Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754 nömrəli əmri ilə



Yüklə 64,3 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/28
tarix17.04.2017
ölçüsü64,3 Kb.
#14253
növüDərslik
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   28

1
2
3
4
5
6

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö-
rə gövdənin növünü təyin edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar 
həssaslıq 
göstərir. Xarici təsirlərə cavab, adətən, özünü   bitkinin   böyümə və ya 
hərəkət formasında büruzə verir.   Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər 
hansı təsirə cavab verir?
xarici qıcıqlara qarşı 
2. “
 funksiyası”  cədvəlini tamamlayın.
Dayaq sisteminin
Heyvanlarda dayaq sistemi
Bitkilərdə dayaq sistemi
Dikduran gövdələr
Sərilən gövdələr 
Sürünən gövdələr
Hüceyrə turqoru
Sarmaşan gövdələr
Dırmaşan gövdələr
Açar sözl e r
Böyümə istiqamətinə görə bitkilər  __ və __ 
bölünür. Sərilən gövdələr __,  __ və __  olur. Bəzi 
bitkilərdə __  ona möhkəmlik verir. 
Şehçiçəyi
Yerkökü
Günəbaxan
1
2
3
4
5
Bitkilərdə gövdə müxtəlifliyi 
Sərilən gövdələr
1. Sürünən 
2. Sarmaşan 
3. Dırmaşan
Dikduran 
gövdələr  
möhkəm dayaq əmələ gətirərək ot bitkilərinin əyilməsi zamanı on-
ların sınmasının qarşısını alır.
Kökdə  və  yarpaq  damarlarında  mexaniki toxumalar  əsasən 
ötürücü toxumaların ətrafında yerləşir və onlara  möhkəmlik verir.
Hüceyrə turqoru. Bəzi bitkilər kifayət qədər su udarkən  onların 
daxilində olan hüceyrə mayesinin bütün hüceyrə divarlarına təz-
yiqi artır. Bu zaman hüceyrə divarı gərilir, bitkiyə və onun orqan-
larına  möhkəmlik  verir.  Bu  proses  turqor  (
dolmuş
) adlanır. Nəticədə gövdə fəzada müəyyən vəziyyətdə qalır. 
Əgər hüceyrə təzyiqi aşağı düşərsə, bitki ilkin möhkəmliyini itirir 
və büzüşür.
Bitki və göbələklərdə hərəkət. Bitki və göbələklərin əksəriyyəti 
aktiv hərəkət etmir. Lakin bu orqanizmlərdə baş verən böyümə pro-
sesləri nəticəsində müəyyən hərəkətlər meydana gəlir. 
Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə 
səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, 
kölgəli  tərəfində  yerləşənlərin  isə  sürətli  bölünmələridir.  Kölgəli 
hissədə hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hissəyə 
nisbətən daha tez böyüyür. Bunu qaranlıqda saxlanılan bitkidə göv-
dəsinin uzanması da sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən hərəkətdir. 
Yarpaqların  işığa  doğru  əyilməsi,  çiçəklərin  açılması  da  hərəkətə 
misaldır.  Belə  hərəkətlər  sayəsində  bitki  orqanı  işıq,  rütubət  və 
qida maddələrindən maksimal səviyyədə istifadə edə bilir.
Bitkilərdə bəzi hərəkətlər xarici amillərin təsirindən yaranır. Mə-
sələn, bitkinin əsas kökü Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşağıya 
doğru,  əsas  gövdəsi  isə  işığın  təsirindən  yuxarıya  doğru  inkişaf                                   
edir.
 
 
lat.  “turgere”  –  şişkin, 
3
3
93
92
1
2
3

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö-
rə gövdənin növünü təyin edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar 
həssaslıq 
göstərir. Xarici təsirlərə cavab, adətən, özünü   bitkinin   böyümə və ya 
hərəkət formasında büruzə verir.   Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər 
hansı təsirə cavab verir?
xarici qıcıqlara qarşı 
2. “
 funksiyası”  cədvəlini tamamlayın.
Dayaq sisteminin
Heyvanlarda dayaq sistemi
Bitkilərdə dayaq sistemi
Dikduran gövdələr
Sərilən gövdələr 
Sürünən gövdələr
Hüceyrə turqoru
Sarmaşan gövdələr
Dırmaşan gövdələr
Açar sözl e r
Böyümə istiqamətinə görə bitkilər  __ və __ 
bölünür. Sərilən gövdələr __,  __ və __  olur. Bəzi 
bitkilərdə __  ona möhkəmlik verir. 
Şehçiçəyi
Yerkökü
Günəbaxan
1
2
3
4
5
Bitkilərdə gövdə müxtəlifliyi 
Sərilən gövdələr
1. Sürünən 
2. Sarmaşan 
3. Dırmaşan
Dikduran 
gövdələr  
möhkəm dayaq əmələ gətirərək ot bitkilərinin əyilməsi zamanı on-
ların sınmasının qarşısını alır.
Kökdə  və  yarpaq  damarlarında  mexaniki toxumalar  əsasən 
ötürücü toxumaların ətrafında yerləşir və onlara  möhkəmlik verir.
Hüceyrə turqoru. Bəzi bitkilər kifayət qədər su udarkən  onların 
daxilində olan hüceyrə mayesinin bütün hüceyrə divarlarına təz-
yiqi artır. Bu zaman hüceyrə divarı gərilir, bitkiyə və onun orqan-
larına  möhkəmlik  verir.  Bu  proses  turqor  (
dolmuş
) adlanır. Nəticədə gövdə fəzada müəyyən vəziyyətdə qalır. 
Əgər hüceyrə təzyiqi aşağı düşərsə, bitki ilkin möhkəmliyini itirir 
və büzüşür.
Bitki və göbələklərdə hərəkət. Bitki və göbələklərin əksəriyyəti 
aktiv hərəkət etmir. Lakin bu orqanizmlərdə baş verən böyümə pro-
sesləri nəticəsində müəyyən hərəkətlər meydana gəlir. 
Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə 
səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksinə, 
kölgəli  tərəfində  yerləşənlərin  isə  sürətli  bölünmələridir.  Kölgəli 
hissədə hüceyrələr daha çox bölündüyünə görə bura işıqlı hissəyə 
nisbətən daha tez böyüyür. Bunu qaranlıqda saxlanılan bitkidə göv-
dəsinin uzanması da sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən hərəkətdir. 
Yarpaqların  işığa  doğru  əyilməsi,  çiçəklərin  açılması  da  hərəkətə 
misaldır.  Belə  hərəkətlər  sayəsində  bitki  orqanı  işıq,  rütubət  və 
qida maddələrindən maksimal səviyyədə istifadə edə bilir.
Bitkilərdə bəzi hərəkətlər xarici amillərin təsirindən yaranır. Mə-
sələn, bitkinin əsas kökü Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşağıya 
doğru,  əsas  gövdəsi  isə  işığın  təsirindən  yuxarıya  doğru  inkişaf                                   
edir.
 
 
lat.  “turgere”  –  şişkin, 
3
3
93
92
1
2
3

30. 
Bitkilərin yeraltı qidalanması
1
Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm 
uzunluqda rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru.
İşin gedişi:
1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi-
lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə 
boru keçirin. 3.  Bitkini ilıq su ilə sulayın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini 
necə izah edərdiniz?
· Su torpaqdan kökə necə sorulur?
Bitkilərin  yeraltı  qidalanması. 
qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da-
im  qida  maddələri  alırlar.  Qidalanma  sayəsində 
orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida-
lanma  –  ətraf  mühitdən  həyat  fəaliyyəti  üçün 
lazım  olan  qida  maddələrinin  udulması  və  mə-
nimsənilməsi  prosesidir.  Bitkilərin  bir  çoxunun 
qidalanmasında   kök iştirak edir. Kök vasitəsilə 
suda  həll  olmuş  mineral  maddələr  torpaqdan 
Orqanizmlər 
bitkiyə daxil olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır.
Kök təzyiqi.  
hüceyrələrindən  keçərək  borucuqlara  çatır.  Buradan  borucuqlar 
vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök 
təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 
Əgər  bitkini  ilıq  su  ilə  suvarsaq,  su  boru  ilə  daha  tez  qalxacaq.  Aşağı 
temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. 
Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. 
Bitkilərə  lazım  olan  maddələr.  Bitki  hüceyrələrinin  tərkibinin  əsas 
hissəsini  su  təşkil  edir.  Bitkilər  susuz  yaşaya  bilmir.  Onların  böyümə 
dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ-
batları  azalır.  Bitkiləri  su  və  mineral  maddələrlə  torpaq    təmin  edir. 
Bitkinin  əsas  qida  maddəsini  azot,  fosfor  və  kalium  birləşmələri,  az 
Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq 
miqdarda isə dəmir, mis, yod, bor və digər elementlər 
lazım  olan  bu  maddələrdən  biri  çatışmasa,  bitkinin  həyat  fəaliyyəti 
kəskin surətdə pozulur. Ona görə də bitkinin məhsuldarlığını artırmaq 
üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər.
  Gübrələr. İki cür olur: 
 və 
 
Üzvi gübrələrə peyin, 
torf,  quş  zılı,  bitki  və  heyvan  çürüntüləri  aiddir.  Mineral  maddələrin 
miqdarından asılı olaraq azot, fosfor  kalium gübrələrini ayırırlar.
 təşkil edir. Mühitdə 
üzvi
mineral gübrələr. 
· Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi?
6-cı  sinif  şagirdlərinin  hər  birinə  məktəbin  canlı  guşəsində  otaq  bit-
kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy 
suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. 
Bu  məqsədlə  o,  digər  şagirdlərdən  fərqli  olaraq  hər  gün  ona  həvalə 
olunan  bitkiləri  qaynadılmış  su  ilə  bir  neçə  dəfə  suladı.  Müəyyən 
müddətdən sonra onun suladığı bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə su-
lanan bitkilər isə yaxşı inkişaf etməyə başladı.
3
3
95
94
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Torpaq qidalanması 
Əmici tellər
 Mineral gübrələr duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha   tez 
mənimsənilir. Ümumiyyətlə, bütün gübrələri əkindən qabaq və ya əkin 
zamanı  müəyyən  norma  daxilində  torpağa  vermək  lazımdır.  Torpağa 
gübrənin normadan çox verilməsi bitkiləri qurudur və ya bunlarla qida-
lanan insanları zəhərləyə bilir.
Azot
Fosfor
Kalium
Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir.
Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini 
sürətləndirir.
Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının 
böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa 
davamlılığı artırır.
Mineral gübrələr
Xüsusiyyətləri
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Bitkiyə  torpaqdan  qeyri-üzvi  maddələrin  (su  və  mineral  duzların)  necə  daxil 
olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin:
A) Yarpaq hüceyrələri   B) Su, mineral maddələr   C) Yarpaq damarları D) Əmici 
tellər  E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları
1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök  boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici 
tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır.  3) Kökə su və 
mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir.   4) Bitkiyə suyun daxil 
olması  kök  təzyiqi  hesabına  baş  verir.    5)  Mineral  maddələr  bitkidə  yuxarıdan 
aşağı ötürülür. 
2. Cədvəli tamamlayın:
Adı
Mineral gübrələr
Üzvi gübrələr
?
?
Kök təzyiqi
Torpaq qidalanması
Açar sözl e r
Suda həll olmuş mineral maddələrin kök vasitəsilə tor-
paqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mineral 
duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir.

30. 
Bitkilərin yeraltı qidalanması
1
Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm 
uzunluqda rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru.
İşin gedişi:
1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi-
lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə 
boru keçirin. 3.  Bitkini ilıq su ilə sulayın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini 
necə izah edərdiniz?
· Su torpaqdan kökə necə sorulur?
Bitkilərin  yeraltı  qidalanması. 
qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da-
im  qida  maddələri  alırlar.  Qidalanma  sayəsində 
orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida-
lanma  –  ətraf  mühitdən  həyat  fəaliyyəti  üçün 
lazım  olan  qida  maddələrinin  udulması  və  mə-
nimsənilməsi  prosesidir.  Bitkilərin  bir  çoxunun 
qidalanmasında   kök iştirak edir. Kök vasitəsilə 
suda  həll  olmuş  mineral  maddələr  torpaqdan 
Orqanizmlər 
bitkiyə daxil olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır.
Kök təzyiqi.  
hüceyrələrindən  keçərək  borucuqlara  çatır.  Buradan  borucuqlar 
vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök 
təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 
Əgər  bitkini  ilıq  su  ilə  suvarsaq,  su  boru  ilə  daha  tez  qalxacaq.  Aşağı 
temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. 
Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. 
Bitkilərə  lazım  olan  maddələr.  Bitki  hüceyrələrinin  tərkibinin  əsas 
hissəsini  su  təşkil  edir.  Bitkilər  susuz  yaşaya  bilmir.  Onların  böyümə 
dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ-
batları  azalır.  Bitkiləri  su  və  mineral  maddələrlə  torpaq    təmin  edir. 
Bitkinin  əsas  qida  maddəsini  azot,  fosfor  və  kalium  birləşmələri,  az 
Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq 
miqdarda isə dəmir, mis, yod, bor və digər elementlər 
lazım  olan  bu  maddələrdən  biri  çatışmasa,  bitkinin  həyat  fəaliyyəti 
kəskin surətdə pozulur. Ona görə də bitkinin məhsuldarlığını artırmaq 
üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər.
  Gübrələr. İki cür olur: 
 və 
 
Üzvi gübrələrə peyin, 
torf,  quş  zılı,  bitki  və  heyvan  çürüntüləri  aiddir.  Mineral  maddələrin 
miqdarından asılı olaraq azot, fosfor  kalium gübrələrini ayırırlar.
 təşkil edir. Mühitdə 
üzvi
mineral gübrələr. 
· Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi?
6-cı  sinif  şagirdlərinin  hər  birinə  məktəbin  canlı  guşəsində  otaq  bit-
kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy 
suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. 
Bu  məqsədlə  o,  digər  şagirdlərdən  fərqli  olaraq  hər  gün  ona  həvalə 
olunan  bitkiləri  qaynadılmış  su  ilə  bir  neçə  dəfə  suladı.  Müəyyən 
müddətdən sonra onun suladığı bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə su-
lanan bitkilər isə yaxşı inkişaf etməyə başladı.
3
3
95
94
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Torpaq qidalanması 
Əmici tellər
 Mineral gübrələr duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha   tez 
mənimsənilir. Ümumiyyətlə, bütün gübrələri əkindən qabaq və ya əkin 
zamanı  müəyyən  norma  daxilində  torpağa  vermək  lazımdır.  Torpağa 
gübrənin normadan çox verilməsi bitkiləri qurudur və ya bunlarla qida-
lanan insanları zəhərləyə bilir.
Azot
Fosfor
Kalium
Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir.
Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini 
sürətləndirir.
Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının 
böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa 
davamlılığı artırır.
Mineral gübrələr
Xüsusiyyətləri
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Bitkiyə  torpaqdan  qeyri-üzvi  maddələrin  (su  və  mineral  duzların)  necə  daxil 
olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin:
A) Yarpaq hüceyrələri   B) Su, mineral maddələr   C) Yarpaq damarları D) Əmici 
tellər  E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları
1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök  boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici 
tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır.  3) Kökə su və 
mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir.   4) Bitkiyə suyun daxil 
olması  kök  təzyiqi  hesabına  baş  verir.    5)  Mineral  maddələr  bitkidə  yuxarıdan 
aşağı ötürülür. 
2. Cədvəli tamamlayın:
Adı
Mineral gübrələr
Üzvi gübrələr
?
?
Kök təzyiqi
Torpaq qidalanması
Açar sözl e r
Suda həll olmuş mineral maddələrin kök vasitəsilə tor-
paqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mineral 
duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir.

3
3
31. 
Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez
Holland alimi van Helmont bitkilərin qidalanma-
sını öyrənmək məqsədilə belə bir təcrübə apardı. 
O, dibçəkdəki torpağı və söyüd bitkisini ayrı-
ayrılıqda tərəzidə çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə 
əkərək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ərzində bitkinin 
tökülən yarpaqları ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq 
artdı, torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. Helmont 
·  Bəs  bitkilərin  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  üzvi  maddələr 
necə yaranır?
97
96
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
İşıqda nişastanın əmələ gəlməsi.
Təchizat:  otaq  bitkisi  (məsələn,  primula  və  ya  ətirşah),  qara  kağız,  lampa, 
spirt məhlulu, qaynar su, yod məhlulu, Petri fincanı, pinset.
Hazırlıq:
1. Bitkini 2–3 gün qaranlıqda saxlayın. 
2. Sonra onun bir yarpağını hər iki tərəfdən qara kağızla elə örtün ki, onun 
yalnız müəyyən hissəsi görünsün (qara kağızı yarpağın üzərinə bağlamazdan 
qabaq hər hansı bir fiqur da kəsmək olar). 
3. Bitkini 8–10 saat günəş və ya lampa işığında saxlayın.
İşin gedişi:
1.  Tədqiq  olunan  yarpağı  qoparın  və  qara 
kağızı çıxarın.
2. Onun hansı hissəsində nişastanın yarandığı-
nı müəyyən etmək üçün əvvəl qaynar suya 
salın. 
3. Sonra yarpağı spirtə salın. Müşahidələrinizi 
qeyd edin. 
4. Yarpağı suda yuyun və üzərinə zəif yod məh-
lulu əlavə edin. 
Nəticəni müzakirə edək:
·  Yarpağın  işıqda  olan  hissələri  ilə  kağızla 
örtülü hissəsi necə fərqlənir?
· Bunu necə izah edə bilərsiniz?
Havadan daxil olan karbon qazı  + torpaqdan daxil olan su
üzvi maddə (şəkər) + oksigen
Fotosintez prosesinin sxemi
 Fotosintez
76,5 kq
80 kq
2 kq
79 kq 943 q
Fotosintez zamanı işıqda üzvi maddə yaranması ilə bərabər, həm 
də ətraf mühitə oksigen xaric edilir. 
Fotosintez etmək qabiliyyəti yaşıl bitkilərin əsas xüsusiyyətlə-
rindən biridir. 
Karbon qazı 
Oksigen
Su, mineral maddələr
Günəş işığı
Xlorofil tərəfindən udulan günəş enerjisi
Fotosintez. Bitkinin havadan qidalanmasında iştirak edən əsas 
orqanı yarpaqdır. Ağızcıqlardan yarpağa hava daxil olur ki, onun 
da  tərkibində  olan  karbon  qazından  bitki  qida  kimi  istifadə  edir. 
Yarpaq  hüceyrələrindəki  xloroplastlarda    günəş  enerjisini  udma 
xüsusiyyətinə  malik  xlorofil  olur.  Əmici  tellərlə  torpaqdan  su  və 
mineral maddələr udulur və kökün ötürücü boruları ilə gövdəyə, 
oradan  yarpaqlara  ötürülür.  Günəş  enerjisindən  istifadə  etməklə 
bitki  kimyəvi  çevrilmə  yolu  ilə  qeyri-üzvi    maddələrdən  (karbon 
qazı    sudan)  mürəkkəb  üzvi  maddələr  yaradır.  Bu  proses 
fotosintez (yun. “fotos”– işıq, “sintezis” – birləşmə) adlanır.
belə qənaətə gəldi ki, bitki böyü-
mə üçün zəruri olan bütün mad-
dələrini  torpaqdan deyil, yalnız 
sudan alır. Məlumdur ki, bitkilər 
kökləri vasitəsilə su və mineral 
maddələri udur.

3
3
31. 
Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez
Holland alimi van Helmont bitkilərin qidalanma-
sını öyrənmək məqsədilə belə bir təcrübə apardı. 
O, dibçəkdəki torpağı və söyüd bitkisini ayrı-
ayrılıqda tərəzidə çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə 
əkərək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ərzində bitkinin 
tökülən yarpaqları ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq 
artdı, torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. Helmont 
·  Bəs  bitkilərin  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  üzvi  maddələr 
necə yaranır?
97
96
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Yüklə 64,3 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin