Elm yarandıqdan sonra hər şey
Yüklə 2,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beynəlxalq təsnifat sistemləri
- Beynəlxalq təsnifat sistemləri
- ISBN (International Standard
|
Elmlərin təsnifatı
173 kadrlar yollarını öz istəkləri əsasında seçirlər. İstər ali təhsil, istərsə də elmi-tədqiqat müəssi- sələrində bütün ölkələrdə hamı tərəfindən qəbul olunmuş bir bölgü göstərmək çətindir. Amma hər halda müəyyən ümumi cəhətlər vardır ki, bu da təh- sil sistemindəki təsnifatın elmin daxili təsnifatına əsaslandığını göstərir. Qeyri-elmi fəaliyyət sahələri üçün kadr hazırlığı da həmin sahələrin nə dərəcədə elmi biliklər əsasında təşkil olunmasından asılı ola- raq elmlə bilavasitə əlaqədardır. Elmdə fənlər üzrə bölgüdən başqa, digər me- yarlar üzrə də təsnifat aparılır. Elmi tədqiqatın xarakterinə, məqsəd və funk- siyalarına görə elmi fənləri adətən iki fərqli istiqa- mətdə qruplaşdırırlar: fundamental və tətbiqi. Ən- ənəvi yanaşmaya görə, fundamental tədqiqatlar təbi- ətin obyektiv qanunauyğunluqlarının aşkarlanmasına yönəlmişdir və cari tələbatdan, istehsalın konkret si- farişlərindən asılı olmayaraq, elmin daxili məntiqin- dən, özünün qoyduğu suallara cavab axtarışından çı- xış edir. Fundamental elmlərin xarakteri elədir ki, bi- liklərin mənimsənilməsi metodoloji prinsiplər, elmi- fəlsəfi dünyagörüşü ilə sıx surətdə bağlıdır. Burada çox geniş miqyaslı elmi nəzəri baza tələb olunur. Fundamental elmi tədqiqatlar min illərdən bəri əldə edilmiş biliklər, çox müxtəlif konsepsiyalar və on- ların sistemləşdirilməsi, dünyanın ümumelmi mən- zərəsinin və elmi paradiqmaların dəyişilməsi ilə nə-
Elmşünaslığa giriş
174 zəri sistemlərdə bir geriyə qayıdış, bütün əvvəlki nəzəriyyələrin və prinsiplərin yenidən nəzərdən ke- çirilməsi, yenidən sistemləndirilməsi tələb olunur. Tətbiqi elmlər isə fundamental tədqiqatlar sa- yəsində əldə edilmiş nəzəri biliklərin praktik ehti- yaclara uyğun surətdə yönəldilməsinə, nəzəriyyə ilə texnologiya arasında körpü atılmasına xidmət edir. Lakin bu məsələdə iki fərqli mövqe, fikir ayrılığı da vardır. Belə ki, əksər mənbələrdə bu anlayışlar bizim yuxarıda izah etdiyimiz mənada işlədilsə də, bəzi müəlliflər “fundamental” sözünü “xüsusi əhəmiy- yətli”, “önəmli” mənasında, yaxud təməl elmi səviy- yə mənasında işlətməklə tətbiqi elmlərin daha fun- damental olduğunu sübut etməyə çalışırlar. 1
Fundamental və tətbiqi bölgüsü əslində nəinki fənn daxilində, hər bir tədqiqat daxilində də aparıla bilər. Məsələn, yazılan dissertasiya işlərinin çoxu, hətta tətbiqi məsələlərə həsr olunsa da, giriş hissə- sində problemin nəzəri-fundamental tərəfləri işıqlan- dırılmış olur. Bu cür fəndaxili və tədqiqatdaxili bölgülərlə yanaşı, bəzi fənləri bütövlükdə fundamen-
1 Bax: Н.В.Карлов. О фундаментальном и прикладном в науке и образовании, или Невозведи дом свой на песке // Вопросы философии, 1995, № 11; М.В.Рац. К вопросу о фундаментальном и прикладном в науке и образовании // Вопросы философии, 1996, № 9; Б.И.Пружинин. О пользе фундаментальности или быть ли в России большой науке // Вопросы философии, 1996, № 12. Elmlərin təsnifatı
175 tal elmlərə, digərlərini isə tətbiqi elmlərə aid etmək praktikası da yayılmışdır. Məsələn, ümumi bir fənn kimi fizika, kimya, biologiya, coğrafiya və s.-dən bəhs olunarkən çox vaxt fundamental elmlər nəzərdə tutulur. Həmin fənlərdən ayrılmış tətbiqi elmlər isə nisbətən dar sahələri əhatə etməklə ayrıca adlar al- tında təsnif olunurlar; məsələn, elektrotexnika, tətbi- qi mexanika, spektroskopiya, aşkarlar kimyası və s. Akademik D.İ. Bloxintsev belə hesab edir ki, alimin fəaliyyətini fundamental və tətbiqi sahəyə ayırmaq praktiki olaraq qeyri-mümkündür. Əslində konkret elmi fəaliyyətin tərkibində onlar bir-birini tamam- layırlar. 1 A.Zotov və M.Xolmyanski də belə hesab edirlər ki, tətbiqi elmlər bütöv elmin üzvi tərkib his- səsidir və onu fundamental tədqiqatlardan ayırmaq olmaz. 2
zır ki, fundamental elmi tətbiqi elmlə qarşılaşdırmaq yox, hər bir tədqiqatın idraki əsasları kimi dəyərlən- dirmək olar. “Fundamental elmdə baş verən proses- lər həm texnoloji, həm də sosial-mədəni əlaqələrlə vasitələnirlər”. 1
“Dəqiq elmlər” ifadəsi çox vaxt “təbiət elm- ləri”nə yaxın mənada işlənir. Lakin fərq bundan
1 Д.И. Блохинцев. Пропорции в науке // Наука и жизнь. 1974, № 6, с. 77. 2 А.Ф.Зотов, М.М.Холмянский. Так есть ли «две нау- ки»?, с. 67. 1 В.В. Чешев. Наука и управление наукой, с. 69. Elmşünaslığa giriş
176 ibarətdir ki, bura riyazi elmlər də daxil edildiyindən daha geniş planda götürülür. Son vaxtlar bəzi ictimai elm sahələrində də riyaziyyat geniş miqyasda tətbiq olunur. Bu sırada ilk növbədə iqtisadi nəzəriyyələri göstərmək mümkündür. Görünür, buna görə də, iq- tisadi fənlərin də dəqiq elmlər sırasına daxil edilməsi təklif olunur. Həm də belə təkliflər indi Azərbaycan- da da səslənməkdədir. 1
Dəqiq elm nümayəndələri öz tədqiqatlarını an- caq öz dar ixtisas sahələrinin bazasında apardıqları- na görə və elmi biliklərin ciddi determinasiyasından çıxış etdiklərinə görə çox vaxt onların başqa elm sahələri ilə, xüsusən ictimai və humanitar elmlərlə əlaqəsi zəif olur. Halbuki müəyyən bir fənn daxilin- də formalaşmış ənənəvi düşüncə tərzindən, metodo- logiya və metodlardan kənara çıxmaq və problem- lərə başqa bucaq altında baxa bilmək üçün digər elm sahələri ilə əlaqə qurmaq, onların bilik bazasından və metodlarından da yararlanmaq, ən başlıcası isə öz fənlərinin labirintindən xilas olmaq tələb olunur. Düzdür, böyük elm adamları heç vaxt məhdud elmi dünyagörüşü içərisində qalmır, fəlsəfi və humanitar düşüncə tərzindən qidalanmaqla elmdə qərarlaşmış şablonlardan xilas ola bilirlər. Bu kontekstdə adətən A.Eynşteynin “mürəkkəb problemlərin həllində F.Dostoyevski mənə Qausdan daha çox kömək et-
1 A.Hacıyev. Elm cəmiyyətdə ən yüksək yerdə olmağa la- yiqdir // “Azərbaycan” qəzeti, 15 may, 2010. Elmlərin təsnifatı
177 mişdir” fikrini misal çəkirlər. Belə misallar əslində çoxdur. Hətta müasir elmşünaslığın yaradılmasında da humanitar düşüncənin az rolu olmamışdır. İxti- sasca fizik olan Tomas Kun özünün məşhur “Elmi inqilabların strukturu” əsərinin necə ərsəyə gəldiyi barədə yazarkən, belə bir hadisəni xüsusilə vurğula- yır ki, 1958–59-cu tədris ilində onu “davranış haq- qında elm mərkəzi”nə təcrübə keçməyə göndərirlər. Və bu zaman Kun belə bir cəhətin şahidi olur ki, ic- timai elm adamlarının məsələlərə yanaşması və düş- üncə tərzləri xeyli dərəcədə fərqlidir və onlar hadi- sələrin elə tərəflərinə toxunurlar ki, bu dəqiq elm adamlarının heç ağlına da gəlmir. Bax, bu fərqli ya- naşmaların bir araya gətirilməsi “elmi paradiqma” anlayışının formalaşmasına da təkan vermişdir. 1
niki tərəqqinin, xarici sosial-iqtisadi və intellektual şəraitin elmlərin inkişafına təsirindən bəhs edir. Onun fikrinə görə, elmin inkişaf qanunauyğunluqları təkcə onun daxili epistemoloji təhlili ilə öyrənilə bilməz və burada mütləq humanitar, sosial-iqtisadi və texniki şərait və onların elmin daxili məzmunu- nun araşdırılmasına təsiri də nəzərə alınmalıdır. 1
Maraqlı haldır ki, Şərq ölkələrində elmin tarixi və inkişaf qanunauyğunluqları elm adamları tərə- findən deyil, əsasən şərqşünaslar tərəfindən öyrənil-
1 Т. Кун. Структура научых революций. с. 16-17. 1 Yenə orada, s. 19. Elmşünaslığa giriş
178 mişdir. Amma bildiyimiz kimi, şərqşünaslıq özü hu- manitar elmlərə daxil edilir, çünki bu problemlərlə əsasən dilçilər və tarixçilər məşğul olur. Bu baxım- dan Şərqdə elmin öyrənilməsi bir qayda olaraq hu- manitar düşüncə prizmasından keçmişdir. Bu para- doksallıq L.Reysner tərəfindən hətta müsbət məqam kimi qələmə alınır. O, Y.Raşkovskinin “Elmşünaslıq və Şərq” kitabına yazdığı ön sözdə bu əsərin əsas məziyyətlərindən biri kimi məhz elmşünaslığa hu- manitar düşüncə aspektindən yanaşılması faktını qeyd edir. 1 Necə deyərlər, hər pis şeyin yaxşı tərəfini də tapmaq olar. Bəli, biz bu hadisəyə məhz pis bir ənənə kimi baxırıq. Belə ki, Şərqdə əldə olunmuş bir sıra böyük elmi nailiyyətlərlə yanaşı, elmin bir tam halında dəyərləndirilməsi, ictimai fəaliyyət sahələri arasında elmi fəaliyyətin yerinin müəyyənləşdirilmə- si, bir sözlə, ümumi planda baxılması və adekvat münasibət bəslənməsi halları da az olmamışdır. Bir sistem halında olmasa da, belə fikirlər və dəyərlən- dirmələr Şərq elmşünaslığının rüşeymləri kimi gö- türülə bilər. Bununla belə, elm özü nisbi müstəqil bir ictimai sistem kimi məhz Avropada formalaşdığın- dan elmin özünüdərki də məhz bu ölkələrdə getmiş və elmşünaslıq da burada formalaşmışdır. Y.Raşkov- skinin yazdığına görə, müasir dövrdə elmşünaslıq Şərq ölkələri içərisində ancaq Hindistanda geniş
1 Л.И. Рейснер. Предисловие к книге Е.Б. Рашковского Науковедение и Восток. с. 4-5. Elmlərin təsnifatı
179 yayılmışdır. 1 Bu da görünür Hindistanın uzun müd- dət ingilis müstəmləkəsi olmasından irəli gəlir. Və bu mənada əslində söhbət hind yox, ingilis elmşü- naslığından getməlidir. Təəssüflər olsun ki, Yaponi- ya da daxil olmaqla, Şərq ölkələrinin heç birində müstəqil bir elm konsepsiyası ortaya çıxmamışdır. Yəni indi bu ölkələrdə elm öz qədim elmi yaradıcılıq ənənələrinin davamı kimi deyil, Qərb elminin trans- feri və inkişafı kimi mövcuddur. Əslində dəqiq elmlərin özünüdərk səviyyəsinə çatması iki aspektdə həyata keçir. Elmə məntiqi- epistemoloji rakursda, biliklər sistemi və elmi yara- dıcılıq aktlarının cəmi kimi baxan elm adamları elmi özünüdərk sistemlərində də riyaziyyatın və dəqiq elmlərin metodlarından istifadə edirlər. Onlar təbii ki, ictimai elmlərin buraya qatılması haqqında heç düşünmürlər də. Halbuki, özünüdərk hadisəsi əslində fəlsəfənin predmetinə daxildir. Və dəqiq elm adam- ları da bu məsələlərə toxunarkən əslində fəlsəfi qat- da bulunduqlarının fərqində olmurlar. Məsələyə filo- soflar müdaxilə etdikdə isə, onlar dəqiq elm və icti- mai elm arasında ayrıseçkilik etmədən, daha uni- versal yanaşma üsulundan çıxış edirlər. Ona görə də, elm fəlsəfəsinin ictimai elmləri əhatə edən hissəsi daha çox dərəcədə fəlsəfə tədqiqatçıları və sosioloq-
1 Е.Б. Рашковский. Науковедение и Восток, c. 141. Elmşünaslığa giriş
180 lar tərəfindən həyata keçirilmişdir. 1 Həm də belə bir mövqe mövcuddur ki, ictimai gerçəkliyin dərk olun- ması təbiətin dərkinə nisbətən spesifik xüsusiyyət- lərə malikdir və ona görə də, “ictimai idrak”, “sosial idrak”, “tarixi idrak” kimi terminlərdən istifadə olu- nur. 2
üçün vahid metodoloji prinsipdən çıxış etməyin tə- rəfdarı olan Q.Mendelin “naturalistik monizm” möv- qeyi ilə V.Dilteyin iki fərqli metodologiyadan çıxış etmək mövqeyini qarşılaşdıraraq kompromis yarat- mağa, ortaq bir variant tapmağa çalışır. 1 Həm də bu fikri T.Haff M.Veberin sosial elmlərin metodologi-
1 Н.Стефанов. Теория и метод в общественный науках. М., «Прогресс», 1967; Г.А.Антипов, А.Н.Кочергин. Пробле- мы методологии исследования общества как целостной системы. Новосибирск, Наука, 1988; Д.Лукач. К онтологии общественного бытия. Пролегомены. Пер. с нем. М., «Про- гресс», 1991; Социо-логос. Пер. с англ., нем., франц., М., «Прогресс», 1991; Л. фон Мизес. Концепция социальных наук // Теория и история: интерпретация социально-эконо- мической эволюции. Челябинск, Социум, 2009, с. 229-232. 2 Проблемы познания социальных явлений. Свердловск, Уральский Гос. Унив., 1980; Г.А.Антипов. Историческое прошлое и пути его познания. Новосибирск, Наука, 1987; В.Ж.Келле, М.Я.Ковальзон. Теория и история. (Проблемы теории исторического прогресса. М., Изд-во полит. Лите- ратуры, 1981; Г.С.Арефьева. Общество, познание, прак- тика. М., «Мысль», 1988; З.Бауман. Мыслить социоло- гически. Пер. с англ., М., Аспект Пресс, 1996. 1 T.E.Huff. On the Methodology of the Social Sciences: A rev. essay. Pt. 1 // Philosophy of the Social sciences. Toronto, 1981, vol. 1, № 4, p. 462-463. Elmlərin təsnifatı
181 yasına dair təlimini şərh edərkən söyləyir. J.Aqassi də ictimai elmlərin spesifikasını öyrənməyin tərəf- darıdır. O, yazır: “Fizika heyrətamizdir, amma fizik- lərin qiymət vermədiyi ictimai elmlər bəzən daha heyrətamiz olur”. 1
fik sahədir. Onların ümumi cəhətləri çoxdur. Amma buna baxmayaraq, müvafiq elm sahələri qarşısında qoyulan vəzifələri daha konkret dərk edə bilmək üçün bu sahələrin özünə də diferensial yanaşa bilmə- li, onları fərqləndirməliyik. Humanitar və ictimai elmlər ilk baxışda nə qə- dər yaxın görünsələr də, əslində xeyli dərəcədə fərqli mahiyyət və məzmuna malikdirlər. Digər tərəfdən də, bir var humanitar elmlər, bir də var ümumiyyətlə humanitar sahə. İnsan, onun mənəviyyatı, estetik dünyası, arzu və idealları – humanitar sahənin əsas predmetidir. Tarix, bədii ədəbiyyat, incəsənət də humanitar sahə- yə aiddir. Bu başqa məsələ ki, göstərilən humanitar hadisələrin hər birinin öz elm və fəlsəfə səviyyəsi də vardır. Tarix, tarixşünaslıq («tarix elmi» – bəzən sadəcə «tarix» də deyilir; yəni hər iki məna eyni söz- lə ifadə olunur) və tarix fəlsəfəsi, bədii ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq (filologiya) və ədəbiyyat fəlsəfəsi
1 J.Agassi. The Social Base of Scientific Theory and Practice // Rationality in Science and politics. Dordrecht, Reidel, 1984, p. 27. Elmşünaslığa giriş
182 (aşağı yarusda bu sahə «ədəbi tənqid» kimi məlum- dur), incəsənət, sənətşünaslıq və sənət fəlsəfəsi (es- tetika), din, dinşünaslıq və din fəlsəfəsi, mənəvi tər- biyə, pedaqogika və etika geniş planda götürdükdə humanitar sahəyə aiddir. Son vaxtlar daha inteqrativ bir elm sahəsi kimi insanşünaslıqdan, bəzən də ant- ropologiyadan bəhs olunur. Mənaları eyni olsa da, bu iki tədqiqat istiqamətində bəzən fərqli məzmunlar qruplaşdırılır. Sovet dövründə insan özü də ilk növbədə so- sial varlıq kimi götürüldüyünə görə, insanşünaslıq da cəmiyyətşünaslığın içərisində əridilmişdi. İnsan fər- diyyətinin önə çəkilməsi daha çox dərəcədə Qərb dünyası, kapitalist ölkələri üçün səciyyəvi idi. Ona görədir ki, humanitar təfəkkür də, insan haqları möv- zusu da, irsiyyət məsələləri də, fərdi-psixoloji prob- lemlər də daha çox Qərbdə öyrənilirdi. İnsanın so- siallaşması hətta bədii ədəbiyyatda da öz əksini tap- mışdı. İndi kommunist ideologiyasından ayrıldıqdan sonra, qarşımızda duran vəzifələrdən biri də in- sanşünaslığı bərpa etmək, fərdin cəmiyyətdə itmək, fərdiyyətini itirmək təhlükəsinin qarşısını almaqdır. Din də humanitar sahəyə aiddir. Çünki insanın mənəvi aləmi ilə bilavasitə bağlıdır. Lakin müxtəlif dinlərdə bu bağlılıq bir qədər fərqlidir. Məsələn is- lamda dini etiqad ilk növbədə fərdə aiddirsə, xris- tianlıqda kilsələr insanla Allah arasında vasitəçilik missiyasını üzərinə götürərək dini ictimailəşdirmiş- Elmlərin təsnifatı
183 lər. Ona görə də, islam aləmində ilahiyyat və dinşü- naslıq əsasən humanitar sahəyə aid olsa da, xristian dünyasında cəmiyyət sferasına aiddir. Amma islam- da da hər bir fərd üçün nəzərdə tutulan həyat tərzi və davranış qaydaları (fiqh) dini yönlü dövlətlərdə cə- miyyət və dövlət səviyyəsində təsbit olunmaqla hü- quq sisteminin əsasını təşkil edir və beləliklə icti- mailəşmiş olur. İstənilən halda bütün dinlər həm humanitar, həm də cəmiyyət sferası ilə sıx surətdə bağlıdır. Tarix də həmçinin. Tarix özü və tarixlə tərbiyə daha çox humanitar sahəyə aid olsa da, tarixşünaslıq və tarix fəlsəfəsi daha çox ictimai elmlərə aiddir. Eləcə də fəlsəfə. Bir çox təsnifatlarda fəlsəfə humanitar sahəyə aid edilir. “Özünü dərk et” prinsi- pindən çıxış edildikdə, bu doğrudan da belədir. Am- ma insan fəlsəfəsindən fərqli olaraq tarix fəlsəfəsi daha çox dərəcədə ictimai yönlüdür. Yəni onun predmetini insan yox, cəmiyyət; fərdi ruh yox, icti- mai ruh təşkil edir. İnsanın özünüdərki, millətin özü- nüdərki və nəhayət, bəşəriyyətin özünüdərki fəl- səfənin strukturunda fərqli səviyyələrdir. Göründüyü kimi, biz humanitar və ictimai elmlər bölgüsündə insan və cəmiyyət bölgüsünə əsaslanırıq. Lakin sual olunur ki, insan problematikasına onun fiziki varlığı, bədəni ilə bağlı məsələlər də aid- dirmi, yoxsa ancaq mənəvi aləm, onun iç dünyası
Elmşünaslığa giriş
184 nəzərdə tutulur? Belə ki, bəzi təsnifatlara görə, insan bədəni bir təbiət hadisəsi olmaqla, təbiətşünaslığın predmetinə daxil edilir. Əslində isə insan bədəni, bir tərəfdən, təbiətə aid olsa da, digər tərəfdən, onun əməli fəaliyyəti və mənəvi-ruhani aləmi üçün də mühüm bir rol oynadı- ğına görə, həm də humanitar sahəyə aiddir. Bu mə- nada insanın fiziki sağlamlığına xidmət edən səhiyyə sistemi və idman da humanitar sahəyə aid edilə bilər. Maraqlı haldır ki, səhiyyə özü insana xidmət etmək- lə humanitar mahiyyət daşısa da, təbabət bir elm sa- həsi kimi humanitar elmlərə deyil, daha çox dərəcə- də təbiətşünaslığa aiddir. Lakin son dövrün prakti- kası göstərir ki, təbabət hər halda sadəcə təbiət elmi kimi qəbul edilə bilməz, çünki burada insanın ruhu, psixikası ilə və deməli, ümumiyyətlə, humanitar sa- hə ilə sıx bağlılıq vardır. K.Marks və F.Engels yazırdı: “Harada ki, spe- kulyativ təfəkkür həqiqi həyatla üzləşərək kəsilir, orada həqiqi müsbət elm, praktik fəaliyyətin, insan- ların praktik inkişaf prosesinin təsviri başlayır”. 1
Bəli, antik fəlsəfədən, nəzəri fəlsəfi təfəkkürdən baş- lanmış böyük idrak marafonu harada isə gerçək hə- yatın daşlı-kəsəkli yollarında finişə yaxınlaşır, nəzəri modellərlə həyatın reallıqları arasındakı uyğunsuz- luqlar getdikcə daha çox dərəcədə özünü büruzə ve-
1 К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. Изд.второе, т 3, c. 26. Elmlərin təsnifatı
185 rir və təfəkkürün gücü öz enerjisini tükətdiyindən in- san hər şeyə sanki yenidən – sıfırdan başlayır. Bu dəfə insan öz empirik düşüncəsini işə salır və sadə həyat məsələlərinin təcrübi dərkindən başlayaraq nə- zəri təfəkkürə doğru yeni bir marafon yürüşünə çıxır. Hazırda müxtəlif xalqlar və ölkələr vahid elm sistemindən eyni dərəcədə istifadə etmirlər. Əksər ölkələrin iqtisadi və texnoloji inkişaf səviyyəsi müasir elmin tətbiqinə uyğun gəlmir. Bunun üçün həm ictimai-təşkilatı infrastruktur, həm iqtisadiyya- tın texnoloji strukturu müasir elmin “dilində” yazıl- mış – qurulmuş olmalıdır. Q.M.Qlaqoleva yazır: “Elmi kəşflərin və tətbiq üçün hazırlanmaların texnoloji mənimsənilməsi on- ların yeni texnikanın real nümunələrində, yeni tex- noloji prosesdə həyata keçirilməsinə imkan verir. Təcrübi-eksperimental istehsal məhz elmi prosesi sənaye prosesinə çevirən halqa olur; həm də elə bir halqa ki, özündə həm elmi tədqiqatın, həm də isteh- salın elementlərini birləşdirir”. 1 Əlbəttə, müəllifin elmdən istehsala gedən yolu keyfiyyətcə fərqli mər- hələlərə ayırmaq cəhdi təqdirəlayiqdir. Lakin Q.M.Qlaqoleva bu məsələdə ardıcıllıq nümayiş etdirmir. Belə ki, “yeni texnika nümunəsi” və “yeni
1 Г.М.Глаголева. Технологическое освоение научных открытий и разработок (экономические аспекты), М., «Экономика», 1977, с. 47. Elmşünaslığa giriş
186 texnoloji proses” əslində fərqli mərhələlərdir. Başqa sözlə desək, “nümunə” tək nüsxədə olduğu halda, “yeni texnoloji proses” ancaq silsilə istehsal aktla- rına aiddir. Elmi kəşfin tətbiq üçün hazırlanması isə əs- lində elmi fəaliyyətdən fərqli təbiətə malikdir. Belə ki, elmin məqsədi obyektiv gerçəklikdə, təbiətdə olan qaydanın, ahəngin, strukturun aşkar edilməsi və terminlərlə, yaxud riyazi dillə ifadə olunmasıdır. Halbuki, tətbiq üçün hazırlanma prosesində insan özünün bildiklərini təbii materiala transfer etməyə çalışır. Elmi inkişafın ilk dövrlərində alimlər hər iki mərhələni özündə birləşdirir və özlərinin hansı isə ideyasını tətbiq üçün özləri hazırlayırdı. P.L.Kapitsa yazır: “Əvvəlki vaxtlarda nəinki Nyuton və Hyu- gens, hətta Maksvell kimi nəzəriyyəçilər də öz nə- zəri mülahizələrinin eksperimental yoxlanmasını öz- ləri həyata keçirirdilər. İndi isə ancaq istisna hallarda nəzəriyyəçi öz nəzəriyyəsini yoxlamaq üçün təcrübə qoyur”.
1 Yəni artıq elmin öz daxilində əmək bölgü- sü, diferensiallaşma getmiş, yeni bir qayda formalaş- mışdır. Müasir dövrdə qloballaşmanın və dayanıqlı in- kişaf konsepsiyasının tələblərinə uyğun olaraq müx- təlif elm sahələri arasında qarşılıqlı əlaqə getdikcə genişlənir və elmdaxili inteqrativ proseslər gedir.
1 П.Л.Капица. Эксперимент, теория, практика: Статьи и выступления. М., Наука, 1981, с. 190-191. Elmlərin təsnifatı
187 A.D.Ursul “dayanıqlı inkişaf problemlərinin təbii-el- mi, humanitar, texniki, kənd təsərrüfatı, tibbi və fən- lərarası sahələrin tədqiqat cəbhəsinin genişlənməsi- ni, bioloji və sosial sistemlərin tarazlaşması, habelə yer və kosmosun bütöv sisteminin ayrı-ayrı element- ləri və prosesləri üzrə biliklərin ümumi elmi istiqa- mətlərdə birləşməsini” yeni dövrün əsas tələbləri ki- mi qeyd edir. 1 Onun fikrinə görə, müasir inkişaf mərhələsində elm, texnika və texnologiya noosfer oriyentasiyasına keçməlidir. 2 Belə ki, Yerin təbiətinə antropogen təzyiq azalmalı, noosferogenezin kosmik magistralı formalaşmalıdır. 3 Əlbəttə, noosfer ideyası gələcək elmin əsas inteqrativ prinsiplərindən biri ola bilər. Amma elmin məhz hansı istiqamətdə inkişaf edəcəyini birqiymətli şəkildə proqnozlaşdırmaq hələ mümkün deyil. İndi bizim elm kimi qəbul etdiyimiz biliklər sistemi, əslində vahid bütöv bir sistem olmayıb, ayrı- ayrı fənlərdə təmərküzləşmiş, strukturlaşmış nisbi müstəqil epistemoloji sistemlər çoxluğu heç də ye- ganə mümkün variant deyil. Əvvəla, bir daha vurğulamaq istəyirik ki, hansı isə vahid elmdən danışmaq üçün hələ də kafi əsas
1 Послесловие академика А.Д.Урсула // С.Халилов. Ос- нования научно-технического прогресса. Логико-методо- логический анализ. Москва, «Экономика и информатика», 1997, с. 137. 2 Yenə orada, s. 136. 3 Yenə orada, s. 138. Elmşünaslığa giriş
188 yoxdur. İndi olsa-olsa ayrı-ayrı elmlər var ki, bunla- rın bir qismi o dərəcədə yaxınlaşmışdır ki, onlardan vahid bir sistem kimi bəhs etmək bəlkə də mümkün- dür. Amma bəzən bu elmlərin öz daxilində də elə ayrılmalar baş verir ki, dünyanın vahid elmi mənzə-
Bununla belə, bizi maraqlandıran elmin inkişafının indiki məqamında onun bütöv olub-olmaması yox, belə bir bütövlüyün, belə bir vahid modelin prin- sipcə mümkün olub-olmaması məsələsidir. Dünya-
büsləri həmişə olmuşdur. Hər bir inkişaf mərhələsin- də alimlər obyektiv gerçəkliyi adekvat əks elətdirən bir model qurduqlarını zənn ediblər. Bəzən hətta bu- nu bir model kimi yox, həqiqət kimi, gerçəyin adek- vat obrazı kimi qəbul ediblər. Lakin alimlərin “özünü aldatması” sonlu bir obrazın sonsuzluğu ifadə edə bilmək iddiası ilə bağ- lıdır. Əslində isə bizim bütün biliklərimiz və min il- lər ərzində elmin əldə etdiyi nailiyyətlər gerçək dün- yanın ancaq mücərrəd, ümumiləşmiş, digər tərəfdən isə adda-budda, hissələrlə dərkidir. Yəni hələ neçə- neçə elmlər yaranacaq və onlar dünyanın elmi mən- zərəsini nəinki yeni adalar və yarımadalarla, hətta ola bilsin ki, bütöv materiklərlə zənginləşdirəcəklər. Nəzərə alınmalıdır ki, elm bu dünyanın dəyiş- kənliyini, konkret təzahürlərini yox, ümumilər ara- sında münasibəti, sabit, universal əlaqələr sistemini, Elmlərin təsnifatı
189 konfiqurasiyanı, maketi öyrənir! Amma bu, sözün yüksək mənasında və məh- dud çərçivədə elmdir. Sözün geniş mənasında elm anlayışına fərqli məzmunlar da daxil edilir. Elmili- yin əsas meyarını ödəməyən, amma insanlar üçün gərəkli olan müəyyən sahədəki biliklərin sistemləş- dirilmiş təqdimatı da çox vaxt elmlər sırasına daxil edilir. Məsələn, tarix, coğrafiya, geologiya, arxeolo- giya, dilçilik (xüsusi dilçilik), ədəbiyyat tarixi və s. elmin mahiyyəti, elmi həqiqət və elmiliyin meyarları baxımından klassik elmlərdən (fizika, kimya və s.) köklü surətdə fərqlənirlər. Məsələ burasındadır ki, bu tədqiqat sahələri çox vaxt ümumiləri, universal kəmiyyətləri deyil, məkan-zaman baxımından kon- kret hadisələri öyrənir və bu sahədə sadəcə faktiki material (empirik bilik) toplamaqla məşğul olurlar. Məsələn, coğrafi ekspedisiyalar planetimizin insan- ların naməlum qalmış guşələrini aşkar etmək və on- ların faktiki təsvirini verməklə məşğul olur. Burada- kı kəşflər təbiətin hansısa universal qanunlarının deyil, onun konkret təzahürlərinin müşahidə olun- ması və aşkar edilməsi mənasında kəşflərdir. Eləcə də, əgər geoloqlar hansı isə ərazidə neft, qaz və ya filiz yataqları aşkar edirsə, bu, konkret bir obyektin, bəlli bir kontinium çərçivəsində öyrənilməsidir. Ümumiləşdirmələr və bu sahədəki ümumi metod- lardan istifadə edilməsi sonrakı mərhələdir. Amma halbuki, geoloji kəşfiyyatla elmi müstəvidəki araş-
Elmşünaslığa giriş
190 dırmalar arasında demarkasiya aparılmır. Nəticədə çox vaxt empirik-faktiki yeniliklərlə həqiqi elmi ye- niliklər eyni bir fənnin bərabərhüquqlu tərkib his- sələri kimi dəyərləndirilir. Onu da qeyd edək ki, coğrafiyada, geologiyada və təbiətin bilavasitə öyrə- nilməsi ilə məşğul olan digər sahələrdə elmilik faza- sına keçid istər-istəməz fizika, kimya, biologiya ki- mi klassik elmlərlə kəsişmə sahəsində mümkün olur. Əlbəttə, fəlsəfə, riyaziyyat, məntiq kimi sahə- lər də məxsusi mənada elmə daxil deyil, lakin on- ların fərqləndirilməsi zərurəti başqa səbəbdən ortaya çıxır və biz bu fərqi ayrıca nəzərdən keçirəcəyik. Coğrafiyada, arxeologiyada, tarixdə isə ayrıca götü- rülmüş ərazidən, konkret dağdan, çaydan, şəhərdən, ölkədən söhbət gedir. Zaman-məkan müəyyənliyi olan bir hadisə təsvir olunur. Bu hələ elm deyil, am- ma özlüyündə bir dəyərdir. Çünki bu məlumatlar in- sanlara lazımdır. Müasir nəqliyyat-kommunikasiya şəraitində bu məlumatlar adi görünə bilər; yəni on- suz da hamının bildiyi bir şey kimi. Amma vaxtilə bu və ya digər coğrafi obyektin – ərazinin, gölün, ça- yın, dənizin kəşfindən söhbət gedirdi. Və bu “kəşf- lər” elmə aid edilməyib, özgə hansı sahəyə aid edilə bilər. Eləcə də botanikada, zoologiyada – ayrı-ayrı bitki və ya heyvanların “kəşfi”; bu mərhələdə hələ ümumilərdən, növlərdən, hansı isə tendensiyadan, qanunauyğunluqdan söhbət getmir. Və müasir elmi meyarlar baxımından bunlar heç biri elmə aid deyil. Elmlərin təsnifatı
191 Sadəcə faktiki biliklərin toplanması mərhələsidir. Sonra isə bunların qruplaşdırılması, növləşdirilməsi, təsnifatı başlanır ki, bu, artıq ümumiləşdirmədir və bu mənada elmə girişdir. Eləcə də geoloji kəşflər. Söhbət hansı isə kon- kret neft yatağının, qaz və ya qızıl ehtiyatlarının aş- karlanmasından gedir. Yəni ünvanı bəlli olan, kon- kret bir təbii-maddi şəraitdə üzə çıxarılan (başqa bir şəraitdə isə dəyişilməsi prinsipcə mümkün olan), hansı isə iqtisadi və ya siyasi mülahizələrdən, sub- yektiv amillərdən asılı olaraq istismar edilən və ya dincə qoyulan yataqların texniki şərtlərinin öyrənil- məsi – bütün bunlar böyük elmin özü yox, elmlə ic- timai həyat arasında yer alan və yenə də faktiki biliklər əsasında qurulan elmi-texniki və texnoloji iş- ləmələrdir. Yəni bu “kəşflər” əslində bir o qədər də elmə aid deyil. Elmə aid olan bu konkret faktiki materialın ümumiləşdirilməsi əsasında (əgər faktlar ümumiləşdirmə üçün yetərli olacaq qədər çoxdursa) əldə edilən qanunauyğunluqlardır. Deməli, geoloji kəşfiyyat özü bir elm olmayıb, elm ilə praktika ara- sında, təkcə ilə ümumi arasında mövqe tutur. Tək bir geologiya timsalında da biz dar mənada elmlə onun böyük əhatəsi arasında fərqi görə bilərik. Maraqlı bir analogiya yada düşür: şəhərlərin əhalisi siyahıya alı- nanda, sözün dar mənasında şəhərin özündə (metro- polis) və şəhərətrafılarla birlikdə (meqapolis) əhali xeyli dərəcədə fərqli olur. Elmdə “şəhərətrafı”na uy-
Elmşünaslığa giriş
192 ğun gələn elmilik meyarlarını ödəməsə də, müəyyən bir elmin yaranmasında iştirak edən və onun həndə- vərində olan faktiki biliklərdir. Orta məktəb pro- qramlarında əhatə olunan: coğrafiya, botanika, zo- ologiya, tarix, ədəbiyyat, dil (konkret bir dil – mə- sələn, ingilis dili və s.), astronomiya və demək olar ki, bütün fənlər üzrə verilən biliklər bir qayda ola- raq, müvafiq elmlərin özünü yox, bu “elmətrafı”, da- ha doğrusu, elməqədərki biliklər sistemini əhatə edir. Ancaq yuxarı siniflərdə “ümumi biologiya”, “ədəbiyyat nəzəriyyəsi” və s. bu kimi fənlər əvvəl keçilənlərin nəzəri ümumiləşməsi kimi təqdim edilir və burada müvafiq elmlərin də əsasları öyrədilmiş olur.
Astronomiyada göy cisimləri; ayrı-ayrı planet- lər və onların hərəkəti haqqında müəyyən məlumat- larla yanaşı, həm də müvafiq hərəkət qanunauyğun- luqlarına dair biliklər verilir ki, bu da elmi əsaslarla elməqədərki biliklərin qatışıq təqdimatıdır. Eləcə də fizika və kimya fənlərində xalis elm yox, bu cür qa- tışıq təqdim olunur. Biz bu misalları ona görə gətirmirik ki, orta məktəbdə ancaq elm öyrədilsin, əksinə, elmətrafı bi- liklərin də xüsusi dəyərə malik olduğu və elmin mə- nimsənilməsinə də məhz onlardan başlamaq zə- rurətini vurğulayırıq. Bəzən tarixin, riyaziyyatın, fəl- səfənin elm olmaması haqqında iddia müvafiq sahə- lərin nümayəndələri tərəfindən narazılıqla qarşılanır. Elmlərin təsnifatı
193 Buraya botanikanın, zoologiyanın, coğrafiyanın, ge- ologiyanın elmətrafı biliklər sistemini də əlavə edə- rək, sual qoymaq olar ki, bütün bu biliklərin xalis elm anlayışına uyğun olmaması onların dəyərini azaldırmı? Poeziya elm olmadığı üçün heç xiffət eləmir. Eləcə də fəlsəfə. Elmdən daha yüksək olmaq, yaxud elməqədərki zəruri biliklər sistemi olmaq, ya- xud elmlə yanaşı, insanın mənəvi-intellektual dünya- sında ayrıca lövbər salmaq nəyə görə əskiklik sa- yılmalıdır? Kim tarixin elmdən daha az əhəmiyyətli olduğunu iddia edə bilər? Amma bu başqa məsələ ki, ayrı-ayrı tarixi hadisələr deyil, bütövlükdə tarixi in- kişafın ümumi qanunauyğunluğundan söhbət gedə; bu, artıq elmdir, amma ictimai şüur üçün, yeni nəslin tərbiyəsi üçün tarixin özü qədər zəruri deyil. Daha doğrusu, elmin belə funksiyaları yoxdur. Biliklər an- caq şəxssizləşdikdən, milli-mənəvi dəyərlərdən “tə- mizləndikdən” sonra elmə çevrilə bilər. Düzdür, Kun konsepsiyası elmin inkişafında sosial-mədəni amillərin rolunu nəzərə almaqla fərq- lənir. Lakin bu amillər əslində nəyə təsir göstərir: el- min özünə, elmi yaradıcılıq prosesinə, onun infra- strukturuna, təşkilati formalarına, yoxsa daha nələ- rə?! Elmin inkişafının ictimai mühitlə, siyasi, iqti- sadi və mədəni-mənəvi amillərlə bağlılığı bu inkişaf prosesinin özünə, tempinə təsir göstərsə də, onun da- xili məzmununa heç bir təsir göstərmir. Bu mənada
Elmşünaslığa giriş
194 neopozitivizmin, postpozitivizmin, tənqidi realizmin və s. Kun tərəfindən məhz sosial determinasiyanın nəzərə alınmaması ittihamı ilə tənqid olunmasının heç bir elmi əsası yoxdur. R.Karnap, K.Popper və s. elmi biliklərin, təlimlərin və ümumiyyətlə elmin da- xili məzmununun araşdırılması ilə məşğuldur. Sosial amillər isə stasionar elmə, Popperin “üçüncü dünya” adlandırdığı elmi biliklər sisteminə yox, onun hələ formalaşmamış ön cəbhəsinə, elm adamlarına və onların vasitəsilə elmi yaradıcılığın gedişatına təsir göstərir. Bu fərqi daha düzgün təsəvvür etmək üçün Əbu Turxanın dünya inkişafı üçün irəli sürdüyü daha fundamental bir qanunauyğunluqdan çıxış etsək ye- rinə düşər. Belə ki, onun təliminə görə, təbii mühit canlı aləmin təkamülünə təsir edərkən, onların daxili məzmununa toxunmur. Bir bitki cücərirsə, ona tor- paq, hava, su, işıq lazımdır. Yəni bitki onlar vasitə- silə təbiətdən qida alır. Lakin bitkinin daxili məzmu- nu inkişaf edib nəyə çevriləcəyi bu mühitin verdiyi qidadan, onun nə dərəcədə münbit olmasından az asılıdır və ya heç asılı deyil. Çünki bitki öncədən proqramlaşdırılmış daxili məzmuna malikdir. Mühit bu proqramın məzmununa deyil, ancaq realizasiya- sına, daha tez və daha mükəmməl surətdə açılmasına təsir edir. Eləcə də elmin insanlardan asılı olmayan öz ilkin proqramı vardır. Bu proqram əslində təbiətin proqramına adekvatdır. Ona görə də, alimlərin bir qismi onu təbiətdən (təbiətin özündən) oxumağa ça- Elmlərin təsnifatı
195 lışır. Digər qisim alimlər isə onu elm kitabının özün- dən oxuyurlar. Amma hissə-hissə, ayrı-ayrı cümlə və ya uzaq başı abzas həcmində. Amma nəinki bütöv fəsil, heç bir paraqrafı da birbaşa bu kitabdan oxu- maq heç kimə müyəssər olmur. Alimlər ayrı-ayrı fraqmentlərdən bütöv mətni özləri quraşdırırlar. La- kin bunun üçün öncə bütöv mətnin ideya istiqaməti bəlli olmalıdır. Böyük ideya və təfərrüatları arasında rabitə yaradılması, hissi təcrübə ilə təbiətin öyrənil- məsindən qazanılmış biliklərin insanın fəhmlə birba- şa Elm kitabından götürdüyü struktur əsasında dü- zülməsi və bu zaman ortaya çıxan ziddiyyətlər, uy- uşmazlıqlar və elmi ictimaiyyətin onların aradan qaldırılmasında cəhdləri. Elm əvvəlcədən yazılmış kitabdır. Və alimlər onu yazmağa deyil, oxumağa çalışmalıdırlar.
Beynəlxalq təsnifat sistemləri
İstənilən əhəmiyyətli bir hadisə və müvafiq an- layış elmin inkişafının müəyyən mərhələsində prob- lemə – düyünə çevrilə bilər və bu düyünün yetişmə- sindən yeni tədqiqat istiqamətləri yarana bilər. Yəni hər bir anlayış potensial düyün olmaqla fənlərarası məkanda yerləşir. 1988-ci ildə YUNESKO tərəfin- dən qəbul olunmuş fənlərin nomenklaturasında 1 in- di çox aktual olan bir sıra tədqiqat istiqamətlərinin müstəqil elm sahəsi kimi göstərilməməsi əslində on- ların məhz fənlərarası statusu ilə əlaqədardır. Həmin təsnifatda ekologiya, sinergetika, kulturologiya kimi adlara rast gəlməsək də, onları bu və ya digər kon- kret tədqiqat istiqamətinin sistemaltı bölməsi kimi görmək mümkündür. Son illərin bəzi təsnifatlarında isə bu sahələr müstəqil elm kimi göstərilir və şaxələnmə onların öz içərisində gedir. Məsələn, “insan ekologiyası” daxili bölmə kimi “insan biologiyası”nın, “heyvan ekologi-
1 Bax: Əlavə 1. Beynəlxalq təsnifat sistemləri
197 yası” – “zoologiya”nın içərisinə daxil edilmiş, ayrıca ekologiya adında elm isə göstərilməmişdir. 1 Lakin bəzi başqa sahələr, məsələn, demoqrafiya böyük el- mi tədqiqat istiqaməti kimi verilir və onun müxtəlif elmlərlə kəsişməsində ixtisaslaşmış demoqrafik problemlər öz əksini tapır. Yəni demoqrafiya bir ra- kursda tarixin, başqa rakursda iqtisadiyyatın, yaxud sosiologiyanın və s. alt sahəsi kimi göstərilir. 2
Təşkilatının (OECD) Elmi və Texnoloji Siyasət üzrə Komitəsi (CSTP) elmlərin yeni təsnifat sistemini ha- zırladı. 3 Bu təsnifatda elmin son illərdə sürətlə inki- şaf edən bir sıra yeni sahələri nəzərə alınmaqla ya- naşı, əvvəlki fənlərin çoxu yenidən qruplaşdırılmış və müasir zamanla səsləşən yeni versiya hazırlan- mışdır. Lakin müxtəlif ölkələrin inkişaf səviyyəsi fərqli olduğundan, hər bir ölkənin öz real səviyyəsi- nə uyğun təsnifatdan və terminologiyadan istifadə etməsi əslində daha məqsədəuyğundur. Bununla be- lə, beynəlxalq təcrübə də mütləq nəzərə alınmalıdır. Lap bu yaxınlara qədər Azərbaycanda elmlərin təs- nifat sistemləri bir qayda olaraq Rusiyanınkına uy- ğunlaşdırılırdı. Məsələn, Elmlər Akademiyasında hələ də 1986-cı ildə keçmiş SSRİ Elmlər Akademi- yasının qəbul etdiyi “1986-1990-cı illərdə və 2000-
1 Yenə orada. 2 Yenə orada. 3 Bax: Əlavə 4. Elmşünaslığa giriş
198 ci ilə qədər təbiətşünaslıq və ictimai elmlərin əsas inkişaf istiqamətləri”-nə Əlavə kimi çap olunan “El- mi istiqamətlərin təsnifatı”ndan istifadə olunur. 1 Ali Attestasiya Komissiyasında ixtisasların siyahısı da Rusiyanın AAK-ı tərəfindən qəbul olunmuş siyahıya uyğunlaşdırılmışdır. 2
Elmin İnkişafı Fondunun istifadə etdiyi təsni- fat da Rusiya nümunələri əsasında hazırlanmışdır. 3
lərin fərqini nəzərə almırıq. Nəticədə “kulturologi- ya”nın elmlər siyahısında olması onun bir elmi isti- qamət olması ilə qarışıq salınır və hətta “kulturologi- ya elmləri doktoru” kimi heç bir tənqidə dözməyən elmi dərəcələr verilməsi halları ilə rastlaşırıq. Bizdə bu sahədə olan dolaşıqlıq əslində Rusiyanın təsiri ilə yaranmışdır. Amma ruslar özü bu adda elmi dərəcə vermir.
4
Hazırda Rusiyada elmlərin və ixtisasların təs- nifatı bir neçə təşkilat tərəfindən həyata keçirilir. Bu sırada Rusiya Elmlər Akademiyasının Ümumrusiya Elmi və Texniki İnformasiya İnstitutunun (VİNİTİ) 5 , Rusiya Fundamental Tədqiqatlar Fondunun təsnifatı, federal dövlət müəssisəsi olan “Respublika Tədqiqat
1 Bax: Əlavə 2. 2 Bax: Əlavə 3. 3 Bax: Əlavə 6. 4 Bax: Əlavə 5. 5 Bax: Əlavə 2. Beynəlxalq təsnifat sistemləri
199 Ekspertizasının Elmi Məsləhət Mərkəzi – Elmi Təd- qiqat İnstitutu”nun müəyyən etdiyi “Elmi İşçilərin İxtisas Nomenklaturası”, Ali Attestasiya Komissiya- sı – Elmi-texniki informasiyanın Dövlət Rubrikatoru və s. – bunlar hamısı 2009-cu ildə Rusiya Federasi- yasının Təhsil və Elm Nazirliyinin təsdiq etdiyi son təsnifat sistemində öz əksini tapmışdır. 1
istiqamətləri və konkret elmi sahələr qarışdırılmama- lıdır. Məsələn, Rusiyanın təsnifat sistemində fizika- riyaziyyat elmləri ümumi bir istiqamət kimi göstəri- lir. Onun nəzdində əvvəlcə riyaziyyat, mexanika və fizika, daha sonra isə hər bir elmin öz daxili sahələri sadalanır. 2
Bütün dünyada müxtəlif sahələr üzrə çoxlu sayda nəşr olunan kitabları, jurnalları, dissertasiyala- rı və bir çox digər informasiya daşıyıcılarını (CD, DVD, musiqi, rəsm albomları, xəritələr və s.) qrup- laşdırmaq, təsnifat etmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Adətən bunun üçün əsasən rəqəmlər- dən, hərflərdən və bəzi simvollardan ibarət kodlar- dan, məsələn, ISBN (International Standard Yüklə 2,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|