Vujudga kelganligidan tashqari, o‘troq hayotning boshlanganligi bilan
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzuga oid tayanch iboralar
Madaniyat yodgorliklari, zardushtiylik, “Avesto”, yozuv, uyg‘ur yozuvi, Urxun-Enasoy yozuvi, xalq ijodi. Mavzu bo‘ycha takrorlash uchun savollar 1. Markaziy Osiyodagi qadimgi madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 2. Markaziy Osiyo hududidagi ilk davlatlar madaniyati to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 3. Yunon-Baqtriya madaniyati miqiyosida sharq ellinistik madaniyati to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 4. Qadimgi Eron madaniyati to‘g‘risida nimalarni bilasiz? 45 sanamlarda, zarb etilgan tangalarda, xilma-xil bezaklarda o‘z aksini topgan. O‘sha davrning o‘ziga xos san’at asarlarini hamda bu san’at asarlarini yaratgan me’morlar, haykaltaroshlar va musavvirlarning dunyoqarashi, intilishlari-yu orzu-umidlarini qadimgi Bolaliktepa, Panjikent, Varaxsha, Afrosiyob, Quva va boshqa qadim shaharlar xarobalaridan topilgan devoriy suratlar, haykallar, ganchkor naqshlar, turli xil zeb-u ziynatlarda ko‘rish mumkin. Bu yodgorliklar ilk o‘rta asrning o‘ta murakkab siyosiy va iqtisodiy, madaniy va maishiy hayotining sermazmun va serjilo, jozibali va ayanchli, zavqli va mungli manzaralarini o‘z bag‘rida yashirib kelgan. Misol uchun, Bolaliktepadan topilgan devoriy suratlardagi qo‘llariga qadah tutgan juft-juft ayol-u erkaklarning tasviri o‘sha davr hayotining jozibadorligini ko‘rsatib bersa, Varaxsha saroyidagi oq fil ustidagi filbon va boshqa pahlavonlarning old va orqadan chovut solayotgan arslon hamda qanotli grifonlar bilan jang qilishi insonning hayot va yashash uchun kurashini ko‘rsatib beradi. Panjikent xarobalaridagi qariyb 15 metrga cho‘zilgan rang tasvirda to‘riq otliq suvoriy boshchiligida choparlarning yurishi, ularning dushman bilan olishuvi, suvoriyning ajdaho va otliq dushmanga qarshi yakkama-yakka jangi, chokarlarning devlar to‘dasi bilan kurashi tasvirlangan. Suratning oxirida qulagan ajdahoni yanchib tashlab, o‘z chokarlarini boshlab borayotgan suvoriyning g‘alaba nashidasini surishi tasvirlangan. Panjikent xarobalarida xona devorlariga chizilgan suratlar turli xil mavzularga bag‘ishlangan. Bu suratlardan biri dehqonchilikka bag‘ishlangan bo‘lib, unda kattagina g‘alla xirmoni, yakka pallali tarozida g‘alla tortayotgan amaldor, donni qoplayotgan va qoplangan g‘allani eshakka ortishga taraddud ko‘rayotgan yalangoyoq keksa dehqon hamda o‘spirin tasvirlangan. Yana bir tasvirda Siyovushning o‘limi bilan bog‘liq bo‘lgan aza marosimi ifodalangan. Qadimgi Afrosiyob xarobalarida topilgan suratda esa tantanali yurish tasvirlangan. Suratda tasvirlangan oq fil, uning ustiga o‘rna- tilgan taxtiravonga joylashib olgan malika, uning joriyasi, ot minib olgan hamrohlari va qo‘riqchilari ko‘z oldingizda namoyon bo‘ladi. Fikrimizcha, bu suratda hukmdorning uylanish marosimiga oid kelin (malika)ni tushirib kelish lahzasi tasvirlangan bo‘lishi mumkin. 44 ikkinchidan, aholining madaniy jihatdan taraqqiy etishining asosiy omili bo‘lib xizmat qilgan. VII asrning boshlariga kelib ishlab chiqarish jarayonining rivoj- lanishi, savdo-sotiq va hunarmandchilikning taraqqiy etishi yan- gidan yangi shaharlar va qishloqlarning vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi. Buxoro, Zarafshon, Qashqadaryo va Xorazmning keng dasht larida yangi qo‘rg‘on va qal’alar qurilib, ularga suv chiqarilib, atroflar obodonlashtiriladi. Bu davrga kelib, xoqonlik hududida ko‘p lab qal’alar, qo‘rg‘onlar, qasrlar, saroylar, huqandozlar, ko‘shk va sardobalar qurilishi keng avj oladi. Bu inshootlarning qurili shida, birinchidan, hunarmandchilik, ikkinchidan, savdo-sotiq, uchin- chidan, mahalliy hukmdorlarning shuhratparastligi (chunki ular o‘zlarini haqiqiy hukmdor, xoqon deb hisoblaganlar), to‘rtinchidan, markazlashgan xoqonlik tomonidan boshqarilsa-da, yerli mayda feodal hokimlar o‘rtasida o‘zaro nizo, bir-biriga ishonchsizlik tufayli o‘z-o‘zini himoya qilishga bo‘lgan intilish kabi sabablar muhim rol o‘ynagan. Shu boisdan mazkur arxitektura inshootlarining qurilishi bir necha baravar oshib ketgan. Masalan, Xorazm vohasidagi Burgut qal’a mavzeyida 100 ga yaqin ko‘shk va qasrli qo‘rg‘onlar qurilgan bo‘lsa, Buxoro atrofida 4000 ga yaqin qasrlar, Chochda 50 dan ortiq katta-kichik istehkomlar, yirik yer egalari qo‘rg‘onlari, ko‘shk va obod qishloqlar qad ko‘taradi. Markaziy Osiyoga Shimoldan turkiy qabilalarning ko‘chib kelishi natijasida (er.avv. II asrdan boshlab) turkiy lahjalar va shevalarda gaplashish odat tusiga kirgan. Turkiy til so‘g‘d va yunon tillari bilan bir qatorda muomala tiliga aylangan, ya’ni Eron lahjalari va shevalarida so‘zlashuvchi ayrim guruhlar turkiy tilda so‘zlasha boshlaganlar. Eron tillari guruhidagi tillar zaminida fors-tojik tillari vujudga kelganidek, turkiy tillar zaminida o‘zbek, turkman, qozoq, qirg‘iz, uyg‘ur va boshqa turkiy tillar paydo bo‘ladi. Eramizning boshlaridan VIII asrgacha bo‘lgan davrda ijtimoiy hayotda ro‘y bergan barcha o‘zgarishlar me’morlik, haykaltaroshlik va tasviriy san’atda o‘z ifodasini topgan. Tasviriy san’at, haykaltaroshlik va me’morlikning ilk o‘rta asrlarga xos bo‘lgan jihatlari ko‘proq o‘sha davrda qurilgan turli qasrlar, saroylar, qal’alar, qo‘rg‘onjar, ko‘shklar, ibodatxonalar, otashkadalar va ularni bezagan rasmlarda, budda va nasroniylik ibodatxonalariga o‘rnatilgan haykallar va 37 Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|