1.3. Ekspertsistemlər - məqsədi, quruluşuvə funksiyaları.
Ə
gərcəmiyyətinhərhansı tələbimövcuddursa, ondabutələbonlarlauniversitetə
nisbətənelmindahaböyükdərəcədə inkişafını təminedir.
Bəscəmiyyətinhansı tələbləriekspertsistemlərinköməyilə ödənə bilərvə ya
ödənməlidir. Cəmiyyətinbelə yüksəksəviyyəli əməkalətinə tələbiağılauyğundurmu?
Insanfəaliyyətininvə bütövlükdə istehsalgüclərininelmisəviyyəsinindaiminkişafı
şə
raitində cəmiyyətinvə insanın özünü dərketməsinecə inkişafedir?
Elmi-texnikiinqilab şəraitində işin, istehsalın, qərarınqəbuledilməsinin,
idarəetməninvə s. başadüşülməsində köklü dəyişikliklər əmələ gəlir.
Insanfəaliyyətindəkidərin çevrilişlərsayəsində elmin özü istehsalgücünə çevrilir.
Ş
üuranvarlığı əksetdirməsinə uyğunolaraq, yenivarlığınformalaşması yeniictimai
ş
üurunyaranmasınasəbəbolur.
Insancəmiyyətinin
özfərdi
üzvlərivə
kollektivlərqarşısındaqoyduğutələblərintənqiditəhlili əsasındainsan əməyinin üç
xüsusiyyətiniayırmaqolar [1]:
-
hərbirkonkretiş prosesiməhdudmiqdardaməxsusiaktivliklərdənibarətdirki,
bunlardaancaqxüsusihallardainsanınbütüngücünü tələbedir;
-
iş, ümumiləşmə, lazımgəldikdə isə obyektivləşmə prosesidir.
Ayrıcainsanbirproblemlə,
işlə,
proseslə
və
yaayrı
hadisə
ilə,
ancaqproblemiazvə ya çoxdərəcədə yaradıcı həlledənə qədərməşğulolur;
-
iş - icranındistsiplinası şəraitində, məlumolan, qabaqcadanverilmiş
qaydalarauyğunmüəyyəndərəcədə formalfizikivə əqli (dövrü) prosesdir.
«Məhdud» fəaliyyət, məsələn, konveyerdə əməkbölgüsününmükünlüyü və
zəruriliyi,
insanlararasındavə
habelə
insanlatexnikaarasındakooperasiyanı
təyinedir.
Probleminhəlliprosesinə
adətənoricinallıqvə
yaradıcılıqxasdırki,
bunadaayrıcainsancəmiyyətvə əhatə edənmühitlə qarşılıqlı təsirnəticəsində
nailolur. Buzamanoməlumolanları və hətta, ümumiqəbulolunanları inkaretməli,
sualaltınasalmalı, şübhələnməlivə ya «inkaredilməzsübutla» qəbuletməlidir.
Nəhayətelə fəaliyyətnövlərimövcuddurki, onlardəqiqqaydalarauyğunicraedilir.
Cəmiyyətinhəyatfəaliyyətininbütünsahələrində
insan
ə
məyinin
ə
sashissəsibutipfəaliyyətə
aidedilir.
Birtərəfdənbu,
yüngülişdir,
çünkiproblemsizdir. Digərtərəfdənağırişdir, çünki «fikirsiz, küt» işdir.
Insanınfaktikifəaliyyəti, onunhansı cəmiyyətdə reallaşmasındanasılı olmayaraq,
həmişə yuxarıdagöstərilən üç xüsusiyyətə malikolur. Lakingələcəkdə azməzmunlu
ə
məyinhəcmiixtisarediləcəkdir. Eynizamandaixtisaslaşmadərəcəsininartması ilə
dahayüksəkbilikvə məsuliyyəttələbedənməsələlərinmiqdarı artır. Ümumiyyətlə,
bütünsahələrdə
ixtisaslı
fəaliyyətə
tələbartır.
Buda,
öznövbəsində
işçilərinixtisassəviyyəsinə
uyğn,
təkmilləşdirilmiş
ə
məkvasitələrinə
tələbinartmasınasəbəbolur.
Ekspertsistemlərhansı fəaliyyətnövlərində köməkedə bilər?
Ə
gərnəzərə
alsaqki,
ekspertsistemEHM-inbütünimkanlarını
reallaşdırır,
ondaonlarınitsifadəsininaşağıdakı istiqamətlərinigöstərməkolar [1]:
1.
Tətbiqsahələrinidəqiqgöstərməklə
(qiymətlərintervalı,
siqnallarındiapazonu, vaxtintervalı, tezlikdiapazonuvə s.) determinə
edilmiş (analoq, diskret, rəqəm) və yastoxastik (statistik) modellər
ə
sasındariyazi-alqoritmikfunksiyalarınmodelləşdirilməsi;
2.
Qeyrialqoritmik, məntiqi, deklarativbiliklərin, təyinedilməmiş, qeyri-
dəqiqvə zəifformalaşdırılmış biliklərinsəbəb-nəticə əlaqəsivə ya
ə
gər…ondatipli əlaqə ilə təsdiqlənənfaktvə qaydalar çoxluğu şəklində
təsviri. Həmdə bubiliklər çoxsaylı sınaqlardan çıxmış, etibarqazanmış
və habelə şübhəliolabilər.
Ekspertsistemlərinistifadəsininbirinciistiqamətietibarlı,
dəqiqelmi
ə
saslandırılmış
biliklərə
arxalanır.
Butipməsələlərekspertsistemlər
üçünhəqiqətənperspektivlidirvə
evristik
-
assosiativtəfəkkürqabiliyyətiolan,
şə
xsiyyətkimitanınmış
yüksəksəviyyəlidarixtisaslı
mütəxəssislərinyenivə
orijinalqabiliyyətlərininreallaşdırılmasını
nəzərdə
tutur.
Lakinbelə
mütəxəssislərolduqcatəsadüfidir. Elə budaekspertsistemləryaradılmasını zəruriedir.
Müasirdövrdə onların əsasməsələsimüəyyənpredmetsahəsinə aidbiliklərin əldə
edilməsivə
ekspertlərinqərarqəbuletmə
qaydasınınreallaşdırılmasıdır.
onlar
özspesifikimkanlarınauyğunolaraqintellektualavtomatlar əsaındainkişafedirlər.
Alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyilə
təsvirolunması
hal-
hazırdariyazinöqteyi-nəzərdənyaxşı
ə
saslandırılmış,
hesablamatexnikası
ilə
təminedilmiş,
kifayətqədərhazırlanmış
problemhesabedilə
bilər.
Bu,
proseslərinalqoritmikproqramlarınköməyilə
təsviriilə
fərqlənən,
informasiyalarıntəsvirininsintaksissəviyyəsidir.
Qeyri-alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyiilə
təsviriproblemi,
özinkişafınınbaşlanğıcmərhələsindədir.
Buzamaninformasiyalarıntəsivirininsemantiksəviyyəsindən,
biliklərintəsvirininqeyri-alqoritmik,
məntiqifikirvə
çıxarışlatəsvirfomalarındansöhbətgedir.
Proqram,
müəyyən
şə
raitdə
aktivləşənqaydalarınavtomatikistifadəsinəticəsində
EHM-inməntiqi
çıxarış
prosesikimimeydana çıxır.
KlassikEHM-inistifadəçisi
ə
vvəlcə
probleminhəllialqoritminitapmalı,
proqramyazmalı və onuEHM-ə daxiletməlidir. Ekspertsisteministifadəçisiisə
özprobleminifaktlarvə
qaydalar
şə
klində
formalaşdırır.
Həllalqoritmivə
uyğunproqramekspertsistemin özstrategiyası əsasındaavtomatikformalaşdırılır.
KlassikEHM-lərhesablamalarınicrasındahakimolduğuhalda,
ekspertsistemlərməntiqi
çıxarışlarınformalaşdırılmasındahakimiroloynayır.
BufərqklassikEHMvə
ekspertsistemlərtərəfindənaşağıdakı
məsələ
qruplarınınicrasını mümkünedir [1].
Klassik EHM:
-
hesablama (toplama, çıxma, vurma, bölmə, qüvvətə yüksəltmə,
intqerallama, differensiallama...);
-
məntiqi əlaqələrdən (və, və ya, inkar, ekvivalentlik...) istifadə etməklə
iki dəyişənin birləşdirilməsi;
-
axtarış, müqayisə, yığma, bölüşdürmə, həll, budaqlanma;
-
göndərmə (yadda saxlama), sürüşdürmə, fırlatma;
-
təqdimetmə, transformasiya, kodlaşdfrma, dekodlaşdırma, dəyişdirmə;
-
yüksək səviyyə dillərində mətnlərin daxil və xaric edilməsi.
Ekspert sistemlər:
-
məntiqi çıxarış (deduktiv, induktiv, abduktiv);
-
evristik çıxarış (cümlə, açıqlama);
-
təhlil, interpretasiya, izahat, məsləhət;
-
diaqnozlaşdırma, identifikasiya, təsnifləşdirmə;
-
dərketmə, tanıma, qiymətləndirmə, həll etmə;
-
layihələndirmə, sintez, planlaşdırma, proqnozlaşdırma, instruktaj, təşkil
etmə;
-
uyğun çevirmələr, reduksiya, abstraksiya, anlayışların yaradılması,
assosiasiya, fərziyyələrin formalaşdırılması;
-
problemin təbii təsvir dilində sual-cavab;
-
təbii dildə semantik test.
Hər iki qrup məsələlərinin müqayisəsi göstərir ki, klassik EHM-lərdə miqdar
ə
məliyyatlarından, ekspert sistemlərdə isə miqdar haqqında daha əhəmiyyətli
funksiyalardan bəhs edilir. Buradan aydın olur ki, avtomatların köməyi ilə
intellektual fəaliyyətin qiymətli xüsusiyyətlərinin həqiqətən reallaşdırılması üçün
çox onilliklər və ya yüzilliklər tələb olunur.
Bununla əlaqədar qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda ekspert sistemlərdən
insan-avtomat-mühit sistemi tərkibində qarşılıqlı təsirdə, məqsədin öz kriteriyaları
ilə biliklərin evolyusiyası (başqa sözlə yaradıcılıq) və özütəşkil (özüyaratma) kimi
vacib funksiyaların icrası tələb edilmir. Bu o deməkdir ki, yaradıcılıq insana
məxsus olaraq qalır və o, ekspert sistemlər tərəfindən müəyyən dərəcədə
stimullaşdırılır. Görünür hələ demək olar ki, insanın yaradıcılıq qabiliyyəti (bu bir
nömrəli dünya problemidir), özünün düzgün anlaşılmasında (başa düşülməsində)
intellektual avtomatların meydana gəlməsi tarixi mərhələsinə borcludur.
Ekspert sistemlərin xarakterik əlamətlərini ümumi təhlil etdikdən sonra
aşağıdakı tərifi ofrmalaşdırmaq olar.
Ekspert sistemlər bir tərəfdən alqoritmik proqram, digər tərəfdən isə qeyri-
alqoritmik fakt və qaydalar, habelə qeyd olunmuş strategiyaya uyğun məntiqi
çıxarışlar formasında biliklərin əldə edilməsi, saxlanması və təsviri qabiliyyətinə
malik olmaqla, təbii, professional dildə formalaşdırılan problemin interaktiv və
kooperativ həlli üçün həmin bilikləri işləyən xüsusi avtomatdır.
Bu tərifin sonuncu variant olduğunu demək olmaz. Lakin o, ekspert sistemlərin
arxitekturasına real və virtual avtomatlar şəklində baxmağı nəzərdə tutur. Tərifə
uyğun olaraq ekspert sistemlər aşağıdakı tərkib hissələrini özündə birləşdirməlidir
[1] (şək.1).
1.
Biliklərin əldə edilməsi. Biliklərin əldə edilməsi ekspert sistemlərin nisbətən
mürəkkəb funksiyasıdır. Çünki insanın, onu bioloji və ictimai nöqteyi-
nəzərdən əhatə edən mühiti tanıma və təsvir etmə qabiliyyəti mahiyyətcə çox
rəngarəng və ziddiyyətli prosesdir. Bu uyğun avtomat üçün olduqca vacibdir.
Çünki o, insanla interaktiv dialoq rejimində ən müxtəlif informasiyaları təkcə
formal sintaksis deyil, həm də semantik adekvat (birqiymətli) qəbul
edilməlidir. Informasiyaların qəbul edilmə üsulu onun avtomatda saxlanması
və təsvirinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Həqiqi biliyi əks etdirən
informasiyaların düzgün, effektiv qəbulu ekspert sistemin müvəffəqiyyətli
«öyrənməsi» üçün həlledici şərtdir. Idrak (nitq) və fəaliyyət insanın təbiətlə
və kollektivdə məhsuldar qarşılıqlı fəaliyyəti üçün interfeys təmin etdiyi kimi,
avtomatın insanla interfeysi idrak və nitqlə adekvat olmalıdır. Buradan
informasiüaların təbii dildə daxil edilməsi zərurəti meydana çıxır.
2.
Biliklərin təsviri (biliklərin saxlanması). Bilik bazasının formalaşdırılması
seçilmiş predmet sahəsi üzrə quraşdırılan, qiymətləndirilən, birləşdirilən və
mübadilə edilən proqroam modullarının, fakt və qaydaların, habelə həll
strategiyalarının
(məntiqi
çıxarış
mexanizmlərinin)
yazılması
və
saxlanmasının uzunmüddətli prosesi nəticəsində həyata keçirilir. Prosedur
(əməliyyat) və deklarativ bilikləri fərqləndirirlər. Əməliyyat bilikləri həm
alqoritm, həm də qayda formasında təsvir edilə bilər. Hər iki halda onlar
gedişi, ya alqoritmin strategiyası ilə, ya da məhsuldar qaydalara uyğun olan
məntiqi çıxarışın avtomatik prosesləri ilə təyin olunan proseslərə gətirib
çıxarır. Deklarativ bilik «statik» fakt və qaydaların cədvəl və ya semantik
şə
bəkə formasında təsvirini əhatə edir. biliklərin təsviri etibarlılıq, tamlıq,
istifadə sərhədləri, dəqiqlik, birqiymətlilik, professional aidiyyət, abstraksiya
səviyyəsi kimi vacib tələblərə cavab verməlidir. Biliklərin təsvirinin
ə
həmiyyətli xüsusiyyəti blik bazasının praktiki yararlığı, yeniləşmə
qabiliyyətidir.
3.
Biliklərin işlənməsi (problemin həlli). Ekspert sistemlərdə biliyin işlənməsi
həm hesablama texnikasının köməyilə adi proqramların icrasından, həm də
problemin məntiqi həllindən (burada bu, əsas hesab edilir) ibarət ola bilər. Bu
o deməkdir ki, ekspert sistem istifadəçisinin sərəncamında onun məsələlərinin
həlli üçün effektiv proqram vasitələri, habelə problemin həli mexanizminə
(məntiqi çıxarış maşını) malik alət maşını mövcud olur.
Problemin real quruluşundan asılı olaraq, biliyin işlənməsinin hesabi-alqoritm
hissəsi, məntiqi qeyri-alqoritmik hissəsi ilə müqayisədə üstünlük təşkil edə bilər.
Məsələn, şahmat oynamaq üçün ekspert sistem öz faktları (şahmat fiquru növləri
və şahmat taxtası) və qaydaları (yol verilən, əhəmiyyətli gedişlər), habelə oyunun
uyğun strategiyaları ilə sırf məntiqi çıxarış prosesi şəklində biliklərin işlənməsini
həyata keçirir. Biliklərin işlənməsi ekspert sistemlərin tipik məsələsidir. Bu, axtarış
və müqayisə yolu ilə məntiqi çıxarışın dəqiq verilmiş strategiyasına uyğun fakt və
qaydaların avtomatik qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Bu zaman alınmış aralıq
nəticələr yeni fakt və qayda kimi istifadə edilir və beləliklə tam həll alqoritmi
qurulur.
Ə
gər əvvələr konkret bir tətbiq sahəsi üçün hazırlanmış ekspert sistemlərdə
biliklərin təsviri və işlənməsi bir-birilə ayrılmaz əlaqədə idisə, sonralar tam qrup
məsələlər üçün ekspert sistem örtükləri meydana gəldi. Onlarda məntiqi çıxarış
prosesləri predmet sahəsindən asılı deyil, başqa sözlə onlarda bilik bazası ya
mövcud deyil, yaxud da dəyişiləndir. Belə sistemləri «boş» ekspert sistemlər də
adlandırırlar. Onlar ancaq məntiqi çıxarış maşınından, biliklərin təsviri üçün
vasitədən (bilik bazasının təşkili, imkan varsa, istifadəçi ilə əlaqə üçün interfeys)
ibarət olur.
4.
Izahat komponenti (nətijələrin təqdim edilməsi (təsviri)). Klassik EHM-lər
üçün aşağıdakı ədalətli təsdiq mövcud idi: EHM-də insan tərəfindən ayrıca
ə
mrə qədər düşünülməyən, təyin edilməyən heç nə baş vermir.
Bilikləri işləmək qabiliyyətinə malik olan ekspert sistemlər üçün artıq bu fikir
ə
dalətli deyil. Süni intellekt kimi, onların yeni keyfiyyəti belə büruzə verir ki, onlar
özlərinin şəxsi məntiqi çıxarışlarını verə bilir. Həm də uzun məntiqi çıxarış
zəncirinin ayrı-ayrı bölmələri qabaqcadan görülə də bilməzdi. Bu zaman ekspert
sistemlərin əsas təyinatı ondan ibarətdir ki, ekspert sistemin istifadə edildiyi sahə
üzrə müəyyən biliyə malik istifadəçi ilə kooperasiya (birlik) təşkil edərək istifadəçi
üçün tam əyani və başa düşülən nəticələr əldə etsin. Ekspert sistemin izahat
komponenti «niyə və necə ancaq belə çıxarış alınmışdır?» sualına çavab verməklə
həll prosesinin ayrı-ayrı addımlarının izahı əəsasında bu məqsədə nail olur.
Bununla da problemin daxili qarşılıqlı əlaqələrinə nüfuz etmək, əhəmiyyətli və
ə
həmiyyətsiz fakt və qaydaları ayırmağa nail olunur. Bu ekspert sistemin aldığı
çıxarışları başa düşməyə, qiymətləndirməyə və ya atmağa (qəbul etməyə) imkan
verir. Sonuncu hal yeni fakt və qaydaların axtarışı, tədqiqi və qəbulu ilə
ə
laqədardır. Bu zaman ilkin qəbul edilib maşina daxil edilmiş fakt və mülahizələr
yalan, qeyri-adekvat, düzgün olmayan və ya sadəjə olaraq heç bir qiyməti olmayan
ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, belə «kənar nailiyyət» həm də həlledici qiymətə
malik ola bilər.
Ekspert sistemlər olduqca etibarlı, kompotentli (nüfukzlu), korrektli (düzgün),
açıq və həm də formal obyektmv silahdaş ola bilər. Bu (böyük həcmdə
hesablamaların icrası ilə birlikdə) onların keyfiyyətcə güclü tərəfidir.
Ekspert sistem, proseslərlə əlaqə vasitəsilə olduqca müxtəlif, hətta, istifadəçiyə
məlum olmayan və ya az məlum olan faktları təhlil etdikdə, izahat komponenti
xüsusi qiymətə malik olur. Bu zaman məntiqi çıxarış zənciri, hər biri ayrılıqda
kritik olmayan kəmiyyətlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş verə bilicək
katastrofların qabaqcadan görülməsinə imkan yaradır. Faktların belə mürəkkəb
qarşılıqlı fəaliyyəti təcrübə (sınaq) mexanizmləri vasitəsilə aydınlaşdırılmalıdır.
Buradan ekspert sistemlərin ümumi xüsusiyyəti meydana gəlir: onlar eyni zamanda
həm də məsləhətçi olmalıdır. Insan və intellektual avtomatın qarşılıqlı fəaliyyətinin
kooperasiyası üçün bu xüsusiyyət olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir.
5.
Interfeys komponenti (dialoq qurğusu). Interfeys komponenti iki tam müxtəlif
funksiyanın icrasına xidmət edir:
-
istifadəçinin arzusu ilə və ya həll və ya izahat prosesinin gedişinə uyğun
qaydada, müəyyən professional sahə ilə məhdudlaşan, imkan daxilində
təbii dildə, interaktiv dialoqun aparılması;
-
əhatə edən mühitlə (obyektlər, şəkillər, səslər, prosesin ölçülməsi
siqnalları) bilavasitə əlaqə.
Giriş və çıxış reaksiyalarının hər iki növü ekspert sistemin köməyilə işlənmə,
saxlanma və əks olunma üçün əlverişli formada təsvir edilməlidir.
Insana verilən və ondan qəbul olunan məlumatlar onun başa düşdüyü formada
(şəkil, nitq) olmalıdır. Lakin bu biliklərin avtomat dilində və insan beynində
təsvirinə aid edilmir. Buna uyğun olaraq ekspert sistemi əhatə edən mühitin
özünün tələb etdiyi və verdiyi informasiyalar insan tərəfindən şərti bilavasitə və ya
vasitə ilə başa düşülə bilər.
Insanla ekspert sistemin qarşılıqlı anlaşma şərti onlar arasında əlaqənin təmin
edilməsi üçün zəruri və kifayətdir. Infomasiyaların daxili işlənməsi hər iki
sistemdə konkret dildən (rus, alman,..., riyazi) asılı deyil. Real obyekt və ya
proseslə onun əks edilməsi üçün seçilən vasitənin ekvivalentliyi bu və ya digər
dilin yararlı və ya yararsız, effektiv və ya qeyri-effektiv olmasını müəyyən edən
kriteriyadır.
Ekspert sistemlərin qeyd edilən qabiliyyətləri təbii sual doğurur: insan cəmiyyəti
üçün onların həlledici nailiyyətini nədə gözləmək lazımdır?
Ekspert sistemlər üçün bilik problemlərinin tədqiqi, ekspert sistemlərdə
cəmləşən biliklərin istifadəsi əsasında insan cəmiyyətinin keyfiyyəti üçün
qiymətli, aşağıdakı nailiyyətləri gözləmək olar:
-
əmək məhsuldarlığı və prestijinin güclü artımı (xüsusən çətin
məsələlərin həllində);
-
insanın dərketmə (öyrənmə) qabiliyyətinin kifayət qədər yüksəlməsi
(xüsusən mürəkkəb problemlərin həllində);
-
subyektiv bilik, fikir və inamların obyektivləşməsi;
-
məntiqi düşünmənin yüksək keyfiyyətinə layiq insan və maşın
münasibətləri silahdaşlığının təmin edilməsi;
-
etibarlı biliklərə geniş müraciət əsasında, arqumentlərin yığılması,
mübadiləsi və sübut olunması əsasında insanın interaktiv
ümumiləşməsinin yeni xarakteri.
1.4. Ekspert sistemlərin layihələndirilməsi mərhələləri.
Ekspert sistemlərin proqram komplekslərinin hazırlanması elmi xarakter
deyil, daha çox incəsənət xarakteri daşıyır. Bu onunla əlaqədardır ki, uzun müddət
süni intelekt sistemləri əsasən layihələndirmə mərhələsində tətbiq edilmişdir. Daha
çox hallarda isə son məhsul alınmayıb, proqramların bir neçə nümunə versiyaları
hazırlanmışdır. Belə yanaşma tətqiqat şəraitində əlverişli olub, kommersiya
şə
raitində baha olur.
Sənaye ekspert sisteminin hazırlanması prosesini predmet sahəsindən asılı
olmayaraq, bir-birindən nisbətən az asılı olan 6 mərhələyə bölmək olar [2]:
1)
Münasib problemin seçilməsi ;
2)
Ilk nümunə versiyalarının hazırlanması;
3)
Nümunənin sənaye ekspert sisteminə qədər inkişaf etdirilməsi;
4)
Sistemin qiymətləndirilməsi
5)
Ekspert sistemin işləyəcəyi mühitin proqram vasitələri ilə qovuşması və
istifadəçilərin öyrədilməsi
6)
Sistemin saxlanması
Mərhələlərin ardıcıllığı ideal layihənin hazırlanması haqqında ümumi
təsəvvür yaratmaq məqsədilə verilmişdir və tam müəyyən edilmiş ardıcıllıq deyil.
Həqiqətdə isə ekspert sistemin hazırlanmasının hər bir mərhələsi əvvəlki
mərhələlərə təsir edən və hətta onların yenidən işlənməsinə səbəb ola bilən ideyalar
yaradır. Buna görə də informatika üzrə bir çox mütəxəsislər ekspert sistemlərin
metodologiyasına tənqidi yanaşırlar. Onlar hesab edirlər ki, belə sistemlərin
hazırlanması xərcləri çox böyükdür, uzun vaxt tələb edir. Nəticədə alınmış
proqramlar isə hesablama resurslarının üzərində ağır bir yükdür.
Bütövlükdə
ekspert
sistemlərin,
informasiya
axtarışı,
mürəkkəb
hesablamalar, qrafika və mətnlərin işlənməsi sahəsində təcrübəyə malik olan
təşkilatların məşğul olması məqsədəuyğundur.
Münasib problemin seçilməsi mərhələsi konkret ekspert sistem hazırlanmasına
başlamaq qərarına qədərki fəaliyyəti özündə birləşdirir və aşağıdakı mərhələləri
ə
hatə edir:
1.
Problem sahəsi və məsələsinin təyini;
2.
Problemin həlli zamanı əməkdaşlıq etməyə hazır olan ekspertin tapılmasıvə
işçi kollektivin müəyyən edilməsi;
3.
Problemin həllinə ilkin yanaşmanın təyini;
4.
Sistemin hazırlanmasına məsrəflərin və gəlirlərin təhlili ;
5.
Sistemin hazırlanmasının ətraflı planının tərtibi;
Problemin düzgün seçilməsi ekspert sistemlərin hazırlanmasının ən kritik
hissəsidir.
Münasib
olmayan
problemin
seçilməsi
sistemin
sistemin
yaradılmasından qənaətə deyildaha çox məsrəfə səbəb ola bilər. Sistem
hazırlandıqdan sonra onun istifadəçilərin qəbul etməsinin qeyri mümkünlüyü daha
pis ola bilər. Hətta əgər sistem müəssisənin özü tərəfindən öz məqsədləri üçün
hazırlandıqda da bu mərhələ xarici rekomendasiya alınmasında mühüm an olur.
Adətən ekspert sistemlər xüsusi biliklərin ekspertdən alınaraq sistemə daxil
edilməsi yolu ilə hazırlanır. Buna görə də münasib ekspertin tapılması sistemin
yaradılmasında əsas addımdır. Sistemin hazırlanması və genişlənməsi dövründə
ekspert və biliklər üzrə mühəndis birlikdə işləyir. Biliklər üzrə mühəndis ekspertə
biliklərin strukturlaşdırılmasında, problemin həlli üçün lazım olan anlayış və
qaydaların təyin edilib formalaşdırılmasında kömək edir. Ilk söhbətlər zamanı
onlar əməkdaşlıqlarının müvəffəqiyyətli olub-olmayacağı barədə qərar qəbul
edirlər. Onlar uzun müddət birlikdə işləməli olduğuna görə bu çox vacib məsələdir.
Bunlardan əlavə işçi kollektivə nüfuzlu istifadəçilərin və professional
proqramistlərin daxil edilməsi məqsədəuyğundur.
Məsələnin
proqramla
reallaşdırılmasına
ilkin
yanaşma
məsələnin
xarakteristikalarına və onun həlli üçün ayrılmış resurslara əsasən təyin edilir.
Biliklər üzrə mühəndis adətən bazarda olan proqram vasitələrinin istifadəsi üzrə bir
neçə variant irəli sürür. Son seçim nümunənin hazırlanması mərhələsində
mümkündür.
Məsələ təyin edildikdən sonrə ekspert sistefmin hazırlanması xərcləri və
gəlirlərini hesablamaq lazımdır. Xərclərə işçi kollektivə əmək haqqı məsrəfləri
daxil edilir. Əlavə xərclərə ekspert sistemin hazırlanması üçün əldə edilmiş
proqram vasitələrinin dəyəri daxil edilir.
Gəlir, məhsulun qiymətinin düşməsi, əmək məhsuldarlığının artması, məhsul və
ya xidmətlərin nomeklaturasının genişlənməsi və ya hətta yenilərinin hazırlanması
hesabına mümkündür. Uyğun məsrəf və gəlirlər sistemin hazırlanmasına çəkilən
xərclərin ödənmə vaxtına əsasən müəyyən edilir. Müasir mərhələdə ekspert
sistemləri inkişaf etdirən firmaların böyük əksəriyyəti nisbətən yüksək gəlir gətirən
bahalı layihələrə üstünlük verirlər.
Qoyulmuş vəsaitlərin ödəmə vaxtının çox olmasına baxmayaraq baha olmayan
sistemlərin inkişaf tendensiyası vardır.
Biliklər üzrə mühəndis yəqin etdikdə ki:
a) verilmiş məsələ ekspert sistemlə həll edilə bilər;
b) bazarda təklif edilən vəsaitlərlə ekspert sistem yaratmaq olar;
v) münasib ekspert mövcuddur;
q) məhsuldarlığın təklif edilən kriteriyası ağlabatandır;
d) xərclərin və onların ödənmə müddəti sifarişçi üçün qənaətbəxşdir;
o, iş planı tərtib edir.
Ilk nümunə versiyası ekspert sistemin kiçildilmiş forması olub, faktların,
ə
laqələrin kodlaşdırılmasının mülahizə strategiyasının düzgünlüyünün yoxlanması
üçün layihələndirilir. O, biliklər üzrə mühəndisə imkan verir ki, ekspert sistemin
hazırlanmasında aktiv iştirak etməyə cəlb etsin.
Ilk nümunənin həcmi bir neçə onluq qayda freym və ya məsəl ola bilər.
Onun hazırlanmasının mürəkkəb və iterativ prosesini aşağıdakı dəqiq olmayan və
şə
rti mərhələlr kimi əks etdirmək olar:
1)
Problemin identifikasiyası;
2)
Biliklərin əldə edilməsi;
3)
Biliklərin strukturlaşdırılması;
4)
Predmet sahəsi konsepsiyalarının formalaşdırılması;
5)
Ilk nümunənin reallaşdırılması;
6)
Sınaq
Problemin identifikasiyası işçi kollektivin tanışlığı və öyrədilməsini və habelə
problemin qeyriformat təsvirinin qurulmasını nəzərdə tutur. Bu zaman məsələ
dəqiqləşdirilir; zəruri resurslar (vaxt, insanlar EHM və s.) biliklərinin mənbəyi
(kitablar, əlavə ekspertlər, metodikalar); mövcud analoji ekspert sistemlər;
məqsədlər (təcrübənin yayılması, yorucu işlərin avtomatlaşdırılması və s.); həll
edilən məsələ qrupları və s təyin edilir.
Biliklərin əldə edilməsi, biliklər üzrə mühəndisin predmet sahəsi və bu sahədə
qərarların qəbulu üsulları haqqında nisbətən tam təsəvvür əldə etməsini təmin edir.
Bu zaman müxtəlif metodlardan istifadə etməklə ekspertin kompotensiyasının
biliklər üzrə mühəndisə köçürülməsi baş verir. Bu metodlara mətnlərin təhlili,
dialoq, ekspert oyunları, mühazirələr, diskussiyalar, intervyular, müşahidələr və s.
daxildir.
Biliklərin konseptuallaşdırılması və ya quruluşunun aydınlaşdırılması, predmet
sahəsinin anlayışları arasında əsas konsepsiya və qarşılıqlı əlaqələri, predmet
sahəsi haqqında biliklərin qrafik, cədvəl, diaqram və ya mətn şəklində
qeyriformat təsvirinin hazırlanmasıdır. Bu zaman predmet sahəsi haqqında alınmış
biliklərin quruluşu aydınlaşdırılır və aşağıdakılar təyin edilir:
1)
terminlər;
2)
əsas anlayışların və onların atributlarının siyahısı;
3)
anlayışların arasındakı münasibətlər;
4)
giriş və çıxış informasiyalarının quruluşu;
5)
qərarın qəbulu strategiyası;
6)
Strategiya məhdudiyətləri
Belə təsvir bilik zəmisi adlanır.
Biliklərin formalaşdırılması, bilik bazasının həm bilik zəmisinin quruluşuna
uyğun olan, həm də növbəti, proqramla reallaşdırma mərhələsində sistemin ilk
nümunəsini reallaşdırmağa imkan verən dildə hazırlanmalıdır. Bu zaman predmet
sahəsinin konsepsiyaları biliklərin təsviri üçün seçilmiş dildə forma təsvir edilir.
Adətən bu mərhələdə aşağıdakılar istifadə edilir:
1)
Məntiqi metodlar (1-ci tərtib mühakimələrin müəyyənləşdirilməsi);
2)
Məhsul modelləri (düz və əks çıxarışla);
3)
Semantik şəbəkələr;
4)
Freymlər
5)
Qrup və obyektlərin iyerarxiyasına əsaslanan obyektə yönəldilən dillər və s.
Reallaşdırma, bütövlükdə yanaşmanın həyatiliyini nümayiş etdirən proqram
kompleksinin hazırlanmasından ibarətdir. Bu zaman ekspert sistemin bilik bazası
və başqa bloklar daxil olan ilk nümunəsi qurulur, aşağıdakı üsullar istifadə edilir:
1) Paskal, Si və s kimi ənənəvi dillərdə proqramlaşdırma;
1)
Süni intelekt məsələlərində tətbiq edilən xüsusi dillərdə (LISP, FRL, Small
Talk vəs.) proqramlaşdırma;
3) Ekspert sistemlərin hazırlanmasının alət vasitələrinin istifadəsi;
2)
Boş ekspert sistemlərin (Ekspert, FIAKR) istifadəsi və s.
Sınaq prosesi ilk nümunənin reallaşdırılmasında və yanaşmada səhvlərin aşkar
edilməsi və sənaye variantının hazırlanması üçün məsləhətlərin hazırlanmasından
ibarətdir. Bu zaman nümunə proqramları işi istifadəçinin real sorğularına uyğun
şə
kilə gətirmək məqsədilə yoxlanır və qiymətləndirilir. Aşağıdakılar yoxlanır:
1)
Giriş-çıxış interfeyslərinin əlverişliliyi və adekvatlığı (dialoq və sualların
xarakteri, nəticə mətnlərinin əlaqəliliyi);
2)
Idarəetmə strategiyasının effektivliyi (Seçmə qaydası, qeyridəqiq çıxarışların
istifadəsi və s.)
3)
Yoxlama nümunələrinin keyfiyyəti;
4)
Bilik bazasının korrektliyi (tamlığı və qaydaların ziddiyətsizliyi.
Ilk nümunə qənaətbəxş fəaliyyət göstərdikdə ekspert və biliklər üzrə
mühəndis sistemin sonuncu variantına nələrin daxil ediləcəyini qiymətləndirmək
imkanına malik olur.
Ə
gər ilkin seçilmiş obyekt və xüsusiyətlər münasib hesab edilmirsə onları
dəyişmək lazımdır. Ekspert sistemin son variantının hazırlanması üçün lazım olan
evristik qaydaların ümumi miqdarını qiymətləndirmək olar. Bəzən sənaye
variantının hazırlanması prosesində aşağıdakı mərhələləri də ayırırlar: nümayiş
nümunəsi, tədqiqat nümunəsi, fəaliyyət nümunəsi, sənaye ekspert sistemi.
Sənaye nümunəsinin hazırlanması mərhələsində əsas iş yeni evristikaların
ə
lavə edilməsindən ibarətdir. Bu evristikalar ayrı-ayrı çətin hiss edilən aspektlər
üçün qaydaların miqdarını çoxaltmaqla sistemin dərinliyini artırır. Eyni zamanda
eksper və biliklər üzrə mühəndis ekspert məsələlərin ayrı-ayrı cəhətlərini və alt
məsələlərini idarə edən qaydalar daxil etməklə sistemin əhatə dairəsini genişləndirə
bilər.
Ekspert sistemin əsas quruluşu müəyyənləşdirildikdən sonra biliklər üzrə
mühəndis, istifadəçinin və ekspertin sistemlə əlaqəsini təmin edən interfeyslərin
hazırlanmasına və adaptasiyasına başlayır. Bu zaman interfeyslərin dil
imkanlarına, sadəliyinə və sistemin işinin idarə edilməsi üçün əlverişliliyinə xüsusi
diqqət yetirilir. Sistem istifadəçiyə başa düşülməyən məsələləri asan və təbii
şə
kildə soruşmaq, işi dayandırmaq və s. imkanı verməlidir. Qrafiki təsvirlərin
istifadəsi daha əlverişli ola bilər.
Bu məqhələdə ekspertlərin əksəriyyəti qaydaların daxil edilməsi haqqında
kifayət qədər biliyə malik olur və özü sistemə yeni qaydalar daxil edir. Beləliklə,
biliklər üzrə mühəndisin ekspert sistem üzərində mülkiyyət və nəzarət hüququnun
dəqiqləşdirmək, hərtərəfli hazırlamaq, və xidmət üçün ekspertə keçməsi prosesi
başlayır.
Sənaye ekspert sisteminin hazırlanma mərhələsi başa çatdıqdan sonra
effektivlik
kriteriyaları
üzrə
sınaq
keçirilməlidir.
Ekspert
sistemin
qiymətləndirilməsi proqramların işinin dəqiqliyinin və əhəmiyyətinin yoxlanması
məqsədilə sınaq prosesinə başqa ekspertlər də dəvət edilir. Ekspert sistemin
qiymətləndirilməsi proqramların işinin dəqiqliyinin və əhəmiyyətinin yoxlanması
məqsədilə aparılır. Qiymətləndirmə aşağıdakı qruplara bölünən müxtəlif
kriteriyalar üzrə aparıla bilər:
1)
Istifadəçi kriteriyası (sistemin işinin başa düşülənliyi və aydınlığı);
2)
Dəvət olunmuş ekspertlərin kriteriyası (sistemin təklif etdiyi məsləhət qərarların
qiymətləndirilməsi, onların şəxsi qərarlarla müqayisəsi, izahatlar alt sisteminin
qiymətləndirilməsi və s.);
3)
Sistemi hazırlayan kollektivin kriteriyası: reallaşmanın effektivliyi,
məhsuldarlıq, cavab vaxtı, dizayn, predmet sahəsinin əhatə dairəsi, bilik
bazasının ziddiyətsizliyi, dalan hadisələrinin miqdarı, biliklərin təsvirindəki
kiçik dəyişikliklərə çəki əmsallarına proqramların hissiyatının təhlili və s.
Qovuşma mərhələsində ekspert sistemin onunla birlikdə işləyəcək başqa
proqramlarla qovuşması və onun xidmət edəcəyi şəxslərin öyrədilməsi üzrə işlər
həyata keçirilir. Bəzən bu prosesdə əhəmiyyətli dəyişikliklər edilir. Belə
dəyişikliklər biliklər üzrə mühəndisin və başqa xüsusi mütəxəsislərin işə
qarışmasını tələb edir. Qovuşma dedikdə habelə ekspert sistemlə onu əhatə edən
mühit arasında əlaqələr də nəzərdə tutulur.
Sistemin əhəmiyyətinin təsdiq edilməsi üçün istifadəçilərdən hər birinə ekspert
sistemlə məsələni həlletmək imkanı vermək və icra prosesini izləmək lazımdır.
Sistemin alqışlanması üçün onu əvəzedici kimi deyil, istifadəçiləri yorucu
işdən azad edən köməkçi kimi təqdim etmək lazımdır.
Sistemin saxlanması üçün onun başqa, məsələn Si dilinə çevrilməsi iş sürətini
artırır, lakin elastikliyi azalır. Buna görə də bu, sistem problem sahəsinə aid olan
bütün biliklərə malik olduqda və bu biliklərin yaxın vaxtlarda dəyişməyəcəyi
hallarda məqsədəuyğundur. Əgər ekspert sistemin tətbiqi problem sahəsinin
dəyişkənliyi ilə əlaqədardırsa onda sistem onun hazırlandığı alətlər mühitində
saxlamaq əlverişlidir.
Dostları ilə paylaş: |