Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gözaltı...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
şəraitdə müxtəlif meteriallardan da ola bilər. amma yumru, dənəvər daşlar seçilməlidi ki, əl üstündə saxlamaq o qədər də asan olmasın, çünki, hər oyunun sonunda xal yığmaq üçün daşları göyə atıb əl üstündə saxlamaq lazım gəlir. Daşın hamısını əlinin üstündə saxlamağı bacaran ən yüksək bal yığır. Bunu tək əlli də etmək olar, cüt əlli də. Bununçün öncədən danışmaq lazımdı. Əlbətdə, tək əllə oynamaq, - bir əlin üstündə çox daş saxlamaq təbii ki, çətindir, elə bu çətinlik də oyunun dramatik, kəskin keçməsi üçündür... Bu oyunu beş adam da oynaya bilər, iki adam da... Daha çox qız oyunu kimi tanınır. 1-ci gediş... Beş dənə daşı bir əldə tutursan... Birini göyə atıb dördünü yerə qoymalısan; yerə qoydugun daşlar göydəki daş yerə düşənəcən yerini tapmalıdı... Bir şeyi də bilməlisən ki, ikinci gedişdə yerdəki daşları göydəki daş ovcuna düşənəcən götürməlisən... Ona görə də birinci gedişdə daşları elə qoymalısan ikinci gedişdə yerdən götürmək sənə asan olsun. 2-ci gediş, dənnəmə...Göydəki daşı tutub təzədən göyə atırsan, yerdəkiləri bir-bir götürənəcən təkrar edirsən... Buna “dənnəmə” deyilir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
3-cü gediş, ikiləmə...Daşın birini göyə atıb dördünü yerə qoyursan, sonra həmin qaydada, yəni göydəki daşı tutanacan yerdəkiləri iki-iki götürməlisən. Ona görə də əvvəlcədən elə eləməlisən ki, daşlar bir-birindən aralı və yaxud səmtsiz düşməsin ki, yerdən götürmək asan olsun. 4-cü gediş, üçləmə... Üçü bir, biri tək...həmin qaydada, tək daşı göyə atıb tutanacan yerdəkiləri üçünü bir, birini bir ayırıb götürməlisən... 5-cü gediş, gözətçi adlanır... Öz əl çərəyinlə qapı düzəldirsən, bu qapının ağzına gözətçi qoyursan. Gğzətçinin adı olmalıdı. Şirvan-Ərəş mahalında gözətçinin adı adətən İgid olur. Yurdumuzun batı, -qərb bölgəsində gözətçi adətən Molla adlanır... Bəzi yerlərdə Çərək qapısına gözətçi kimi it bağlanır. Nə isə... Çərəyinlə qapı qurmalısan, göy daşını atıb tutanacan yerdəki daşları bir- bir bu qapıdan içəri ötürməlisən, elə eləməlisən ki, içəri ötürülən daşlar qapıdakı gözətçi daşa toxunmasın... Gediş edən oyunçu çərəyiylə qapı düzəldib rəqibini gözləyir. Rəqib oyunçu içəri ötürüləcək daşları izləmək üçün dediyimiz kimi çərək qapının agzına gözətçi qoyub www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
adlandırmalıdı... Bunun üçün gediş edən oyunçu rəqibinə deyir: - Özünə gözətçi seç! Rəqib: -Mən qapıya it bağlayıram, gözətçim itdi. Oyunçu: -Olmaz! İt qapar məni... Rəqib: -Yaxşı, qurd bağlayıram... Oyunçu: -Qorxuram, qurd yeyər məni... Rəqib: -Yaxşı, qoy gözətçim İgid olsun... Oyunçu: -Yox-yox, iğid sevər məni... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Rəqib:
-Yaxşı, onda qapını Mollaya tapşıraq... Beləliklə, Molla gözətçi olur... Dediyimiz kimi gediş edən elə etməlidi ki, daşlar çərək qapıdan keçəndə Mollaya (Molla adlanan daşa) toxunmadan keçsin. Sonra, oyunun sonunda daşların hamısını atıb əl üstündə saxlamalısan. Kim əlinin üstündə çox daş saxlasa xalı da çox olur... Beləliklə, həmin adam qalib olur, oyunu udur...
Sürülər dağ güneyində tərpənməz, iynə olub bir qarış otluğa sancılar. Tumov (qrip) oldun, reyhan çiçəyini iylə. Əncirlə qursaq-mədə ağrısını sağaltmaq olar. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Mənim amacım bildiyim, anladığım qədərində yazılı tarixdən, kitab tarixindən yox, bu, dediyim, içimizdə, -iç dünyamızda möhtəşəm abidələrə dönmüş tarixi
yaradıcılıq haqda yazmaqdır... “Yağışda at, küləkli, yelli havada qoyun, toyda qız bəyənən, səhv edər”. Bu atalar sözünün daşıdığı mənaların üzərində dayanaq... Yağışlı havada yer sürüşkən olur, ona görə də atın yerişini doğru-düzgün bilmək mümkün deyil. Yelli havada qoyun seçmək çətindi, külək əsir, qoyunu başqa görkəmə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
salır, yel yunun arasına dolub qoyunu kök göstərir, olduğu kimi görünməyinə mane olur; səhv etməyə məhkumsan. Qaldı sonuncu anlayış... toyda qız bəyənmək. Heç bir qız, heç bir toyda təbii halında deyil, ola da bilməz. Bəzək- düzəklər, işvələr, cilvələr onu gizlətməlidi. Ona görə də dədə-babadan toyda gördükləri qızı toysuz , toydan sonraların sınaqları gözləyir... Birinci sınaq, bulaq başına oğlan evindən adam göndərilir; qızı suya gedəndə yox, sudan qayıdanda danışığa-söhbətə tutur, əgər qız çiynində səhəng yük altında dayanıb söhbətə qatılırsa bu kifayət eləyir ki ondan üz döndərilsin...Ən azı ona görə ki, çiynində sənək dayanıb qeybətə qoşulan qızdan gəlin olmaz. Ikinci sınaq, qız keçdiyi yola əşyalar atılır, əgər qız onların üstündən heç nə yoxmuş kimi keçib gedəcəksə üz döndərilir. Misal üçün gəlin süpürgəni evin baş tərəfində görüb götürüb yerinə qoymursa bu onun anlaqsız, səliqəsiz, pinti olmağını göstərmirmi...?! Əlbəttə, deyəcəklər ki, indi səhəng əsri deyil, süpürgə vaxtı deyil, bu cür qız bəynmək artıq gülüncdü. Mən sayqılı, sayın oxucumdan təmkinli olmağı xahiş edirəm. Söhbət heç də səhəngdən getmir. Söhbət heçdə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
toyda qız bəyənməkdən və s... getmir. Söhbət ana qızdan gedir, yəni ana olmağı bacara bilən qızdan gedir... Mənim xahişimi nəzərə alıb tələsməsək bu gün bütün dünyanın anasızlıqla üz-üzə qalmaq qorxusunun gerçək olduğunu anlayarıq... İndi mən bu hüssləri ifadə etdikcə 1980-ci illərin əvəllərində yazdığım bir şeri xatırlayıram...
üzün-gözün hanı?! İtirmisən vaxtı-vədəni, gecən-gündüzün hanı?! Hanı o gülüşlərin ki, əksimi görərdim üstündə, şüşə kimiydi?! Nədən döngələrdə qırılır sevgin, bir vaxt ki, başa kimiydi?! www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
Gözaltı... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
birində nəvəsi dedi: - Nənə, qonşunun qızını gözaltı eləmişəm, get, gör, sən də bəyənərsənmi, ağızlarını ara, gör nə deyirlər?! Qarı: - hə, -dedi, -gedim, dindirim, söylədim, görüm, kimdi sevib seçdiyin? Qarının öz diliylə desək, “dəlikli muncuq yerdə qalmaz”, ətəyini dəstələyib üz tutdu qız evinə. Yenə qarının diliylə desək, qız evi də nolacaq, “on qonağı gəlsə onunu da elçi biləcək”...pah, qarını bir mərtəbəylə qarşıladılar ki, tərifini gərək sazla deyəsən. Qulaqlarına söz çatmışdı, axı. Qarı hal-əhvaldan sonra qızı çağırtdırdı yanına. -Qızım, mən səni alıb aparsam, qışda nəyim olarsan, yayda nəyim, payızda nəyim?. Qız dedi: - Nənə, məni alıb aparsan, qışda ocağın olaram, yayda sazağın, payızda bucağın. Qarı dedi: - Qızım, atan evi sənin nəyindi? Qız dedi: - Ər evinnən baxıb deyərəm, görüm ordan necə görünür. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarı dedi: -Yaxşı, ağıllı qızım, harda olur, sənin süpür- gən? Qız dedi: -Səhər erkən əlimdə, günorta eşikdə, axşam ayaqda... Qarı dedi: - Qızım, halal olsun ananın südü. Yıxıla-qalxa özünü saldı evə nəvəsinin üz-gözündın öpüb dedi: -Yaxşı qız seçmisən, halalın olsun, qoşa qarıyasan, yığvalı yeyinnən, ocağın eyinnən olun...
***
Yaranışın, -dünyanın yəni, - qanunları dəyişilməzdir, bu qanunların yaxşı ki, yaranması da icrası da səndən, məndən,-bizdən asılı deyil... Bu qanunlar həm də Vaxt deməkdir; gəlir, səhvləri, yanlışlıqları düzəltməkdən daha çox göstərmək üçün, görk üçün gəlir, heç nəyi heç kəsə bağışlamır; yalanları itirir, yaşanası olanları yaşadır...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Tərəkəmələrdə, - yaylaq-qışlaq həyatı yaşayan türk tayfalarında GƏNƏÇİ deyilən bir termin var, əsasən maldarlıqla-qoyunçuluqla məşğul olduğu üçün ona həmişə Gənəçi, yəni baytar həkim lazım idi.Ona görə ki, GƏNƏ xəstəiyi, - mala-qoyuna gənənin yayılmağı indi olduğu kimi bütün zamanlarda vardı; yaşayışa ən çox ziyan vuran xəstəliklərdən biridi... GƏNƏÇİ – həkim hazırlamaq, yetişdirmək, təlim vermək də çox cətin olduğu üçün gənəçilər tapılmırdı. Eldə-obada adıyla sayılan bir-iki GƏNƏÇİ olardı, ya olmazdı, Olanda da o eldən bu elə var-dövlət bağışlamaqla, təntənəylə dəvət olunardı, çünki gənəçinin təlim görüb yaranması da Şamanlar tərəfindən ruhun çağırılması, ruhun qovulması kimi bir başa təbiət hadisəsiydi, daha doğrusu təbiət hadisəsi olmalıydı; anadan gəlmə... Elə etmək lazım idi ki, uşaq,- fərqi yoxdu, oğlan ya qız hələ ana bətninə düşən anından təlim mərasiminə başlasın, ona görə ki, bu mərasim dəqiq
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
hesablamalara bağlıdı ki, bunu ancaq el arasında vergi- görücülük verilmiş kimi tanınan bir-iki qoca qarı bacarardı... Bu haqda mən 1960-cı illərin sonu 70-ci illərin önlərində “Bulaq” radio verilişinə gələn məktubların birində oxumuşdum. Bu məktubun ardınca getdim, kənd- kənd, oba-oba öyrəndim, araşdırdım, tədqiqat apardım, bildiklərimi bir neçə radio verilişində səsləndirdim, 1979- cu ildəsə “Köç” romanında da xırdalıqlarınacan işlədim. Bu mərasim dediyim kimi bir başa təbiət hadisəsinə,- yazın gəlməyinə, varlığın dəyişməyinə bənzədiyi üçün gerçək hesablamalara çox bağlıdı... Bu təəlim-mərasim necə başlayır? İlk öncə Şaman qarının üstünə minnətə gedilir, elin- obanın seçilmiş adamları (şahın, bəyin, xanın adamları da ola bilir) pay-ürüşlə QARININ qapısına gedib razılığını alırlar... sonra QARININ iştirakıyla təzə toyluların arasından cütlük seçilir. Ən çətin və əsas işlərdən biri bu seçimdi, QARI gərək seçimində yanılmasın. Ona görə də qarı cütlüyün yeddi arxa dönənindən, nəslindən-
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
nəcabətindən başlayır; südünə, sümüyünə, qanınacan öyrənir. Gəlin Qarının göstərişiylə uşağa qalmalıdı, Qarının göstərişiylə oturub durmalı, Qarınım göstərişiylə yeyib içməlidi, boyundakı uşağın ilk anından səs eşitdirməlidi, laylalarla öz səsini duyurmalıdı... Uşağın doğulmağına yeddi gün qalmış Qarı yeddi arxacdan yeddi gənə yığır, bir qarış uzunluğunda qarğını buğumundan kəsir, gənələri qarğıya ötürür, ağzını mumla qapayır, əlçatmaz bir yerə qoyur, (məktubda yazılmışdı, kərənin gəzinə). Uşaq anadan olanacan, içində yeddi gənə olan qarğı-qamış Qarının nəzarətində qalır. Qarı hər gün qamışı nəm olsun deyə suya batırıb yerinə qoyur. Gənələrsə gündə yığışıb hansı zəifdisə onu yeyirlər, hər gün biri azalır. Beləliklə, axıra ən güclüsü qalır. Yeddi gündən sonra, yəni uşaq anadan olan kimi, Qarı qamışın müşəmbəsini açır, bir dənə gənə qalıb, yan-yörəsini yeyb dırnaq boyda olub. İşığa çıxan kimi partlayacaq, Qarı bilir bunu, ona görə də gənəni üksükdə çıxardır...Gəlinin ağız südünü, alır, ona qarışdırır, - ağız bulaması da deyilir, (məktubda ağız bulaması yazılmışdı). Uşağı onunla mayalayır, qırxı çıxanacan uşağı qovrulmuş gənə yağıyla yağlayır...Sonra uşağı hələ qundaqda ikən oymaq-oymaq www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
gəzdirirlər, uşağın getdiyi yerdə gənə qalmır, mal- qaradan, qoyun-quzudan, yataqdan, arxacdan gənələr tökülüb qırılırlar...
***
Mən uşaq ikən Gürcüstana bağlı Dağ Borçalının Yırğançaq kəndindən bizim kəndə gənəçi gəlmişdi... Niyəsə bu gəlişin vahiməsini indi də xatırlayıram. Yeri gəlmişkən bu kəndin adıyla bağlı fikrimi bildirim. Məncə İrqancay, Yırğançay, Yırğançaq kimi səslənən bu kəndin adı Ürgençək yer adıyla bağlıdır. Ürgenç türk-hun tayfalarının birinin adıdır. Özünə məxsus görünüşü, daha çox qıpçaq üzlü olan, sazlı sözlü, dönməz, alt qatları yaradıcılıqla dolu, dastanlar yaradan, dastanlar bilən bir eldi, var olsun. Qayım-qədim olsun, biz köçməyə məcbur olduq,
onlar köçməsin... Bir zamanlar gürcü arxeoloqlarının yerli xalqı belə yaxınına buraxmadıqları qazıntılardan daş arabalar çıxmışdı, hələ yazılı gil lövhəciklərdən də söhbət gedirdi... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Beləcə, hər şey yenidən torpağa kömüldü, nə tapdıqlarını da sirr kimi öz içlərinə kömdülər. Kənd o haqda indi də belə deyir: Nə tapmışdılarsa qorxuya düşmüşdülər...
*** Yanıltmaclar... Tək-tək dükcə, təkcə dükcə, dik-dik dükcə, dikcə dükcə, cüt-cüt dükcə, üç cüt dükcə, cütcə dükcə, üçcə dükcə... Dəyirmana girdi köpək, görək, kəpək yedi, köpdü köpək, kötək yedi, köpdü köpək.. *** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir qarının üç gəlini varmış, atam, bu qarı gəlinlərin üçünün də iki əlini bir eləyib oturdubmuş bir küncdə, - dur, deyəndə dururlarmış, otur, deyəndə otururlarmış. Verərmiş yeyərlərmiş, verməzmiş durub baxarlarmış. Qorqud Dədəd demiş, “bəbəyi bitməsin, belə qarıların”. Keçənnərin sözüdü, günlərin birində Qarını toya çağırırlar, Qarı toya getməli olur... Gəlinlərin üçünü də çağırır yanına: -Mən gedirəm toya,-deyir,-ölməyəcəm ki, toyda, qayıdıb gələcəm, mənsiz bir şeyə əl vurarsız, “gününüzü göy əsgiyə düyünləyib ovcunuza qoyaram” (hansısa çox- cox qədim mərasimlə bağlıdır, izahı üçün hələlik heç nə deyə bilmərəm). Qarı toya getməyində olsun, görək gəlinlər neynədi...Evin yuxarı başında dovğa qazanı vardı; yemək- içməyin hamısı o tərəfdə – yuxarı başdaydı. Qarı torpaq döşəməyə o başdan-bu başa su töküb yumşaldıb, manşır qoyub getmişdi. Gəlinlər burdan ora baxıb: -Neyniyək, - deyirdilər, -hancarı addayaq, nece keçək o tərəfə, ayağımızın izi qalmasın. Bir az dovğa içərdik, bir az da unnan-dənnən götürüb kökə bişirərdik. Kiçik gəlin çox
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bilmiş idi, nə fikirləşdisə çıxdı eşiyə, bir də gördülər, eş- şəyin belində gəlir, keçir içəri, eşşəyi sürür, düz evin yuxarı başına, dovğanın yanına. Dovğadan yeyir, gəlinlər üçün də kökəlik un götürür, qaydır geri. Eşşəyi də aparıb bağlayır yerinə. Kökəni təzəcə bişirib qurtarmışdılar ki, gördülər Qarı gəlir. Əl-ayağa düşdülər. Kiçik gəlin dedi:- Harda gizlətsək tapacaq. Gəlin kökələri ipə keçirək, paltarımızın altından belimizə bağlayaq. Elə də eləyirlər. Qarı içəri keçən kimi gəlinlərin taxımından bildi ki, arada nəsə var, qorxa-qorxa tərpənirlər. Bir az irəli yeriyir, eşşəyin izini görür, amma anlaya bilmir ki. eşşək burda, evin yuxarı başında neyniyə bilər. Ürəyində deyir, “gəlinləri oynadım, bəlkə bir şey öyrənə bildim”. Deyir: - Yarımadım sizdən, özgələrdə gəlinlər var, sona kimi süzürlər toylarda. Gəlinlər bir ağızdan dedilər: - Niyə? Bizi də toya aparaydın görərdin necə oynayırıq. Qarı deyir: Nolar, indi oynayın, baxım. Gəlinlər başlayırlar çalıb oynamağa. Böyük gəlin oynayıb oxuya-oxuya deyir:
Eşşəyin izi qara,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Adın çəkmə, qayım tut,
Ortancıl gəlin oynaya-oynaya ortaya çıxır:
Kimsə bilməz nə dərddi,
Yüz atdanam, yüz düşəm,
Açılmaz bağı bərtdi. Ən çox atdanıb düşən kiçik gəlin idi:
Eləmi qiyamətdi,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yavaş atdan, yavaş düş,
Arada nəsə olduğunu Qarı bayaqdan hiss eləmişdi, amma hələ də bilmirdi arada olan nədi, o da gəlinlərə qarışıb başladı oynaya-oynaya oxumağa:
Meydan sizin, söz sizin,
Bircə şeyi annadım,
İz eşşəyin, üz sizin... ***
Bəlkə
də tarixçi
olmadığıma görə
belə düşünürəm...Tarix əslində olmuş hadisələrin qeyd edilməsi və yaxud yazıya alınmasıdır, doğrudur, olmamış hadisələr də yazılıb, adına da tarix deyilib, ona görə mümkündür ki, yazıya alınmış yalançı tarixlərə görə əsl
|