Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Diffuzion-kontaktli metod
o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlar va ishqalanish halqalari atrofida vujudga keladigan o‘q otilish mahsulotlari tarkibidagi metallarni aniqlashning kimyoviy usuli. Bu usul yordamida o‘q tegishidan hosil bo‘lgan jarohatga o‘tirib qolgan, o‘q qobig‘i tarkibiga kiruvchi mis, qo‘rg‘oshin kabi metallar va o‘qning otilish masofasi aniqlanadi. O‘q otilishi mahsulotlari — o‘qotar qurol stvolidan o‘q otilishida otilib chiqadigan moddalar to‘plami. Bu moddalarga moylash materiallari, porox yonishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar (tutun, qurum), o‘q qobiqlari, asoslarining, kapsyullarning mayda zarralari va hokazolar kiradi. Ishqalanish halqasi o‘q sirtining nishon (material, yog‘och, metall va hokazolar)da o‘zi hosil qilgan jarohat chetlari bilan ta’sirlashish izlaridir. Ishqalanish halqasida o‘q qobig‘i tarkibiga kiruvchi metallar, moylash materiallari qoldiqlari, o‘q otilish mahsulotlari o‘tirib qoladi. Diffuzion-kontaktli metod tekshirilayotgan obyekt sirtidagi eritilgan metall ionlarni oldindan tayyorlangan va shu obyekt bilan ta’sirlashuvchi (o‘zaro mahkam birlashtirish oqibatida) obyekt bilan (masalan, reaktivda ishlov berilgan fotoqog‘oz) diffuziyalanishiga asoslangan. Bu metod o‘q otilishi jarohatlari sohasida mis, qo‘rg‘oshin, temir va boshqa metallarni aniqlaydi. Metallarning o‘tirib qolishi sohasi va intensivligi mavjud bo‘lgan hollarda jarohatning kelib chiqishi hamda o‘qning otilish masofasi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. 37 Xromatografik metod aralashmalarning sorbsion ajralishining fizikaviy-kimyoviy metodidir. Bu metod uch turga: absorbsion, ion almashuvchi va qoldiqli xromatografiyalarga bo‘linadi. Aniqlik darajasi 10 –5 — 10 –12 gr , xromatografik metod sud ballistikasida quroldan o‘q otilish faktlari, poroxlarning markasi, ularning identifikatsiya qilish va boshqa vazifalarni hal etishda ishlatiladi. Spektral tahlil uning spektrlarini o‘rganishga asoslanib, moddaning tarkibini aniqlaydi. Bu tahlilning quyidagi turlari mavjud: a) emission-spektral tahlil — elementlar tarkibini yoysimon elektr zaradi ta’siri ostida, spektr chiqarishning fizikaviy metodi yordamida aniqlaydi. Sud ballistikasida o‘qlarning tarkibini kirish va chiqish jarohatlarini aniqlashda va hokazolarda ishlatiladi. Elementlarni aniqlash chegarasi 0,05 — 100 mkg/ml ; b) absorbsion tahlil — bu metodda moddaning tarkibi muayyan sohada yorug‘likning yutilish spektrlari bo‘yicha aniqlanadi. Bu tahlilning o‘zi ham ikkiga: atomli va molekular tahlillarga ajraladi; — to‘lqin uzunligi o‘zgaruvchan monoxramatik nurlanish hosil qiluvchi modda molekulalarini tekshiruvchi kombinatsion sochilgan spektrlar bo‘yicha tahlil; — lyuminessent tahlil — moddaning kimyoviy tarkibi lyuminessensiyaning spektral tarkibini o‘rganish yo‘li bilan aniqlanadi; — rentgen tahlili — moddaning tarkibi rentgen nurlari spektrlari bo‘yicha aniqlanadi; Rentgen tuzilishli tahlil kristall tuzilishga ega bo‘lgan moddalarning rentgen nurlarini sochishiga asoslangan. Bu metod, masalan, bir kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan, lekin turli ta’sirlarga duch kelgan (termik, mexanik va hokazo) ikki metall zarrachalarining farqini aniqlashda ishlatilishi mumkin. Ta’kidlash joizki, ekspertiza vazifalarini hal etish uchun qo‘llaniladigan har qanday metodlar butun ekspertiza jarayonini ifodalamaydi. Boshqacha aytganda, ekspertiza tadqiqotlarini, bu tadqiqotlar jarayonida qo‘llaniladigan metodlarning turlariga ko‘ra bosqichlarga ajratib bo‘lmaydi. Chunki sud-ballistik ekspertizasi ketma- ketlik tartibi o‘zgarib turadigan quyidagi bir necha tadqiqot bosqichlaridan iborat: — dastlabki tadqiqotlar; — alohida tadqiqotlar; — taqqoslash tadqiqotlari va eksperiment; 38 — o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalarini kriminalistik baholash va yakuniy xulosalarni shakllantirish; — yakuniy xulosalar chiqarish va ekspertiza materiallarini rasmiylashtirish. Tadqiqotlarni bu kabi bosqichlarga ajratish ekspertning ekspertiza o‘tkazish jarayonida bajaradigan ishlarining mohiyatidan kelib chiqadi. Dastlabki ikki bosqich tadqiqot bo‘yicha ishlarga tegishli. Ekspertiza tadqiqotlari jarayonida ushbu besh bosqichning barchasi bosib o‘tilishi shart emas, ba’zida dastlabki tadqiqotlarning o‘zi yakuniy bosqich o‘lib qolishi mumkin. Masalan, ekspertizaga quyilgan savolga birinchi tadqiqot bosqichining o‘zidayoq salbiy javob berilishi yoki bu savolga javob berishning imkoni yo‘qligi to‘g‘risida yakuniy xulosa chiqarilishi mumkin. Alohida tadqiqotlar bosqichi ham tadqiqot obyektlari va qo‘yilgan savollarga beriladigan javoblarning aniqlanishiga qarab ikki yoki uch qismlarga ajralishi mumkin: alohida tadqiqotlar va eksperiment; alohida va taqqoslash tadqiqotlari; alohida tadqiqotlar, eksperiment va taqqoslash tadqiqotlari. Yagona asosga ega bo‘lmagan bu kabi ajralish ekspertizaga taqdim etilgan obyektlarning miqdori, ekspertizaga quyilgan savollarning miqdori va mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, ekspertizaga taqdim etilgan bir dona obyekt — to‘pponchani tadqiq qilish hamda birgina vazifa — ushbu to‘p–ponchani o‘qotar qurollar turkumiga tegishli ekanligini aniqlash jarayonida, ekspertiza yuqorida ta’kidlangan bosqichlar bo‘yicha o‘tkaziladi. Agar bir vaqtda bir shaxsdan olingan ikki to‘pponchani tadqiq etish va yuqoridagi kabi savolga javob berish jarayonida esa ikki emas, balki bir ekspertiza o‘tkaziladi. Ammo, bu holda endi ikki alohida tadqiqot bosqichi bosib o‘tiladi. Mazkur holatda dastlabki tadqiqotlar bosqichini va asosan, ekspertizaning keyingi ikki bosqichi — alohida tadqiqotlar hamda tadqiqotlar natijalarini kriminalistik baholash bosqichlarining har birini ikkiga bo‘lib alohida o‘tkaziladi. Ekspertizaga taqdim etilgan bir necha obyektlarni, masalan, gilzalarni bir guruhga tegishli ekanligini aniqlash zarur bo‘lganda yoki bu gilzalarga ko‘ra qidirilayotgan o‘qotar qurolni identifikatsiya qilish talab qilinganida, ushbu gilzalarni alohida tadqiq etilganidan keyin yana taqqoslash tadqiqotlari o‘tkaziladi. Agar, ekspertizaga taqdim etilgan o‘qotar qurolning otish uchun yaroqliligi aniqlanishi yoki ushbu quroldan eksperimental o‘q otish jarayonida taqqoslash tadqiqotlari 39 uchun eksperimental namunalar olish zarur bo‘lsa, u holda, alohida tadqiqotlar bosqichi jarayonida eksperiment ham o‘tkaziladi. Ekspertiza vazifalarining va ushbu vazifalarni hal etishda q o‘llaniladigan metodlarning mazmun-mohiyatini bilish, muayyan alohida tadqiqotlarni o‘tkazish metodikalari hamda bir ekspertiza doirasida bir necha savollarga javob berish ketma-ketligi ifodalangani uchun ham zarur. Jumladan, ekspertiza oldiga quyilgan savollarga javob berish maqsadida, o‘qotar qurol, patronlarni ishlatish imkoniyatlarini aniqlash hamda taqqoslash tadqiqotlariga namunalar olish uchun eksperiment o‘tkazish talab etilsa, u holda ekspertiza vazifalari va bu vazifalarni hal etish uchun o‘tkaziladigan tadqiqot bosqichlarining o‘zaro bog‘liqligi, ushbu tadqiqotlar jarayonida qo‘llaniladigan metodlar bo‘yicha barcha bilimlar, ekspertga o‘z vaqti hamda vositalarini tejab, tadqiqotlar jarayonida bir nechta emas, balki birgina eksperiment o‘tkazish imkonini beradi. Va nihoyat, ekspertiza oldiga qo‘yilgan bir necha savollarga javob berish tartibini bilish, o‘z navbatida, ekspertiza xulosasining tuzilishiga ijobiy ta’sir k o‘rsatadi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|