
artıq 5115 ümumtəhsil məktəbi vardı. Bu məktəblərdə 40-cı illərin sonlarında 660
min, 60-cı illərin sonlarında isə 1444 minə qədər şagird təhsil alırdı.
2
Gənclərin və yaşlıların istehsalatdan ayrılmadan təhsil alması üçün 1970-
1971-ci dərs ilində 772 ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Bu məktəblərdə
60-cı illərin axırlarında 88 mindən çox istehsalatçı təhsilini artırırdı.
3
Ümumtəhsil məktəblərində 1970-ci ildə artıq 73,4 min müəllim gənc nəslin
təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olurdu.
4
Respublikada məktəbəqədər və məktəbdənkənar
uşaq müəssisələri şəbəkəsi genişlənmişdi. 1970-ci ildə isə artıq 111 min uşağı
əhatə edən 1600 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi.
5
172
məktəbdənkənar uşaq müəssisəsi, pioner və məktəblilər sarayı, gənc texniklər,
təbiət stansiyaları, park və idman məktəbləri vardı.
6
Respublika və Bakı müəllimləri təkmilləşdirmə institutlarında müəllim
kadrları elmi və metodik cəhətdən öz səviyyələrini yüksəldirdilər.
Təlimin məzmununa dəyişikliklər edildi. 1948-ci ildən başlayaraq VIII-X
siniflərdə ana dilinin tədrisinə həftədə bir saat əlavə vaxt ayrıldı. Xarici dillər üzrə
saatların miqdarı artırıldı. Ədəbiyyat üzrə proqramda dəyişikliklər aparıldı; rus
klassik və sovet ədəbiyyatına, SSRİ xalqları ədəbiyyatına, xalq demokratiyası
ölkələrinin ədəbiyyatına, habelə Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatının böyük
şəxsiyyətlərinə müəyyən yer verildi. Digər fənlərə dair proqram və dərsliklər də
122
əsaslı surətdə yenidən tərtib olundu. 1958-1959-cu dərs ilindən orta məktəblərdə
"Azərbaycan tarixi" (40 saat) "SSRİ tarixi" içərisində tədris olunmağa başlandı.
1960-cı ildən orta məktəblərin tədris planına "İctimaiyyət" fənni əlavə olundu.
Respublikanın milli məktəblərində rus dili və ədəbiyyatının tədrisinə ciddi
fikir verilir, rus dili müəllimlərinin hazırlanması genişləndirildi, II-X siniflərdə rus
dili və ədəbiyyatının tədrisinə tədris planlarında həftədə 5-6 saat ayrıldı.
Müəllimlərə kömək məqsədilə 1947-ci ildən "Rus dili qeyri-rus məktəbində" adlı
aylıq metodiki külliyyat nəşr olunmağa başlandı.
1949-cu ildən ümumi yeddiillik təhsilə keçid başlandı. 50-ci illərdə
Azərbaycan xalq təhsili öz inkişafının yeni mərhələsinə daxil oldu, 1959-cu ildən
icbari səkkizillik təhsil tətbiq olundu, orta məktəblərin şəbəkəsi genişləndi,
şagirdlərin sayı artıb 1954-cü ildə müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb keçdi. Bakı,
Gəncə, Xankəndi və Naxçıvan şəhərlərində orta məktəb həcmində ümumi təhsil
həyata keçirildi. 1966-cı ildən orta təhsil - ümumtəhsil elan olundu. Ümumtəhsil
məktəblərinin yeni forması - "İnternat məktəb"in meydana çıxması məktəb
sisteminin həyatında mühüm hadisə oldu.
Politexnik
təlimə
diqqət artırıldı. Məktəblərin nəzdində tədris
emalatxanaları yaratmağa başladılar. Bu işdə şəhərlərin, xüsusən, Bakı, Sumqayıt
və Gəncə şəhərlərinin sənaye müəssisələri, kənddə isə sovxoz MTS-lər mühüm rol
oynadı. Kənd məktəblərinin və bəzi şəhər məktəblərinin nəzdində tədris-təcrübə
sahələri yaradıldı. Kənd məktəblərində kolxoz və sovxozların yanında şagird
istehsalat briqadaları təşkil olundu. Ümumtəhsil məktəblərində politexnik təlimin
inkişafı məqsədilə tədbirlər həyata keçirildi.
7
1956-1958-ci illərdə Azərbaycanın
70 şəhər məktəbində istehsalat təlimi tətbiq olundu.
8
Bunun sayəsində həmin
illərdə 5 min şagird çilingər, tornaçı və digər kütləvi fəhlə ixtisaslarına yiyələndi.
9
Kənd məktəblərində Stavropol diyarının təcrübəsi üzrə şagird istehsalat
briqadaları yaradılırdı. VIII-X sinif şagirdləri kənd təsərrüfatı istehsalının əsasları
və mexanikləşdirilməsi, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üsulları
ilə tanış olur, əmək vərdişlərinə yiyələnirdilər.
10
Şagirdlərin əməyə hazırlanmasında və istehsalat üzrə ixtisaslarının
artırılmasında 1958-ci ilin martında Azərbaycan SSR Ali Sovetinin məktəbin
həyatla əlaqəsini möhkəmləndirmək haqqında qəbul etdiyi qanun mühüm rol
oynadı. 1959-cu ilin sentyabrından Azərbaycanda da yeddiillik məktəblər
səkkizillik məktəblərə, onilliklər isə istehsalat təlimli onbirillik orta məktəblərə
çevrildilər. Təlim-tərbiyə işi sahəsində də yenidənqurma başlandı, şagirdlərdə
müstəqil işləmək vərdişlərinin inkişafına daha çox diqqət yetirildi. Lakin maddi
baza zəif olduğundan çox vaxt istehsalat təlimi dərsləri boş keçir, lazımi səmərə
vermirdi. Buna görə də 1966-cı ildən ümumi orta təhsilə keçidlə əlaqədar yuxarı
siniflərin istehsalat təlimi dərsi ləğv edildi. Bununla əlaqədar texniki-peşə
123
məktəblərinin sayı artırıldı. Əgər 1966-cı ildə respublikada 46 (1951-ci ildə 30 idi)
texniki-peşə məktəbi vardısa, 1970-ci ildə onların sayı 78-ə çatmışdı. Bu
məktəblərdə 1970-ci ildə 40 min şagird müxtəlif peşələrə yiyələnmişdi.
11
Şagirdlər arasında müxtəlif tərbiyəvi tədbirlərin həyata keçirilməsində
komsomol təşkilatları müəyyən kömək göstərirdilər. Pioner yaşlı bütün məktəblilər
pioner dəstələrinə cəlb olunmuşdular.
Müharibədən sonrakı illərdə ali təhsil daha da inkişaf etdi -1945-ci ildə
Teatr İnstitutu (1968-ci ildən İncəsənət İnstitutu adlandı),
12
1947-ci ildə V.İ.Lenin
adına APİ-nin xarici dillər fakültəsi bazasında Xarici Dillər İnstitutu,
13
1950-ci ildə
Politexnik İnstitutu yaradıldı.
14
Fəaliyyətini 1941-ci ildə dayandırmış Xalq
Təsərrüfatı İnstitutu 1951-ci ildə bərpa olundu. 1952-ci ildə Rus dili və Ədəbiyyatı
İnstitutu təşkil edildi. İnstitut 1959-cu ildə Xarici Dillər İnstitutuna birləşdirildi.
1945-46-cı tədris ilində respublikada 17 ali təhsil müəssisəsi olduğu halda, 1950-
51-ci dərs ilində onların sayı 20-yə çatdı.
15
1945-46-cı dərs ilində S.M.Kirov adına ADU-nun filologiya fakültəsində
jurnalistika şöbəsi, tarix fakültəsində isə fəlsəfə şöbəsi təşkil edildi.
16
Sonra
şərqşünaslıq fakültəsi yarandı. 1947-1948-ci dərs ilinin əvvəlində filologiya
fakültəsinin nəzdində məntiq və psixologiya şöbəsi açıldı. Universitet
respublikanın ən iri təhsil mərkəzinə çevrildi, orada 1945-ci il iyulun 1-dən 1950-ci
il iyulun 1-dək gündüz şöbələrində təhsil alan tələbələrin sayı 1212 nəfərdən 2565
nəfərə çatdı, yəni iki dəfədən çox artdı.
17
1948-ci il sentyabrın 1-də V.İ.Lenin adına APİ-nin dil və ədəbiyyat
fakültəsinin rus bölməsi bazasında rus dili və ədəbiyyatı fakültəsi yaradıldı. 1950-
ci ildə institutun coğrafiya fakültəsi nəzdində bədən tərbiyəsi və idman şöbəsi
təşkil edildi.
18
Ali məktəblərin tədris-maddi bazası ildən-ilə möhkəmlənir, onların
müharibə illərində hospital və başqa idarələr üçün verilmiş binaları, tələbə ümumi
yataqxanaları azad edilirdi. Tibb, pedaqoji və politexnik institutları üçün yeni
binalar tikilirdi.
Respublikanın ali təhsil müəssisələrində təhsil alan tələbələrin sayı 1945-
1946-cı dərs ilindəki 19,6 min nəfərdən 1950-1951-ci dərs ilində 28,6 min nəfərə
çatmışdı.
19
Tələbələrin 68,1%-ni azərbaycanlılar təşkil edirdi.
20
Bundan başqa,
yüzlərlə azərbaycanlı tələbə Sovet İttifaqının başqa şəhərlərində təhsil alırdı. 1950-
ci ildə təkcə Moskva və Leninqradın ali məktəblərində 800-dən artıq azərbaycanlı
oğlan və qız təhsil alırdı.
21
Ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə bəzi ali
məktəblər yenidən təşkil olunurdu. Tələbələr arasında təhsilə qədər bilavasitə
maddi istehsal sahəsində məşğul olanların da sayı artırdı. 1970-1971-ci dərs ilində
ali məktəblərdə istehsalatdan ayrılmadan 53 min tələbə təhsil alırdı. Professor-
124
müəllimlərin sayı 1950-ci ildəki 2000 nəfərdən, 1970-ci ildə 5000 nəfərə çatmışdı.
1970-ci ildə tələbələrin təlim-tərbiyəsi ilə 500-dən çox akademik, professor, 1140-
dan çox dosent məşğul olurdu.
22
1969-cu ildən ali məktəblərin yanında fəhlə, kolxozçu və ordudan tərxis
edilənlər üçün hazırlıq şöbələri təşkil olunmuşdu.
Orta ixtisas təhsilli müəssisələrin də sayı artmışdı. Sənaye, tikinti, nəqliyyat
və kənd təsərrüfatı üçün mütəxəssislər hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilirdi.
1970-1971-ci dərs ilində respublikada 71-ə qədər tələbənin təhsil aldığı 79 orta
ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərirdi.
23
Təhsilin inkişafı əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdu.
1959-cu ildə yaşı 10-dan yuxarı olan hər 1000
nəfərdən 400-nün, 1970-ci ildə isə
471-nin ali və orta təhsili vardı.
24
Xalq təsərrüfatında ali və orta ixtisas təhsilli
mütəxəssislərin sayı 274 minə çatmışdı.
25
§2. MƏDƏNĠ-MAARĠF. MƏTBUAT
Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanda müharibə zamanı azalmış
mədəni-maarif müəssisələrinin şəbəkəsi daha da genişlənmişdi - kütləvi
kitabxanaların sayı 1946-cı ildəki 815-dən 1970-ci ildə 2922-yə (o cümlədən
2375-i kənd yerlərində), klub müəssisələrinin sayı isə müvafiq olaraq 1711-dən
2146-ya (o cümlədən 1770-i kənd yerlərində) çatmışdı. Həmin illərdə
kitabxanaların kitab fondu 2,6 mln nüsxədən 22,9 mln nüsxəyə qədər çoxalmışdı.
26
Kitabxana oxucularının sayı və kitab verilməsi ildən-ilə artırdı. 1946-cı ildən 1950-
ci ilə qədər Azərbaycan mədəni-maarif müəssisələri komitəsi sistemində kütləvi
kitabxanalarda oxucuların sayı 1271 min nəfərdən 364,4 min nəfərə çatmışdı.
27
1970-ci ildə Mədəniyyət Nazirliyinin kütləvi kitabxanalarından 1,6
milyondan çox oxucu istifadə etmişdi.
28
Mədəni-maarif işinin ən kütləvi vasitələrindən biri kino idi. Respublikada
kino qurğularının sayı 1946-cı ildəki 252-dən (kənddə 105-dən) 1970-ci ildə 2004-
ə (kənddə 1356-ya) qədər artmışdı.
29
Mədəni-maarifin inkişafında 1947-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Siyasi və
Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyət iki ilə öz sıralarında 2,2 min ziyalını və istehsalat
qabaqcılını birləşdirirdi.
30
1970-ci ildə əhali arasında mədəni-maarif işi aparan 27 muzey var idi.
31
1946-cı ildə Nizami adına Ədəbiyyat Tarixi Muzeyi açıldı. 1955-ci ildə
V.İ.Lenin Mərkəzi Muzeyin Bakı filialı yaradıldı. 1958-ci ildə Şəkidə yeni Tarix-
Diyarşünaslıq Muzeyi, 1959-cu ildə Xızıda C.Cabbarlının, Şuşada Ü.Hacıbəyovun
Ev-muzeyləri, 1964-cü ildə Bakıda
"Qız qalası" Muzeyi açıldı. Muzeylərə
gələnlərin sayı da xeyli artmışdı. 1960-cı ildə muzeylərə gələnlərin sayı 1206,3
125
min nəfərə çatmışdı.
33
Bakıda Azərbaycan Tarixi Muzeyi, R.Mustafayev adına
Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi fəaliyyət göstərirdi. Muzey daxilində
keçirilən elmi-kütləvi iş, habelə muzeylərin təşkil etdikləri ekskursiyalar, səyyar
sərgilər, müharibə veteranları və əmək qəhrəmanları ilə görüşlər əhali arasında
rəğbətlə qarşılanırdı. Muzeylərə gələnlərin sayı 1970-ci ildə 1,1 mln nəfərə
çatmışdı.
34
Bununla belə, mədəni-maarif idarələrinin fəaliyyəti formalizm və siyasi
rəsmiyyətçilikdən zərər çəkirdi. Xalq kütlələrinin tərbiyəsi üçün bu müəssisələrin
şəbəkəsindən kifayət qədər istifadə olunmurdu.
1959-cu ildə Azərbaycanda ilk xalq universiteti meydana çıxdı. 1961-ci ildə
onların sayı 76 oldu. 1970-ci ildə artıq 237 xalq universiteti fəaliyyət göstərirdi.
35
Əhalinin maariflənməsində, mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində, ictimai-
siyasi fəallığının artmasında mətbuat əhəmiyyətli rol oynayırdı.
1946-cı ildə Azərbaycanda 87 qəzet çıxırdı, 1970-ci ildə isə onların sayı
118-ə (o cümlədən 93-ü Azərbaycan dilində) çatmışdı.
36
1946-cı ildən komsomolun
"Azərbaycan gəncləri" və "Molodyoj Azerbaydjana", 1958-ci ildən "Bakı", 1963-
cü ildən "Baku" (rus dilində) qəzetləri nəşr olunur. 1946-cı ildən "Müəllim"
qəzeti, 1953-cü ildən "Ədəbiyyat" qəzeti, "Azərbaycan müəllimi", "Ədəbiyyat və
İncəsənət", "Azərbaycan kənd təsərrüfatı", 1960-cı ildən isə "Sovet kəndi" adı
altında qəzet çıxırdı. Respublikada nəşr olunan jurnalların və başqa dövri nəşrlərin
sayı 1946-cı ildə 21 idisə, 70-ci ildə 116-ya çatdı. Azərbaycan dilində 74 jurnal
nəşr olunurdu.
37
1946-cı ildən "Pioner", 1957-ci ildən "Kirpi", 1958-ci ildən
"Göyərçin", 1961-ci ildən "Elm və Həyat", 1967-ci ildən "Ulduz" jurnalları, 1969-
cu ildən "Qobustan" incəsənət almanaxı nəşr olunmağa başlandı. 1951-ci ildən
"Azərbaycan qadını", 1954-cü ildən "Literaturnı Azerbaydjan" jurnalları
fəaliyyətini yenidən davam etdirdilər. "Vətən uğrunda" jurnalı 1946-cı ildən
"İnqilab və mədəniyyət", 1953-cü ildən isə "Azərbaycan", "Təşviqatçının
dəftərçəsi" jurnalı isə 1966-cı ildən "Təşviqatçı" adı ilə çıxırdı.
Respublikada Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı ("Azərnəşr"), Uşaq-Gənclər
Nəşriyyatı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Nəşriyyatı və "Azərneft"
Nəşriyyatı fəaliyyət göstərirdi.
Nəşriyyat bazasının genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi sonrakı
illərdə ictimai-siyasi, elmi-texniki, kənd təsərrüfatı, tibb və bədii ədəbiyyat nəşri
işini gücləndirməyə imkan verdi. 1970-ci ildə ümumi tirajı 11,6 mln nüsxə olan
1300 adda, o cümlədən Azərbaycan dilində ümumi tirajı 8,8 mln. nüsxə olan 839
adda kitab nəşr
olunmuşdu.
38
Bədii əsərlər kütləvi tirajla buraxılırdı. Klassik
Azərbaycan ədəbiyyatı dəfələrlə nəşr olunurdu. Müasir Azərbaycan yazıçılarının
da əsərlərinin nəşri artırdı.
126
Rus ədəbiyyatı klassiklərinin, müasir yazıçılarının və başqa xalqların
yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş və kütləvi tirajla nəşr
olunmuşdu. Xarici ölkələrin ən tanınmış yazıçılarının əsərlərinin Azərbaycan
dilində buraxılışı artmışdı.
Mədəni-maarif işi eyni zamanda SSRİ xalqlarına bir-birinin ədəbiyyat və
incəsənəti ilə yaxından tanış olmağa imkanlar açırdı. 1950 1959-cu illərdə
Moskvada Azərbaycan Ədəbiyyatı və İncəsənəti ongünlükləri böyük
müvəffəqiyyətlə keçirildi. Azərbaycan mədəniyyətinin beynəlxalq əlaqələri də
inkişaf edirdi. 1946-cı ildə "Azərbaycanın Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni
Əlaqələri Cəmiyyəti" təsis edildi. Bu cəmiyyətin "Azərbaycan" adlı jurnalı çap
olunaraq dünya ölkələrində yayılırdı.
§3. ELM
Müharibədən sonrakı illərdə Azərbaycanda elm böyük uğurla inkişaf edirdi.
Elmi idarələrin sayı 1945-1970-ci illərdə 66-dan 142-yə çatmışdı. Elmlər
Akademiyası özünün elmi fəaliyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə inkişaf etdirir,
ayrı-ayrı problemlərin işlənilməsini dərinləşdirir, istehsalatla yaradıcı əlaqəsini
möhkəmləndirir, elmi kadrlar hazırlanmasını genişləndirirdi.
Elmi-tədqiqat
işləri respublikanın ali təhsil müəssisələrində və
iqtisadiyyatın mühüm sahələrində inkişaf edirdi. Respublikada elmi kadrların sayı
sürətlə artırdı: 1947-ci ildəki 3282 nəfərdən 1970-ci ildə 17082 nəfərə çatmışdı.
Həmin illərdə elmlər doktorlarının sayı 113 nəfərdən 652 nəfərə, elmlər
namizədlərinin sayı isə 669 nəfərdən 5346 nəfərə qədər artmışdı.
39
Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının nüfuzu ildən-ilə yüksəlirdi. Onun ümumi ştatı 1945-ci ildə
977, 1955-ci ildə isə 1650 nəfərdən çox olmuşdu. 1970-ci ildə burada 3318 nəfər
elmi işçi çalışırdı.
40
Fizika elmində mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdi. Neftin, neft
məhsullarının və neft yataqları sularının fiziki xassələrini tədqiq etmək sahəsində
səmərəli tədqiqatlar aparılırdı. 1946-cı ildə Fizika İnstitutunda rentgenostruktur
təhlili laboratoriyası yaradıldı. Bu laboratoriyanın elmi işlərinin nəticələrinin selen
cihazları hazırlayan zavodlar üçün mühüm əhəmiyyəti var idi.
41
Radiofizika sahəsindəki tədqiqatlar əsasən cisimlərin dielektrik xassələrinin
öyrənilməsini əhatə edirdi. Termodinamika və molekulyar fizika üzrə tədqiqatlar
aparılırdı. Spektral təhlil yolu ilə filizlərdə olan maddələrin miqdarı öyrənilirdi.
42
1950-ci ildən respublikada fizika elminin inkişafında yeni mərhələ başlandı
- yarımkeçiricilərin kompleks tədqiqatları, mayelərin optik, radiospektrik və başqa
127
üsullarla öyrənilməsi, nəzəri fizikanın, metallar fizikası məsələlərinin tədqiqi
genişləndi.
43
Akademik Z.İ.Xəlilovun rəhbərliyi və fəal iştirakı ilə neft qatlarında
quyuların ən əlverişli şəkildə yerləşdirilməsinin riyazi öyrənilməsinin böyük
əhəmiyyəti var idi. Mingəçevir su qovşağı inşaatçılarının müraciətinə cavab olaraq
Azərbaycan Dövlət Universitetinin riyaziyyatçıları Mingəçevir Su-Elektrik
Stansiyasının su altındakı borularının təzyiqini müəyyənləşdirmək üçün tədqiqatlar
aparırdılar.
Azərbaycan fizikləri yarımkeçiricilərin düzləndirici və digər elektrik
xassələrini, habelə mayelərin, başlıca olaraq neftin və neft məhsullarının
mikrostrukturunu, fiziki, termodinamik və optik xassələrini öyrənmək sahəsində
maraqlı işlər görürdülər.
Respublikanın fizik və riyaziyyatçıları tərəfindən kvant fizikasını və
kosmoqoniyanı öyrənmək sahəsində vacib işlər aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda
qədim Şamaxıda Sovet İttifaqı üzrə ən böyük astrofizika rəsədxanalarından birinin
bünövrəsi qoyuldu.
Riyaziyyat üzrə tədqiqat işləri Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının
Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda və Hesablama Mərkəzində, habelə ali
məktəblərin 20-dən artıq riyaziyyat kafedrasında aparılırdı.
Respublika riyaziyyatçıları öz tədqiqatlarını funksional təhlil problemi,
inteqral tənliklər nəzəriyyəsi sahəsində aparırdılar. Onlar həmçinin tətbiqi
xarakterli məsələləri araşdırırdılar. 1954-cü ildə qazın və qazlı neftin süzülməsinin
riyazi məsələləri tədqiq olunurdu. A.X.Mirzəcanzadə tərəfindən tətbiqi əhəmiyyəti
olan sahələrdə zəif və isti plastik mayelərin hərəkəti haqqında mürəkkəb riyazi
məsələlər həll edilmişdi.
44
Energetika sahəsində respublika alimləri tərəfindən Azərbaycanın
hidroenergetika ehtiyatlarını öyrənmək və aşkar etmək, onlardan düzgün istifadə
olunmasının şərtlərini hazırlamaq üçün böyük iş
aparılırdı. Respublika
Akademiyasının Energetika İnstitutu SSRi Elmlər Akademiyasının Avtomatika və
Telemexanika İnstitutu ilə
birlikdə neft hasilatını və qazma proseslərini
avtomatlaşdırmaq sahəsində mühüm işlər görürdü. Lakin fizika-riyaziyyat
elmlərinin vacib nəticələri istehsalatda ləng tətbiq olunurdu.
Respublikanın
təkindəki faydalı qazıntıların geoloji quruluşunun
öyrənilməsi uğurla davam edirdi. Yeni neft yataqları, yeni filiz və qeyri-filiz
faydalı qazıntı yataqları, mineral su mənbələri kəşf edilmişdi.
Azərbaycan alimləri seysmologiya məsələlərinə böyük diqqət yetirirdilər.
1949-cu ildə Şamaxıda, Gəncədə, Naxçıvanda və Lənkəranda seysmik stansiyalar
yaradıldı.
45
128
1945-ci ildə böyük elmi-tədqiqat mərkəzi - Elmlər Akademiyasının
Coğrafiya İnstitutu yaradıldı. Azərbaycanın təbii sərvətlərinin dərindən
öyrənilməsində uğurlu fəaliyyətə başlandı.
Azərbaycan geoloqları diqqəti neft geologiyasının, mədən və qeyri-mədən
faydalı qazıntılarının, stratiqrafiyanın, petroqrafiyanın və tektonikanın daha çox
aktual məsələləri üzərində cəmləşdirdilər. Geoloqların səmərəli işlərinin nəticələri
öz əksini yeddicildlik "Azərbaycan geologiyası" toplusunda tapdı (1954-1960-cı
illər). İqlimşünaslıq, hidrologiya, geomorfologiya və coğrafi biliklərin digər xüsusi
sahələri inkişaf etdi. "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Atlası"
hazırlandı.
1950-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Neft Ekspedisiyası təşkil
edildi. Onun gördüyü işin mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan
neftçilərinin neft çıxarmaq texnologiyasını təkmilləşdirməsi nəinki Azərbaycanda,
digər müttəfiq respublikalarda da neft sənayesinin inkişafına təsir göstərdi. Dəniz
sahələrində neft yataqlarının istismarı məsələlərinə mühüm diqqət yetirilirdi.
Alimlər tərəfindən respublikanın enerji ehtiyatları aşkara çıxarılır, onlardan
düzgün istifadə olunması şərtləri müəyyənləşdirilir, mövcud enerji sistemlərinin
səmərələşdirilməsi üsulları işlənilib hazırlanır, neft sənayesi energetikasının
mühüm məsələləri öyrənilirdi.
Neftin
kimyəvi tərkibinin öyrənilməsinə dair işlər Azərbaycan
kimyaçılarının diqqət mərkəzində dururdu. R.H.İsmayılov, V.S.Qutırya,
V.S.Əliyev, Ə.C.Ləmbəranski və başqalarının rəhbərliyi altında katalizatorun
"qaynar" təbəqəsində katalitik krekinq prosesi işlənib hazırlandı.
46
Azərbaycanda
ilk dəfə olaraq reaktiv mühərriklər üçün yanacaq istehsalı və yüksək keyfiyyətli
dizel yanacaqlarının alınması texnologiyası mənimsənildi.
Respublikada kimya elminin inkişafında Y.H.Məmmədəliyevin çox böyük
rolu olmuşdur. Onun aviasiya benzinlərinin yüksəkoktanlı komponentlərini
hazırlamağın yeni üsullarını öyrənmək təklifi elmə dəyərli töhfə idi.
Azərbaycan kimyaçı alimlərin tədqiqat obyektlərindən biri Zəylik
yataqlarının aluniti idi. Qeyri-üzvi kimyaçılar respublikanın mineral xammalını
öyrənmək üçün bir sıra qiymətli işlər görmüşdülər.
Kimya elmləri sahəsində tədqiqatlar neftin və neft məhsullarının emalının
yeni texnoloji proseslərinin, neft qalıqlarının dərinləşdirilmiş emalının öyrənilməsi
və
işlənilməsinə,
mineral-xammal
ehtiyatlarından
istifadə
olunmasına
yönəldilmişdi.
Nəbatatçıların səyləri respublikanın florasını öyrənməyə və xalq
təsərrüfatında ondan istifadə etməyin genişləndirilməsinə, kənd təsərrüfatı
bitkilərinin məhsuldarlığını artırmağın həllinə köməklə əlaqədar bitkilərin
fiziologiyası və mühafizəsi məsələlərinin tədqiqinə yönəldilmişdi. Torpaqların
129
eroziyası hadisələrini aşkar etmək və ona qarşı mübarizə tədbirləri hazırlamaq
məqsədilə 1950-ci ildə Torpaq-Eroziya Stansiyası yaradıldı.
Respublikanın zooloqları Azərbaycanın faunasını öyrənmək, onun yenidən
bərpası və təsərrüfat məqsədilə heyvan ehtiyatlarından istifadə olunması üçün
tədqiqatlar aparırdılar. "Azərbaycan florası" toplusu hazırlandı və nəşr edildi
(1950-1961).
Respublikanın torpaq örtüyünün öyrənilməsinə, gübrələrin səmərəli
tətbiqinin elmi əsaslarının hazırlanmasına, şoran torpaqların meliorasiyasına çox
fikir verilirdi. Torpaqşünasların Kür-Araz düzənliyinin və Lənkəran zonasının
şoran və bataqlıq torpaqlarının istifadəyə verilməsi və meliorasiyası sahəsindəki
işləri, eləcə də Azərbaycanın dağlıq rayonları torpaqlarının eroziyası ilə mübarizə
üzrə tədqiqatları böyük elmi dəyərə malik idi. 1958-ci ildə Türyançay, 1965-ci ildə
Göy göl, 1968-ci ildə Pirqulu, 1969-cu ildə Hirkan və Şirvan qoruqları yaradıldı.
Dənli bitkilərin yeni növlərini almaq
və mövcud növlərini dəyişdirmək prosesinin
öyrənilməsi sahəsində
səmərəli işlər aparılırdı. Azərbaycanda seleksiyaçılar
tərəfindən yüksək məhsuldar buğda növləri yetişdirilmişdi.
Alimlər kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığını artırmağın bioloji
əsaslarını hazırlamaq sahəsində mühüm işlər görürdülər. F.A.Məlikovun rəhbərliyi
altında mütəxəssis alimlər tərəfindən yarımzərif yunlu qoyun cinsi - Azərbaycan
dağ merinosu yetişdirmək işi başa çatdırıldı.
Zoologiya
sahəsində
alimlərin tədqiqatlarının əsas istiqamətləri
respublikanın faunasını öyrənmək idi. Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutu
balıqçılıq təsərrüfatı sahəsində qiymətli tədqiqatlar aparırdı. Zooloqların
tədqiqatlarında kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığını artırmağın bioloji
əsasları məsələləri mühüm yer tuturdu.
Zooloq alimlərin böyük əməyi sayəsində dördcildlik "Azərbaycan faunası"
toplusunun birinci cildi çap olundu (1966).
Tibb sahəsində də nailiyyətlər əldə edildi. Ürək-damar xəstəliklərinin
səbəbləri, profilaktikası və müalicəsi məsələləri tədqiq olunurdu.
Fəhlələrin, kolxozçuların və şagirdlərin əmək və təhsilinin sanitar-gigiyena
şəraitini yaxşılaşdırmaq sahəsində aparılan elmi tədqiqatlar peşə xəstəliklərinin
profilaktikasına böyük fayda verdi.
Traxoma, brusellyoz, bağırsaq xəstəlikləri ilə mübarizə məsələləri
müvəffəqiyyətlə öyrənilirdi.
Lakin təbiət elmlərinin və texniki elmlərin inkişafında ciddi nöqsan və
çatışmazlıqlar da vardı. Geofizika rüşeym halında idi. Müasir fizika və texnikanın
daha çox perspektivli problemləri heç işlənilmirdi. Qeyri-üzvi, xüsusən də üzvi
kimyanın bir sıra istiqamətləri ləng tədqiq olunurdu.
130
İctimai və humanitar elmlər sahəsində müharibədən sonrakı illərdə irəliyə
doğru ciddi addımlar atılmışdı. Azərbaycan ərazisinin arxeoloji öyrənilməsi
genişlənirdi. Qədim və erkən orta əsrlər tarixinin bir çox öyrənilməmiş
məsələlərini işıqlandıran maraqlı arxeoloji materiallar əldə edilmişdi. Bu işdə
1946-cı ildə S.M.Qazıyevin başçılığı altında Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyasının Mingəçevir arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən aparılan tədqiqatlar
mühüm əhəmiyyətə malik idi. Ekspedisiya tərəfindən 14 mədəni qat tədqiq
edilmişdi.
Abşeron yarımadasının qərbində, Qobustan rayonunda böyük elmi qiymətə
malik çoxlu qayaüstü təsvir aşkar olunmuşdu. 1947-ci ildən İsak Cəfərzadənin
rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya dünya əhəmiyyətli bu abidənin tədqiqinə
başlamışdı. Qayaların və daşların bir çoxunun səthində insan və heyvanların kontur
şəklində təsvirləri saxlanmışdır.
47
Bu təsvirlər Daş dövrünün sonundan orta əsrlərə
qədərki tarixi əhatə edir. Örənqala, Qəbələ, Köhnə Gəncə, habelə Bakıdakı
Şirvanşahlar sarayında, Qarabağda, Şirvanda aparılan qazıntılar nəticəsində dəyərli
məlumat və materiallar əldə olunmuşdu.
Respublika tarixçiləri Azərbaycanın qədim tarixinin, xüsusən Midiya və
Qafqaz Albaniyası tarixinin öyrənilməsi məqsədilə vacib tədqiqatlar aparırdılar.
Azərbaycan tarixinə dair yeni, qiymətli mənbələr nəşr olundu. Azərbaycan
tarixinin öyrənilməsində 1949-cu ildə "Azərbaycan tarixinin oçerkləri"nin nəşri
irəliyə doğru mühüm addım idi. Lakin bu kitabda Azərbaycanın qədim, orta əsrlər
və yeni tarixinin bir sıra probleminin işlənilməsinin elmi səviyyəsi hələ yüksək
deyildi, bir sıra müddəalar mübahisəli, bəziləri isə yanlış idi. Ən qədim, ilk orta və
XIX-XX əsrlərdə inqilablar və vətəndaş müharibəsi problemləri dərin və əsaslı
tədqiqini gözləyirdi.
Respublika tarixçilərinin çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olaraq 1958-1963-
cü illərdə üçcildlik "Azərbaycan tarixi" nəşr olundu. "Azərbaycanda Sovet
hakimiyyəti uğrunda fəal mübarizlər", (1958), "Azərbaycan Kommunist
Partiyasının tarixi" (I hissə), "Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin
oçerkləri" (1964) kitabları çap edildi. Lakin ideoloji təzyiqlə əlaqədar bəzi
problemlər hakim konsepsiya mövqeyindən şərh olunurdu.
Azərbaycan fəlsəfəsi və ictimai fikir tarixini öyrənmək sahəsində də
müəyyən işlər görülmüşdü. Heydər Hüseynovun "XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai
və fəlsəfi fikir tarixindən" (1949) monoqrafiyası ciddi maraq doğurmuşdu.
Respublika filosofları tərəqqipərvər Azərbaycan mütəfəkkirlərinin - Nizami
Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, M.F.Axundovun, H.Zərdabinin və başqalarının
ictimai-siyasi və fəlsəfi görüşlərinin elmi tədqiqi ilə məşğul olurdular.
A.O.Makovelskinin "Qədim yunan atomçuları" əsəri üzərində iş başa çatmışdı.
1966-cı ildə "Azərbaycanda fəlsəfi fikir tarixinin oçerkləri" nəşr olundu.
131
Hüquqşünas alimlər dövlət, mülki və cinayət hüququna, məhkəmə
quruluşuna, hüquq tarixinə dair əsərlər üzərində işləyirdilər.
50-ci illərin
əvvəllərində Azərbaycan dilində cinayət hüququ məsələlərinə dair ilk əsərlər nəşr
olundu.
Azərbaycanın iqtisadçı alimlərinin tədqiqatları sənayenin və kənd
təsərrüfatının iqtisadiyyatı ilə bağlı məsələlərin, habelə iqtisadi fikir tarixinin
öyrənilməsinə yönəldilmişdi. İqtisadçılar neft sənayesinin iqtisadiyyatını,
Azərbaycanın xalq təsərrüfatının və iqtisadi fikir tarixini öyrənirdilər. Lakin iqtisad
elmi və hüquqşünaslıq müasir inkişaf tələblərindən çox geri qalırdı.
Memar alimlər və sənətşünaslar memarlıq abidələrini, dekorativ-tətbiqi
sənət, musiqi və teatr mədəniyyəti ustalarının fəaliyyətini öyrənmək sahəsində
qiymətli tədqiqatlar aparmış, "Azərbaycan Dram Teatrı" (1962), "Azərbaycan
memarlığının tarixi" (1963), "Azərbaycan xalçası" I cild (1961) və s. əsərlər nəşr
etdirmişlər.
Azərbaycan dilçiləri iki hissədən ibarət "Azərbaycan dilinin qrammatikası"
(1959-1960), bircildlik "Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti" (1964),
"Orfoqrafiya lüğəti" (1960), "İzahlı dilçilik lüğəti" (1969) nəşr etdirmişdilər.
Akademik M.A.Şirəliyevin "Bakı dialekti" əsəri çapdan çıxmışdı. Azərbaycan
dilçilərinin Azərbaycan dilinin tarixi, leksikologiyası və dialektologiyası sahəsində
əsərləri mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
Ədəbiyyatşünaslar tərəfindən müasir sovet ədəbiyyatı və Azərbaycan
klassiklərinin ədəbi irsi geniş tədqiq olunurdu. Xalq şairi, akademik S.Vurğun
1954-cü ilin dekabrında Moskvada sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayında
sovet poeziyasının yaradıcılıq problemlərini dərin elmi-nəzəri əsaslarla yüksək
səviyyədə işıqlandırmaq şərəfinə nail olmuşdu. H.Araslının "XVII-XVIII əsr
Azərbaycan
ədəbiyyatı
tarixi",
M.Quluzadənin
"Nizami
Gəncəvi",
Ə.Mirəhmədovun
"M.F.Axundov",
K.Məmmədovun
"Əbdürrəhimbəy
Haqverdiyev", K.Talıbzadənin "Abbas Səhhət", M.Arifin "Cəfər Cabbarlının
yaradıcılıq yolu", Q.Qasımzadənin "Azərbaycan ədəbiyyatında xalqlar dostluğu",
Ş.Qurbanovun "Puşkin və Azərbaycan poeziyası", M.Əlioğlunun "Cəlil
Məmmədquluzadənin dramaturgiyası" kimi monoqrafiyaları nəşr olundu. 1957-
1960-cı illərdə üçcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi", 1963-cü ildə "Azərbaycan
sovet ədəbiyyatı tarixi oçerkləri", 1967-ci ildə "Azərbaycan sovet ədəbiyyatı
tarixi" kimi fundamental əsərlər çap edildi. "Kitabi-Dədə Qorqud" (1950),
"Koroğlu" dastanları (1949), beşcildlik "Azərbaycan nağılları" (1960-1964),
beşcildlik "Azərbaycan dastanları" (1965-1977) nəşr olundu. Böyük Azərbaycan
şair və nasirlərinin əsərləri oxuculara çatdırıldı. Nizaminin və Azərbaycan
ədəbiyyatının digər klassiklərinin yaradıcılığı haqqında monoqrafik əsərlər yazıldı.
132
Respublika Əlyazmaları Fondunun yaradılmasının xüsusi əhəmiyyəti var
idi. Qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin öyrənilməsinə böyük diqqət yetirilirdi. Azərbaycan
xalqının və ölkənin başqa xalqlarının ədəbiyyatlarının qarşılıqlı əlaqələri ilə
oxucuları tanış etmək üçün mühüm elmi dəyəri olan bir sıra əsərlər nəşr
olunmuşdu.
Dostları ilə paylaş: |