V mövzu: Ünsiyyə ti n psixologiyası



Yüklə 316,66 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix25.03.2017
ölçüsü316,66 Kb.
#12643

 



V  MÖVZU:

        

Ünsiyyə

ti

n      psixologiyası



   

 

 

 

 

 Plan:   

                  

1.  Ünsiyyət haqqında anlayış. Ünsiyyə

t v


ə

 f

ə



aliyy

ə

tin v



ə

hd

ə



ti. 

2.  Ünsiyyətin funksiyaları. Dil və

 

nitq. Nitqin növlə



ri. 

3.   İnsanların qarşılıqlı münasibə

tl

ə

rin v



ə

 

ünsiyyə



t. 

4.  Ünsiyyət çə

tinlikl

ə

ri v



ə

 

nitq pozulmaları, onların aradan qaldırılması yolları.   



 

 

Ə



d

ə

biyyat: 

1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə.    Psixologiya   Bakı, Çinar, 2002

 

2. Ümumi  psixologiya (A.V.Petrovskinin red. ilə)  Bakı, Maarif , 1982.



 

3. 


Общая психология (ред. В. В. Богословского, А. А. Степанова ). 

 

           



М. «Просвещение», 1981.

 

4. Якобсок П.М. Общение людей как социално –



 

психологическая 

 

   


проблема

М. «Знание», 1973



5. 


Основы  теории речевой деятельности. (Под. ред.А.А.Леонтьева) М., 

 

          



«Наука», 1974.

 

       



6. N.Z.Çə

l

əbiyev, Uşaq psixologiyası B., ADPU,



 2005. 

 

 



M

ə

lumdur  ki,  heyvanlar  h



əyat  şə

raitin


ə

  instinkl

ə

r  v


ə

  f


ərdi  qazanılmış 

t

əcrübə



,  y

əni  davranış  formaları  əsasında  uyğunlaşır  və

 

müə


yy

ən  şə


rti 

refleksl


ə

əsasında  öz  mövcud



-  luqla

rını  qoruyub  saxlamağa  çalışırlar.  Bu 

c

ə

h



ə

td

ə



n  qeyd  etm

ək  olar  ki,  heyvanlar  öz  ə

vv

ə

lki  n



ə

sill


ə

rinin  h


ə

yat 


t

əcrübə


sini  m

ə

nims



ə

m

ə



y

ə

  qadir  deyill



ər.  İnsanlar  isə

 

ə



ksin

ə

 



dünyaya  göz   

açdıqdan  sonra  olduqca  qısa  müddə

ə

rzind



ə

  t


ə

bi

ət  qüvvə



l

ə

rini  d



ə

rk  etm


ə

k, 


o

nlara sahib çıxmaq yolu ilə

    n

əinki şə


xsi  t

əcrübə


 

ə

ld



ə

  edir,  h

ə

m  d


ə

 

ə



vv

ə

lki 



n

ə

sill



ərin yaratdığı ictimai 

- tarixi t

əcrübə

ni m


ə

nims


əyir. Onun şə

xsi t


əcrübə

si 


v

ə

  f



ə

aliyy


əti  ümumbəşə

ri  t


əcrübə

  il


ə

 

şə



rtl

ə

nir.  Bu  prosesd



ə

 

danışıq  işarə



l

ə

ri 



sistemin

ə

 



ə

saslanan v

ə

 

ünsiyyə



tin 

əsasını təşkil edən dil mühüm rol oynayır. 

Dil, y

əni danışıq işarə



l

əri olan sözlər bizim düşüncə

mizin s

ə

rh



ə

dl

ərini aşaraq 



 

onun  gerçə



kl

əşmə


sini  t

ə

min  edir.  M



ə

s

ə



l

ən,  “stul”    demə

kl

ə

 



biz  başqalarına 

müə


yy

ən faydalı məlumat veririk. Bu halda “stul” sözü şə

xsi m

ə

nadan k



ə

nara 


çıxaraq ictimai ə

h

ə



miyy

ətli başqaları üçün  ə

h

ə

miyy



ətli  sözə

 

çevrilir.



 

 

H



ər bir insanın fə

aliyy


ə

t v


ə

 

davranışında ünsiyyət prosesinin müstə



sna 

rolu  v


ə

  t


əsiri  vardır.  İnsanı  nitqə

  v


ə

 

ünsiyyət  bacarıqlarına  yiyə



l

ə

nm



ə

si  o 


q

ə

d



ə

r  d


ə

 

asan  olmayan  mürə



kk

əb  bir  prosesdir.  Dünyaya  yenicə

  g

əlmiş 


körpə

 

uşaq  gerçə



kliyi 

ə

traf  xarici  al



əmi  müstə

qil  d


ə

rk  etm


ək  iqtidarında 

deyildir. 2-

3 yaşlarından başlayaraq uşaq valideyn

- l


ə

rin


ə

 suallar verir v

ə

 bel


ə

 

sualların  sayı  4



-

5  yaşlarında  ən  yüksə

k  h

ə

dd



ə

 

çatmış  olur.  Rus  psixoloqu 



V.A.Krutetskinin  fikrinc

ə, 5 yaşlı uşaq   gün ə

rzind

ə

 



ətrafdakılara tə

xmi-  n


ə

400-d



ən  artıq  sual  verir.  Ətrafdakılardan  aldığı  cavablarla  uşaq  özünün 

g

ə



l

ə

c



ə

k f


ə

aliyy


ə

tind


ə

 istifad


ə

 ed


ə

c

əyi ümumi biliklə



rin z

ə

rr



ə

cikl


ə

rini 


ə

ld

ə



 edir. 

Bu   z


ə

rr

ə



cikl

ə

r is



ə

 dil vasit

ə

sil


ə, danışıq sisteminin kömə

yi il


ə

 

ə



ld

ə

 edilir. Eyni 



hal uşağın mə

kt

ə



b t

ə

hsili ill



ə

rind


ə

 

daha geniş formada baş verir. Burada dilin 



mühüm  funksiyalarından  biri  olan

    ictimai 

  tarixi  t



əcrübəni  yaşatmaq, 

ötürmə


k v

ə

 m



ə

nims


ə

m

ə



k vasit

əsi olması özünü göstə

rir. 

 

Dilin    ikinci   



mühüm  funksiyası  kommunikasiya  (ünsiyyə

t)  vasit

ə

sidir. 


M

ə

s



ə

l

ə



n,  m

ə

n  yem



ə

kxanaya  t

ə

r

əf  yönə



lir

əm.  Qarşıdan  gə

l

ən  yoldaşım: 



“Yemə

kxana  t


əmir  üçün  bağlıdır”

-  deyir.Bu  m

əlumat  heç  bir  mə

kt

ə



d

ə



rsliyind

ə



heç bir ali mə

kt

ə



b d

ə

rsliyind



ə

 

öyrə



dilmir. 

Dilin  dig

ə

r, 


üçüncü  funksiyası

 

onun  şə



xsi  t

əcrübə


y

ə

 



ə

saslanan 

xüsusiyyə

tind


ə

 

özü



-   

nü  göstərir.  Bu  müə

yy

ə

n  m



ənada  heyvanların  fə

rdi 


qazanılmış  davranış  formasını  xatırladır  (mə

s

ə



l

ə

n, 



əlini  şamın  alovunda 

yandıran


 

uşaq bir daha ə

lini h

əmin alova uzatmır). Bununla belə



, qeyd etm

ə



lazımdır  ki,  insan  üçün  bütün  tipik  situasiyaların  özlə

ri  bel


ə

  problemli 

situasiyadır. Bu elə

 

bir situasiyadır ki, tə



kc

ə

 



şə

xsi t


əcrübə

d

ə



n istifad

ə

 etm



ə

kl

ə



 

onu  h


ə

ll  etm


ək  mümkün  deyil.  Bu  z

aman  h


ə

m  d


ə

 

başqa  adamların, 



bütövlükdə

 c

ə



miyy

ə

tin t



əcrübə

sind


ə

n istifad

ə

 etm


ək lazım gə

lir. Problemin bu 

cür  qoyuluşu  və

  h


əlli  prosesi  intellektual  akt adlanır.  İntellektual  akt  üç  ə

sas 


 

fazadan ibar



ə

t- dir: 1) f

ə

aliyy


ətin planlaşdırılması  2) onun hə

yata 


keçirilmə

si  


3) 

ə

ld



ə

 

edilmiş  nə



tic

ənin  qarşıya  qoyulmuş  mə

qs

ə

dl



ə

 

müqayisə



si  .  Burada 

dilin intellektual f

ə

aliyy


ə

funksiyası özünü biruzə



 

verir. İntellektual fə

aliyy

ə

td



ə

 

psixi idrak prosesl



ə

ri vasit


ə

sil


ə

 h

əyata keçirilir. 



 

B

əs ünsiyyə



t n

ə

dir?   



Uzun ill

ə

r boyu aliml



ər bu anlayışa də

qiq elmi t

ə

rif verm


ə

kd

ə



 

çə

tinlikl



ə

rl

ə



 

qarşılaşmışlar. 1969

-cu il

ə

d



ək çap olunmuş ingilis dilli psixoloji ə

d

ə



biyyatlarda 

bu anlayışın 96 tərifi vardır.

 

  

Hal 



 

hazırda ünsiyyə



t

ə

 



verilimiş aşağıdakı tə

rif 


ə

sas q


əbul edilmişdir. 

 

 



İ

ki  v


ə

 

daha  çox  adamın  öz  münasibə



tl

ərini  aydınlaşdırmaq  və

 

ümumi 


n

ə

tic



ə

 

ə



ld

ə

 et- m



ə

k m


ə

qs

ə



dil

ə

 s



ə

yl

ə



rini 

ə

laq



ə

l

ə



ndirm

ə

y



ə

 

yönəldilmiş qarşılıqlı 



t

əsir prosesi ünsiyyət adlanır. 

 

 

İnsanlar  nə



yin  namin

ə

  bir 



  biri  il

ə

 

ünsiyyə



t

ə

  girirl



ər?  Ünsiyyə

tin 


motivl

ə

ri n



ə

d

ə



n ibar

ə

tdir? 



  M

ə

lumdur  ki,  h



ə

r  bir  f

ə

aliyy


ə

tin  motivi  onun  predmetin

ə

 

uyğun  gə



lir. 

Ünsiyyə


tin motivl

ə

ri d



ə

 bel


ə

dir: onun motivl

ə

ri d


ə

 

başqa adamla ə



laq

ədardır. 

Lakin ünsiyyə

tin motivl

əri xeyli mürə

kk

ə



b v

ə

 



çox cə

h

ə



tlidir. 

H

ə



l

ə

  1760- 



cı  ildə

  ispan  yepisk

oplarından  biri  öz  gündə

liyind


ə

 

yazmışdı  ki, 



yetim evind

ə

 



uşaqlar kə

d

ə



rli olur v

ə

 



onların bir çoxu kə

d

ər çəkdiyi üçün ölür. 



Çünki onların ünsiyyə

t

ə



 olan t

əlabatı tə

min olunmur.  

XIX 


ə

srin sonu XX 

ə

srin 


ə

vv

ə



l

ə

rind



ə

 

dünyanın bir çox ölkə



l

ə

rind



ə

 

xüsusi 



v

ə

 



döv

l

ə



t tipli yetim evl

ərinin şə

b

ə

k



ə

si sur


ə

tl

ə



 

genişlə


nir v

ə

 



bu fakt öz tə

sdiqini 


q

əti  şə


kild

ə

 



tapmış  olur.  Kiçikyaşlı  yetim  uşaqlar  arasındaölüm  halları  daha 

çox  idi.  Sağ  qalan uşaqlar  isə

 

özlə


rinin  fiziki  v

ə

 



psixi  inkişafı baxımından  öz 

h

əmyaşıdlarından  geri



 

qalır,  3  yaşında  onlar  demək  olar  ki,  danışmır, 

t

ə

rbiy



əçilərin sözünə

 

baxmır, özlə



rini h

ə

dsiz d



ə

r

ə



c

ə

d



ə

 passiv  v

ə

  ya aqressiv 



aparırdılar. 

 

Sonralar  pediatrlar  v



ə

 

uşaq  psixiatrları  belə



 

halı  elmi  cə

h

ə

td



ə

n  izah 


ed

ə

r



ək  ona  “qospitalizm”  adını  vermişdilə

r.  Qospitalizm  dedikd

ə

,  eytim 



 

uşaqların,  elə



c

ə

d



ə

    vali-  deynl

ə

rind


ən  ayrılıqda  xə

st

əxanada  müalicə



  edil

ə



uşaqların  fiziki  və

 

psixi  inkişafında  özünü    göstə



r

ən  xüsusiyyə

tl

ə

r  n



ə

z

ə



rd

ə

 



tutulur.  Aliml

ər      qospitalizmin  kökünü  ünsiyyə

t  defisitind

ə

  -  y



əni  ünsiyyə

çatışmazlığında  görürlər.  Müə



yy

ən  edilmişdir  ki,  ünsiyyət  çatışmazlığı 

şə

raitind


ə

 

uşaqların  ünsiyyət  çatışmazlığı  və



 

azlığı  dramatik  olaraq  ağır 

n

ə

tic



ə

l

ə



r

ə

 s



ə

b

ə



b olur.  

İnsanlar arasında ünsiyyə

t f

ə

aliyy



ətinin reallaşmasının ən mühüm vasitə

si 


dildir. Dil vasit

ə

sil



ə

 h

əyata keçirilən  ünsiyyət sözlü (verbal) ünsiyyət adlanır. 



Dil insanlar ara- 

sında ən mühüm ünsiyyə

t vasit

ə

si olsa da, yegan



ə

 

ünsiyyə



vasit


ə

si  deyildir.  Nitq  vasit

ə

-  sil


ə

 

əsaslanan  ünsiyyət  mülahizə



,  sual,  cavab, 

replika v

ə

 s. kimi  vasit



ə

l

ə



rl

ə

 h



əyata keçi

- rilir. Bununla bel

ə, ünsiyyə

tin qeyri 

 

verbal vasit



ə

l

ə



ri d

ə

 



mövcuddur. Bunların içə

risin- d


ə

  t


ə

b

əssüm, mimika, ə



l v

ə

 



b

ə

d



ə

nin    ifad

ə

li  h


ə

r

ə



k

ə

tl



əri,  vokal  mimikası  və

 

s.  mühüm  yer  tutur.  Bu 



vasit

ə

l



ə

r h


əm ayrılıqda, hə

m d


ə

 

verbal ünsiyyə



tl

ə

 birg



ə

 

ünsiyyə



t prosesin- d

ə

 



iştirak  edir.  Ünsiyyə

tin    bel

ə

  vasit


ə

l

ə



ri  ekspressiv 

  mimik  vasit



ə

l

ər  adlanır. 



Ünsiyyə

t prosesind

ə

 

əşyavi –



 h

ə

r



ə

ki vasit


ə

l

ə



rind

ə

  



özünə

m

əxsus yeri vardır. 



Onların sırasına aşağıdakılar daxildir:

 

a) lokomotor v



ə

 

əşyavi hə



r

ə

k



ə

tl

ə



r, poza 

b)  başqasına  yaxınlaşma,  uzaqlaşma,  cə

lbetm

ə

  v



ə

 

ya  özündə



n  k

ə

naretm



ə

it



ə

l

ə



m

ə

     c)  etiraz 



H

ər  bir  baxış  və

  ya  t

ə

b



əssüm  öz  –

 

özlüyündə



    deyil,  ancaq 

kommunikativ funksiya daşıdıqda ünsiyyə

t  vasit

ə

sin



ə

 

çevrilir. Aşıq Ələ



sg

ə

rin 



“Düşdü”  rədifli  qoşmasında    ünsiyyə

tin  ekspressiv 

  mimik    vasit



ə

l

ə



rin

ə

  aid 



gözəl nümunə

l

ər vardır.



 

Ən  ümumi  şə

kild

ə

 



ünsiyyət  situasiyasının  iki  ə

sas  tipini  f

ə

rql


ə

ndirm


ə

k    


mümküdür  1) birgə

 f

ə



aliyy

ə

td



ə

 

ünsiyyət ; 2) şəxsi ünsiyyə



t . 

Ünsiyyə


t  f

ə

aliyy



ə

tl

ə



 

ayrılmaz  və

hd

ə

t  t



əşkil 

edir  v


ə

  onun  t

ə

rkib  hiss



ə

sidir. 


H

ə

m  oyunda,  h



ə

m  t


ə

limd


ə

,  h


ə

m  d


ə

 

ə



m

ə

k  prosesind



ə

 

ünsiyyə



t  f

ə

aliyy



ə

tin 


qeyd olunan növlərinin ayrılmaz hissəsi kimi özünü göstə

rir. Ad


ə

t

ə



n f

ə

aliyy



ə

ti 


 



 O (subyekt - 

obyekt) , ünsiyyə

ti is


ə

 S 


 S (subyekt - subyekt)  formulu il

ə

 

ifad



ə

 edilir.  

Ə

slind


ə

 is


ə

 

ünsiyyə



tl

ə

 f



ə

aliyy


ətin qarşılıqlı ə

laq


ə

sini              

düsturu  ilə

 

ifad



ə

 etm


ək doğru olardı. 

 

Ünsiyyə



t prosesind

ə

 



tutaq ki, A adlı şə

xs n


ə

 is


ə

 bar


ə

sind


ə

 

B adlı şə



xs

ə

 n



ə

 

is



ə

 bar


ə

sind


ə

 m

ə



lumat verir. Bu halda m

ə

lumat ver



ən şə

xs A - kommunikator, 

B-

resipient adlanır.Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç əsas tipi, daha doğrusu 



c

ə

h



ə

ti f


ə

rql


ə

ndirirl


ə

r:   


1) kommunikativ 2) interaktiv 3) persektiv

. Bu baxımdan ünsiyyə

t informasiya 

mübadilə


si  vasit

əsi  rolunda  çıxış  edir.  Ünsiyyə

t  qar

şılıqlı  tə



sir  prosesi  kimi 

özünü göstərir, ünsiyyət insanların bir –

 

birini qavraması vasitəsi rolunda çıxış 



edir. 

  H


ə

r bir f


ə

aliyy


ə

t subyekt v

ə

 obyektin



ə

 v

ə



 

özünün məzmununa görə

 bir 



 



birind

ə

n  f



ə

rql


ə

nir.  M


ə

hsuldar 


ə

m

ə



k  f

ə

aliyy



ə

ti  prosesind

ə

    obyekt  bizi 



ə

hat


ə

 

ed



ə

n  maddi  predmetl

ə

r, 


əşyalardır.  Əmə

k  f


ə

aliyy


ə

ti  m


ə

qs

ə



d

ə

 



yönəlmiş  bir 

f

ə



aliyy

ətdir:  biz  gili  yandırır,  ondan  kərpic  alırıq,  bu  kə

rpicl

ə

rd



ə

n  ev  tikirik, 

metalı dəzgahda yonaraq onları detallara çeviririk.

 

  



Ünsiyyə

t  f


ə

aliyy


ə

tind


ə

 

obyekt  başqa  adamlardır:  onların  şüuru,  motivlə



sistemi,  emosional  al

əmi,  onların  yönəlişliyi  (ustanovkaları)    və

  s


ə

rv

ə



tl

ə

ridir. 



Bu  c

ə

h



ə

td

ən  öz  psixoloji  məzmununa  görə



 

ünsiyyətin  müxtəlif  növlə

rini 

f

ə



rql

ə

ndirm



ək mümkündür:

 

1) 



Şə

xsiyy


ə

tl

ərarası ünsiyyə



2)   


Qrup ünsiyyə

ti 


3)  Maddi 

ünsiyyə


4) 


İşarə

 

ünsiyyə



ti 

Ünsiyyə


t  h

ər  hansı  adama  və

 

ya  başqa  adamlara  bu  və



  ya  dig

ə



münasibə

ti ifad


ə

 etm


ə

k t


ə

rzidir. 


 

Artıq  qeyd  olunduğu  kimi,  nitq  prosesi  ünsiyyə

t  f

ə

aliyy



ə

tind


ə

 

mühüm  yer 



tutur. Nitq insanın ünsiyyət üçün dildə

n istifad

ə

 etm


ə

si prosesidir. Lakin dild

ə



 

istifad



ə

y

ə



 

ə

saslanan  h



ər  cür  proses  nitq  hesab  edilə

  bilm


ə

z.  Bel


ə

  ki,  dilin 

kömə

yi il


ə

 yadda- 


saxlamanı təşkil etmə

k v


ə

 

ya mürə



kk

ə

b fikri m



ə

s

ə



l

ə

ni h



ə

ll 


etm

ək  mümkündür.  Belə

  hallarda  fikri,  mimik  v

ə

  s.    f



ə

aliyy


ə

tl

ə



r

ə

  daxil  olan 



ə

m

ə



liyyat 

kimi nitq haqqında danışmaq doğru olardı. Dilin nitq fə

aliyy

ə

tind



ə

ki 


funksiyalarını daha dərin şə

kild


ə

 

linqivistika elmi öyrə



nir. 

 Nitq f


ə

aliyy


ətinin aşağıdakı fazaları vardır: 

 

İlkin bə



l

ə

dl



əşmə

        



1) Planlaşdırma;

 

 2) 



İcra;

 

3)  N



ə

zar


ə

t; 


Artıq  xeyli  vaxtır  ki,  nitq  fə

aliyy


ə

tinin  h


əyata  keçirilmə

si  mexanizmini 

öyrə

nm

ə



y

ə

 



yönəlmiş qovuşuq fə

nn 


 

psixolinqivistika elmi inkişaf etmə



kd

ə

dir.  



 

  1861-ci ild

ə

 

P.Broka müə



yy

ən etmişdir ki, beyinin müə

yy

ə

n sah



ə

sinin 


(sol  yarımkürənin  alın  qırışlarının  arxa    üçdə

  biri)  z

ə

d

ə



l

ə

nm



əsi  zamanı 

insanlarda  nitqin  (t

ə

l

əffüzün)  pozulması  halı  baş  verir.  Broka  müə



yy

ə



etmişdir ki, beyinin hə

min sah


əsi “sözlə

rin motor sur

ə

tl

ə



ri m

ə

rk



əzidir”.

 H

ə



min 

sur


ə

tl

ə



r  m

əhs burada lokallaşır. Bir qə

d

ər  Vernike sol yarımkürə



l

ərin yuxarı 

gicgah  qırışlarının  arxa  hissəsinin  üçdə

  birinin  z

ə

d

ə



l

ə

nm



əsi  zamanı  insanda 

nitq  anlamının  pozulması  halları  baş  verir.  Onun  fikrincə,  burada  “sözlə

rin 

sensor  sur



ə

tl

əri”lokallaşır.  Sonralar  alimlə



r  nitq  mexanizml

ə

rinin  daha 



mürə

kk

ə



b  v

ə

 



çox sə

viyy


əli struktura malik olması fikrinə

  g


ə

ldil


ər. N.İ.Jinkinin 

t

ədqiqatları sübut etdi ki, ifadə



 

qurmaq üçün biz ilk növbə

d

ə

 



xüsusi kodların 

(

əşyavi



-  t

əsviri  kodların,  tə

s

əvvür  və



  sxeml

ərin)  kömə

yi  il

ə

  onun  skeletini 



qururuq. Bundan sonra planlaşdırma, nə

hay


ə

t nitq s


ə

sl

ərini seçmə



k v

ə

 motor 



proqramdan onun s

ə

sl



ə

rl

ə



 

doldurmağa keçmək mexanizmi işə

 

başlayır. 



 

 

  



Nitqin qavranılması bir növ qavranılan nitqin mə

rh

ə



l

ə

  -   m



ə

rh

ə



l

ə

  m



ə

na 


koduna  ke

çirilməsidir.  Nitqin  anlaşılması  bu  cür  keçirmə

  prosesinin  yekun 

m

ə



rh

ə

l



ə

sidir. 


 

 



 

Müasir  psixoloji  tə

dqiqatlarda  insan  beyninin  lokal  m

ə

rk



ə

zl

ə



rinin 

z

ə



d

ə

l



ə

nm

ə



si afaziyaya s

ə

b



əb olduğu sübut olnmuşdur. Afaziyalar yaralanma, 

şiş  və


  dig

ər  üzvü  pozulmalar  nə

tic

ə

sind



ə

 

yaranır.  Bu  sahə



d

ə

ki  t



ə

diqatlarda 

rus psixoloqu A.R.Luriyanın xidmə

tl

əri olduqca böyük olmuşdur.



 

 

 



Afaziyanın bir neçə

 

növü vardır:



 

 

 Dinamik afaziya-  



cümlə

l

ə



rl

ə

  



danışmaq 

 

bacarıqlarının



  

pozulması. Onun

  iki  

forması özünü göstə



rir:  

1)  fikrin proqla

şdırılmasının pozulması;

 

2)  nitqin qrammatik 



 sintaktik t

əşkili mexanizmlərinin pozulması;

 

Efferent  motor  afaziya 



   


ayrı  –

 

ayrı  sözlə



r  t

ə

l



əffüz  edilsə

d

ə



,  ifad

ə

nin 



qrammatik  quruluşunun  pozulmasıdır.    Onda  nitqin  yaranma  ardıcıllığının 

pozulması baş verir.  

 

Afferent  motor  afaziya  -   



nitq  artikulyasiyasının  aydınlıq  də

r

ə



c

ə

sinin 



pozulmasıdır.  Bu  zaman  xə

st

ə



 

söz  yaratmaq  üçün  lazım  olan  sə

sl

ə

ri 



seçmə

kd

ə



 

çətinlik çəkir, lazımi səsi “tapa” bilmir. 

 

Semantik    afaziya 



 

zamanı  xə



st

ə

 



sözlər  arasında  semantik  (mə

na) 


ə

laq


ə

l

ərini tapmaqda çətinlik çə



kir. M

ə

s



ə

l

ə



n, x

ə

st



ə

 

“ata” və



 

“qardaş” sözlə

rini 

anlasada, “aatmın qardaşı” ifadə



sinin m

ənasını anlaya bilmir.

 

Sensor  afaziya 



 

nitqin  qavranılması  üçün  zəruri  olan  fonematik  eşitmə



nin 

pozulmasında,  daha  doğrusu,  sözün  sə

s  t

ərkibinin  pozulmasında  özünü 



göstə

rir.  


   

Nitq  f


ə

aliyy


ətinin  daha  ağır  pozğunluqları  şizofreniya  xə

st

əliyi  zamanı 



özünü  göstərir.  Nitqin  bir  sıra  ə

lam


ə

tl

ə



r

ə

 



ə

sas


ən  qruplaşdırılan  çoxsaylı 

növləri vardır:

    

1) Mürə

kk

ə

blik d

ə

r

ə

c

ə

sin

ə

 

görə

: 

Xor nitqi, ekoloji nitq ( sad

ə

 t

əkrarlama), adlandırma nitqi, kommunikativ nitq.



 

Kommunikativ  nitqin  aktiv  v

ə

  reaktiv  olmaqla  iki 



əsas  növü  fə

rql


ə

ndirilir. 

Kommunikativ  aktiv  nitqin 

ən  tipik  forması  monoloji  (şifahi  və

 

yazılı)  nitqdir. 



Kommunikativ reaktiv nitq forması isə

 

dioloji nitq adlanır.



 

1) 


Planlaşdırmanın roluna görə

: aktiv v

ə

 reaktiv nitq. 



 

2)  S



ə

rb

ə



stlik d

ə

r



ə

c

ə



sin

ə

 



görə

: monloji, dioloji. 

3)  Eksteriorizasiya v

ə

 



interiorizasiyaya görə

 daxili v

ə

 xarici nitq. 



Yeni doğulan körpə

 nitq


ə

 malik deyil. Onun nitqi m

ə

nims


ə

m

ə



si 

ən azı 1


-

1,5 il davam edir,  3 yaşında ə

sas

ən başa çatır. 



 

Rus  psixoloqu  A.N.Leontyev  uşaqların  nitqə

  yiy

ə

l



ə

nm

əsini  üç  ə



sas 

m

ə



rh

ə

l



ə

y

ə



 

ayırmışdır.

 

1)  Nitq


ə

 q

ə



d

ə

rki m



ə

rh

ə



l

ə

 - 



2 aylıqdan –

 

11 aylığa qə



d

ər olan dövr;

 

2)  Dilin ilkin m



ə

nims


ə

nilm


əsi dövrü (11 aylıqdan 1 il 7 a

yad


ək olan dövr)

 

3) 



Dilin qrammatik quruluşunun mə

nims


ə

nilm


əsi dövrü (1yaş 7 aylıqdan 3 

yaşadək olan dövr)

 

3  yaşdan  sonra  uşağın  nitqi  əsaslı  dəyişikliklə



r

ə

 



uğramır,  lüğə

fondunun v



ə

 

qrammatik konstruksiyaların mürə



kk

ə

bl



əşməsi baş verir.

 

Nitq  inkişafında  bir



inci  m

ə

rh



ə

l

ə



  olan  nitq

ə

q



ə

d

ərki dövr  şə



rti  olaraq  iki 

m

ə



rh

ə

l



ə

y

ə



 

ayrılır:


 

1) 


Qığıldama (tə

xmin


ə

n 5 ayad


ək olan dövr)

 

2)   



Ayrı –

 

ayrı hecaları işlə



tm

ə

 (k



ə

k

ə



l

ə

m



ə

Altıncı  aya  yaxın  uşaqların  nitqində



 

yalançı  söz  meydana  gə

lir.  Bel

ə

 



sözlə

r  sosial  mahiyy

ət  daşımır.  Ja

rqon  xarakteri  k

əsb  edir.  Uşaqlar  əşyaları 

müxtəlif  sözlə

rl

ə

   



adlandırır:    maşın  –

 

“məhmi”,  “dığın 



dığın”,  kə

p

ə

n



ə



 

“üjjə”, it –

 

“ən”, konfet –



 

“qaqa”, çörə



 



“apşı”  və

 s.  


Bir  yaşdan  sonra  tə

dric


ən  uşaqların  nitqində

 

aktiv  lüğə



t  f

ə

al  sur



ə

td

ə



 

genişlə


n

ir.  Bu  dövr  hə

m  d

ə

 



sintakmatik  fonetika

”  adlandırılan  hadisə

  il


ə

 

müşayə



t olunur. Bel

ə

 



ki, sözün səs quruluşu tə

l

əffüz edilsə



d

ə, eyni mövqedə

 

dayanan  s



ə

sl

ə



r  bir 

  birin



ə

 

qarşı  qoyulmur.  Mə



s

ə

l



ən,  uşaq  “batareya”  sözü 

ə

v



ə

zin


ə

 

“deeya” sözünü işlədir. “Banan” 



 

“bamam” sözü kimi, “kitab” sözünü  

“tifat” kimi tə

l

əffüz edir. 



 

İki yaş tamam olanadək uşaq cümlə

d

əki sözlə



ri 

ə

laq



ə

l

ə



ndirm

ək üçün 


heç  bir  qrammatik vasitə

l

ə



rd

ə

n  istifad



ə

 

etmir,  ona  lazım olan  sözlə



ri  sad

ə

c



ə

 


 

olaraq bir 



 

birinin ardına düzür. Mə



s

ə

l



ən, uşaq

 

“ata otur”, “ata oturdu” deyir. 



Bu dövr “sintakmatik qrammatika”

 

adlanır.   



 

Böyük  mə

kt

ə

b



ə

q

ə



d

ə

r  v



ə

 

kiçik  mə



kt

əb  yaşı  dövründə

 

uşağın  nitqi 



nisb

ə

t



ən mürə

kk

əb qrammatik konstruksiyaların meydana gə



lm

əsi, cümlə

l

ə

rin 



mürə

kk

ə



bl

əşmə


si v

ə

 



genişlə

nm

ə



si, sinonim a

rtımı, üslub “hissinin” inkişafı ilə

 

s

ə



ciyy

ə

l



ə

nir.  


Uşaq yaşı dövründə

 

nitq funksiyalarının inkişafı mühüm problemlə



rd

ə



biridir.  O, 

əsaslı  dəyişmə

y

ə

  m



əruz  qalıb.  Uşaq  nitqi  ə

vv

ə



lc

ə

  h



ə

dd

ən  artıq 



sitnativ  (yaşlı  uşağın  nitqini  o  halda  başa  düşür  ki,  onun  danışdığı 

situasiyanın,  elə

c

ə

d



ə

 

uşağın  jestlə



rini,  h

ə

r



ə

k

ə



tl

ə

rini  v



ə

 

mimikasını, 



intonasiyasını və

 s. n


ə

z

ə



r

ə

 



alsın) və

 sonra mahiyy

ət etibarı ilə

 nitqd


ə

n k


ə

nar 


davranışdan  ayrılmadan,  yə

ni  kontekstli  olur,  y

ə

ni  konteksti  bildikd



ə

 

aydınlaşır. 



 

Uşaq  nitqinin  xü

susiyy

ə

tl



əri  sırasında  eqosentrik  nitq  (İ.Piaje)  ,yə

ni 


uşağın  özü  üçün  nitqin  mövcudluğu  da  sübut  edilmişdir.  Uşaq  hər  hansı  işi 

t

ə



klikd

ə

 



görə

rk

ə



n  bel

ə

 



öz  –

 

özünə



 

danışır.  Bu  nitq  sonralar  sosiallaşma 

yoluna q

ə

d



əm qoyaraq başqaları üçün nitqə

 

çevrilir. 



 

Qeyd 


olunduğu kimi dilin və

 nitqin insan h

əyatında çox mühüm rolu və

 

ə



h

ə

miyy



əti vardır. Dil ə

slind


ə

 

gerçə



kl

əşmiş şüurdur. Dilin hə

min rolu  onun v

ə

 



ya  nitqin  insanın  ali  psixi  finksiyalarının  fə

aliyy


ə

tind


ə

 

müstə



sna 

ə

h



ə

miyy


ə

t

ə



 

malikdir.  

Dil  t

ə

f



əkkürlə

 

sıx  bağlıdır,  lakin  onlar  arasında  paralellik  ə



laq

ə

l



ə

ri 


axtarmaq  doğru  olmazdı.  Tə

f

əkkür  öz  tə



bi

əti  etibarı  ilə

  dill

ə

 



bağlıdır.  Dil  isə

 

t



ə

f

əkkür alə



tidir. 

Dill


ə

 hafiz


ə, qavrayış,  tə

x

əyyül və



 s. kimi psixi prosesl

ər arasında da 

daxili  m

ə

na 



ə

laq


ə

l

ə



ri  v

ə

 



asılılıqları  mövcuddur.  İnsanların  qarşılıqlı 

şə

xsiyy



ə

tl

ərarası münasibə



tl

ə

ri d



ə

 

ünsiyyət üzə



rind

ə

 qurulur v



ə

 onun vasit

ə

si 


il

ə

 



reallaşır.  Ünsiyyət  situasiyasında  ən  azı  iki  nə

f

ərin  iştirak  etməsi  faktının 



özü  də

 

insanlar  arasındakı  qarşılıqlı  münasibə



tl

ərin  olmasını  tə

svir  edir. 


 

10 


Şə

xsiyy


ə

tl

ərarası  qarşılıqlı  münasibə



tl

ər  ünsiyyə

t  vasit

ə

si  il



ə

  h


əyata  keçdiyi 

kimi,  h


ə

m  d


ə

  onun  vasit

ə

si  il


ə

 

formalaşır.  İnsanlar  arasında    qarşılıqlı 



münasibət  müxtəlifdir.  Funksional  baxımdan  onların  aşağıdakı  tiplə

ri 


f

ə

rql



ə

ndirilir: 

a)  formal, (v

ə

 ya r



ə

smi); 


b)  qeyri 

 formal (v



ə

 ya qeyri 

 r

ə



smi); 

Formal qarşılıqlı münasibə

tl

ə

r h



ə

r bir f


ərdin müfaviq konkret qrupda onun 

r

əsmi  statusu  (mövqeyi)  ilə



 

şə

rtl



ə

n

ən  münasibə



tl

ə

rin  m



ə

cmuyudur.  Bel

ə

 

münasibə



tl

ər  müə


yy

ə

n  qaydada  t



ə

nzim  edil

ən  işgüzar  mün

asib


ə

tl

ə



rd

ə

  ifad



ə

  

olunur. R



əsmi münasibə

tl

ə



r s

ə

viyy



ə

sind


ə

 

kollektiv üzvləri arasında fə



aliyy

ə

tin 



m

ə

zmunu  v



ə

  t


əşkilat  vasitə

l

ə



rin

ə

 



uyğun  olaraq  funksional  –

 

struktur  asılılıq, 



m

əsul asılılıq münasibə

tl

ə

ri sistemi b



ə

rq

ə



rar olur.  

M

ə



kt

ə

bd



ə

 

“direktor  –



 

müə


lli

m”,  “müə

llim 



 



müəllim”,  tipli  münasibə

tl

ə



formal  qarşılıqlı    münasibə

tl

ə

r



ə

  misal  ola  bil

ər.  Onlar  arasındakı  qarşılıqlı    

münasibə


tl

ə

r    r



əsmi xarakter daşıyır və

 

müvafiq inzibati –



 

hüquqi qaydalarla 

t

ə

nzim olunur.  



Bununla  bel

ə

,  sosial  qruplarda  insanla



r  arasında  formal  qarşılıqlı 

münasibə


tl

ə

rl



ə

 

yanaşı, qeyri –



 

formal münasibə

tl

ə

r d



ə

 

ə



m

ə

l



ə

 g

ə



lir.  

M

ə



s

ə

l



ə

n,  tutaq  ki,  h

ər  hansı  bir  mə

kt

ə



bd

ə

  80  n



ə

f

ər  müəllim  işlə



yir. 

Onlar arasındakı bütün münasibə

tl

əri heç də



 formal (r

əsmi) münasibə

tl

ə

r kimi 



n

ə

z



ə

rd

ən keçir



m

ək olmaz. Onların hər biri kiçik qruplar (3

-5 n

ə

f



ərlik) şə

klind


ə

 

bir 



 birl


ə

ri il


ə

 

yaxınlıq edir, ad günündə



, asud

ə

 



vaxtlarını birgə

 

keçirə



rk

ə

n bir 



yerd

ə

  olurlar,  x



ə

st

ə



  olark

ə

n  bir 



  birl


ə

rin


ə

   


baş  çəkir,  yaxın  ailə

vi  dostluq 

edirl

ə

r. 



Formal  qarşılıqlı  mü

nasib


ə

tl

ə



rl

ə

 



yanaşı  sosial  qruplarda  qeyri  –

  formal 

qarşılıqlı  münasibə

tl

ə



rd

ə

 



mövcud  olur.  Belə

 

münasibə



tl

ər  ictimai  funksiyanı 

deyil,  şəxsi  münasibə

tl

ə



ri 

ə

ks  etdirir.  Qeyri 



 

formal  qarşılıqlı  münasibə



tl

ə



heç kim tə

r

ə



find

ən müə


yy

ə

n edilmir, psixoloji c



ə

h

ə



td

ə



əlverişli şə

rait olduqda 

öz  –

 

özünə



 

yaranır.  Belə

 

münasibə


tl

ə

r  qrup  v



ə

  kollektivd

ə

  psixoloji  iqlimi 



 

11 


yaradır.  Belə

 

münasibə



tl

ər  şə


xsiyy

ə

tl



ərarası 

simpatik  v

ə

  asimpatik 



münasibə

tl

ərin yaranması ilə



 

müşayə


t olunur. Bel

ə

  



münasibə

tl

ə



r

ə

 



bütövlükdə

 

dostluq



, yoldaşlıq, sevgi, mə

h

ə



bb

ə

t v



ə

 ya 


ə

ksin


ə

, nifr


ət, düşmənçilik, rə

qab


ə

t, 


paxıllıq və

 

s. aid edilir. Ünsiyyə



t m

ə

d



ə

niyy


əti  şə

xsiyy


ə

tl

ərarası münasibə



tl

ə

rin 



qurulmasında  mühüm  şə

rtdir. 


N

ə

zak



ə

tlilik, 


t

ə

mkinlilik, 



s

ə

mimiyy



ə

t, 


mehribançılıq, başqalarının fikirlə

rin


ə

 

hörmə



tl

ə

  



yanaşmaq, başqasının sevinc 

v

ə



  k

ə

d



ə

rini  anlamaq,  d

ə

rdin


ə

 

şə



rik  olmaq  v

ə

 



s.  ünsiyyə

t  m


ə

d

ə



niyy

ə

tinin 



əsasıdır.

 

İnsanlar  arasında qarşılıqlı  münasibə



tl

ə

r  z



ə

minind


ə

 

formalaşan  ünsiyyə



prosesind

ə

 

bir  sıra  çə



tinlikl

ər  müşahidə

  olunur.  Bunlara  kommunikativ 

çə

tinlikl



ə

r deyilir.  

Müxtə

lif sosial qruplara m



ənsub olan adamlar arasında sosial, dini, peşə

 

v



ə

  s.  f


ə

rql


ə

ri  k


əskin  şə

kild


ə

 

özünü  göstə



rdikd

ə,  onlar  situasiyanın  eyni 

d

ə

r



ə

c

ə



d

ə

  d



ə

rk  edib  qiym

ə

tl

ə



ndir

ə

 



bilmir,  anlayışları  müxtə

lif  m


ə

nalarda 


işlə

dir,  hadis

ə

l

ə



r

ə

  f



ərqli  mövqedən  yanaşır.  Şübhə

siz  ki,  bel

ə

 

ə



nc

ə

ll



ə

rin 


olması  heç  də

 

kommunikasiya  prosesinin  dayanması  demə



k  deyildir.  H

ə

tta 



h

ərbi düşmə

nl

ər arasında belə, danışıqlar mümkün olur. 



 

Kommunikativ manel

ərin yaranmasının  sə

b

ə



bl

əri içə


risind

ə

  u



tancaqlıq, 

qaraqabaqlıq, qapalılıq və

 s. ibar

ə

tdir. 



Sosial  psixologiyada  kommunikativ  manel

ərin  yaranması  ünsiyyə

çə

tinlikl



ə

rinin 


ə

sas  s


ə

b

əbidir.  Onların  aradan  qaldırılması  üçün  bir  sıra 



materiallardan  istifad

ə

  olunur.  Bunlardan  biri  sosial 



  psixoloji  treninql

ə

rd

ə



ibar


ə

tdir.  Treninq 

  ingilisc



ə

 

“öyrə



nm

ək”,  “hazırlamaq”,  “məşq  etmək” 

dem

əkdir.  Bu  cür  treninq  “T    qruplar”  adlanır.  Bu  metod    ilk  də



f

ə

  amerikan 



psixoloqu v

ə

 



psixiatrı  K.Rocers tə

r

ə



find

ə

n 1947-ci ild



ə

 t

ə



tbiq edilib.  

Treninq qruplar vasit

ə

sil


ə

 

müxtəlif  peşə



 sahibl

ə

rind



ə

 -  r


ə

hb

ər işçilə



rd

ə



pedaqoqlarda,  tibb  işçilə

rind


ə

,  idman  m

əşqçilə

rind


ə

  v


ə

 

s.  xüsusi 



kommunikativ v

ərdişlə


əsaslanır.

 


 

12 


Sosail 

 psixoloji treninql



ə

rd

ən daha çox    humanistik psixologiyadan  ə



arvad konfliktl



ərinin övlad–

va

lideyn  münasibə



tl

ə

rind



ə

 yaranan  konfliktl

ə

rinin 


aradan  qaldırılmasında,  “çətin”  yeniyetmə

l

ər  arasındakı  münasibə



tl

ə

rin 



yaxşılaşdırılmasında “T”qrup  materiallarından geniş istifadə

 olunur.  



 

 

 

Yüklə 316,66 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin