Telman orucov
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
DÜNYAYA NÜFUZ ANI Qloballaşma: ziddiyyətlər xeyir və şər timsalında Qloballaşma insan həyatının, cəmiyyətlərin bütün məsamələrinə güclü şəkildə daxil olmasını fasiləsiz davam etdirdiyindən adilik haləsinə bürünmüş, onun mövcudluq vəziyyətini çox vaxt dünya dövlətləri ailəsində mühüm siyasi tədbirlər həyata keçirildikdə antiqlobalistlərin təşkil etdikləri etiraz nümayişləri yada salır. Bu çıxışlar güclü emosional çalarlara olsa da, planetar miqyasa sahib olmuş prosesin gedişinə elə bir təsir göstərə bilmir. Elə bu sadə fakt da qloballaşmanın əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirmək, onun mürəkkəb aspektlərini araşdırmaq lüzumunu yaddan çıxmağa qoymur. «Qloballaşma» termini beynəlxalq siyasi və elmi leksikona 1960-cı illərdə daxil olmuşdur, illər ötdükcə onun məna yükü xeyli genişlənmiş və böyümüşdür. Yeni ümumdünya hadisəsinin ilkin və güclü apologetlərindən biri olan Zbiqnev Bjezinski hələ 1968-ci ildə bəyan etmişdi ki, «Bizim epoxa sadəcə inqilabi xarakter daşımır; biz bütün bəşər tarixinin yeni metamarfozası erasına qədəm qoymuşuq. Dünya transformasiya kandarında dayanmışdır, onun tarixi və bəşəri nəticələri öz xüsusiyyətlərinə görə fransız və bolşevik inqilablarının əmələ gətirdiklərindən daha dramatik olacaqdır. 2000-ci ildə etiraf edəcəklər ki, Robespyer və Lenin yumşaq islahatçılar olmuşlar». Bir qədər hiperbola şəklində deyilən və az qala fırtına vəd edən sözlər həm qarşıdakı prosesin nəhəngliyindən xəbər verir, həm də onunla razılaşmağa çağırış xarakteri daşımaqla, insanları buna hazırlamağa xidmət edir. Ötən dövr bu müddəanın bütünlüklə real məzmundan heç də xali olmadığını büruzə verdi. Artıq 1980-ci illərin ortalarından başlayaraq qloballaşma təkcə beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində deyil, həmçinin bütün ictimai elmlərdə ən geniş yayılmış mövzuya çevrildi. 1990-cı illərin sonunda isə qloballaşma sosial reallığa çevrildi. Prosesin inkişafındakı bu fasiləsiz ardıcıllıq həm də dünyada baş verən mühüm siyasi kataklizmlərlə-«soyuq müharibə»nin başa çatmasından sonra gələn tarixi dövrlə, SSRİ-nin dağılması və dünya sosializm sisteminin süqutu ilə , Qərbin, xüsusən ABŞ-ın iqtisadi, siyasi, ideoloji zəfəri nəticəsində onun bir növ güclü təkan alması ilə əlaqədar idi. Qloballaşma yoluna daş döşənməsi də sadə məsələ deyildi və bu iş inadlı səylər tələb edirdi. Məsələ burasındadır ki, SSRİ və dünya sosializm sistemi öz taleyi üzərinə endirilən qılıncdan xilas olmaq imkanları barədə düşünəndə, Qərb sivil inkişafın, qloballaşma yüksəkliyinə aparan yolun fəlsəfi və dünyagörüş əsaslarını işləyib hazırlayır, möhkəm bünövrə qururdu. Digər tərəfdən, totalitar sistemə vurulan zərbə qapalı cəmiyyətlərin dağılmasına, şəffaf sosial-siyasi münasibətlərin getdikcə bərqərar olmasına şərait yaratdı. Qaranlığı rəmzləndirən 61 bu məkana dünya sivilizasiyasının işıq şüaları nüfuz etməyə başladı, köhnəlmiş, yaşamağa yararlılığını itirmiş dəyərlərin yerini daha ləyaqətli dəyərlərlə əvəz etmək ehtiyacı yarandı. Bütün bunlar dünyanı ağuşuna alan qloballaşma prosesinə mane olan hədlərin aradan qaldırılması demək idi. Qloballaşma elə bir daim püskürən vulkandır ki, onun oxşar sadə təzahürlərinə, ən azı bəzi elementlərinə tarixin müxtəlif, hətta ən dərin qatlarında belə rast gəlmək mümkündür. Ona görə də bəzi filosoflar onu yalnız müasir dövrlə bağlamaq müddəası ilə razılaşmır, bu prosesin izlərinin hələ qədim zamanlarda mövcud olması ideyasını irəli sürürlər. Hələ ibtidai insan öz yaşayış şəraitini yaratmaq, həyati tələbatlarını ödəmək üçün inqilabi xarakter daşıyan addımlar atmışdı və öz təcrübəsinin yayılmasına da elə bir qısqanclıq göstərmirdi. Qloballaşmanın başlanğıcı əslində bəşər tarixinin başlanması ilə üst-üstə düşür.İbtidai tayfaların bütün yer kürəsinə yayılması onun ilkin təzahürlərindən biri sayılmalıdır.Sivilizasiyanın hansı nailiyyəti götürülürsə götürülsün-istər bu oddan istifadə olsun, istər heyvanların əhilləşdirilməsi və yabanı bitkilərin mədəniləşdirilməsi yolu ilə təsərrüfat sistemi kimi heyvandarlığın və əkinçiliyin meydana gəlməsi, irriqasiya və metallurgiyanın tətbiqi, tarixdə ən böyük texniki kəşf sayılan təkərin icad edilməsi,yelkənlərdən istifadə-məcmu şəklində bunlar insan tərəfindən təbiət qüvvələrinə geniş şəkildə sahib olmaq mərhələlərini təşkil edir. Oddan istifadə yəqin ki, az əhəmiyyətli şey sayılsaydı, yəqin ki, insanların bu qüdrəti əldə etməsinə köməklik göstərmiş Prometeyi allahlar belə qəddarcasına cəzalandırmazdılar. Bəziləri isə qloballaşma fenomeninin özünü büruzə verməsinin tarixi anını, başqa sözlə bəşəri dəyərlərin inteqrasiyasını şərti olaraq yazının ilk formalarının meydana çıxmasında görürlər. Bu sonralar qanunauyğun olaraq məktublaşma kimi rabitə vasitəsinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu vasitə öz növbəsində humanizm sistemlərini meydana gətirdi. Məlumdur ki, antik dövrlərdə yalnız bir-birilə məktublaşan adamları humanist adlandırırdılar. Buradan humanizm, məktub vasitəsilə olan dostluq ünsiyyəti kimi meydana çıxır. Bəşəriyyətə ünvanlanan ilk mühüm xəbər yunan ədəbiyyatı idi, onun birinci qəbul edənlər isə romalılar olmuşdular. Sonralar elm elementlərinin yaranması humanistləşmə və qloballaşma prosesinin daim davam edən inkişafına şərait yaratdı. Müasir iqtisadi inteqrasiyadan fərqli olaraq həmin vaxt yalnız sosial qloballaşmanın varlığından söhbət gedə bilər. Qloballaşmanın mahiyyətinə gəldikdə, bu termin texnoloji inqilabın qlobal nəticələri ilə əlaqədar olan prosesləri xarakterizə edir. Onun tərifini isə 2000-ci ildə professor Çarlz Doran vermişdir. O, bu fenomeni «informasiya texnologiyasının və dünya iqtisadiyyatının bir-birinə qarşılıqlı təsiri» kimi təsvir edir və yazır: «Bu proses dünya miqyasında informasiya,maliyyə kommersiya, ticarət və inzibati sahələrdə beynəlxalq əməliyyatların intensivliyi, dərinliyi, həcmi və dəyəri şəklində xarakterizə olunur. Son onilliklərdə bu əməliyyatların miqyasının kəskin surətdə böyüməsi və onların səviyyəsinin yüksəlməsi, qloballaşma prosesi təzahürünü daha yaxşı ölçməyə imkan verən əlamətlərdir.» «Ölçməyə imkan verməsi» isə bu prosesin obyektiv xarakter daşıdığına işarədir. 62 Qlobalaşmanın mahiyyəti özlüyündə transsərhəd xarakterli hərəkətlərin səviyyəsinin yüksəlməsi prosesindən və ya sərhədlərin artan şəffaflığından ibarətdir. Onun təzahürləri informasiyanın, pulun, maddi və qeyri-maddi obyektlərin dövlət sərhədini keçən yerdəyişməsində özünü büruzə verir. Qloballaşma pullar və mallar üçün sərhədsiz olan dünya birliyinin mövcudluğunu nəzərdə tutur və bu nöqteyi-nəzərdən kommunistlərin «İnternasional»ındakı «Köhnə dünyanı dağıdıb, öz yeni dünyamızı quracağıq» şüarından fərqli olaraq hərfi mənadakı dağıntılara ehtiyac duymadan köhnə, arxaik stereotipləri, dünyabaxışları aradan götürərək, yeni, öz tələblərinə uyğun gələn modellərin tətbiqini zəruri sayır, lakin dünyanı dəyişmək, yeniləşdirmək məqsədini də gizlətmir. Milli dövlətlərə bölünmüş dünya bu prosesdə öz konfiquryasiyasını dəyişərək, sərhədlərin mövcudluğu şəraitində belə iqtisadi cəhətdən birləşməyə, inkişaf etdirməyə, özünü insanlara ləyaqətli həyat bəxş edən məkana çevirməyə cəhd edir. Buna doğru irəlilədikcə, qloballaşma bəşər övladının həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq imkanları yaradır. Bu nəcib işə isə başqa ad vermək mümkün deyildir. Qarşılıqlı iqtisadi münasibətlərdən, dünya ticarətindən dövlətlər, xalqlar daim faydalanmışdır, bu həm də xalqların yaxınlaşmasına, ünsiyyət yaratmasına, bir-birlərini yaxından tanımalarına yol açmışdır. Xalqlar arasında, Qərblə Şərq arasındakı əlaqələri yaratmaq və gücləndirmək nöqteyi-nəzərindən Makedoniyalı Aleksandrın və Çingizxanın islahatları və yaratdıqları imperiyalar öz ənənəvi neqativ qiymətlərini dəyişərək, bir qədər cəzbedici çalarlar alır. Birincinin işğalları Qərblə Şərqin vəhdətinə can atan ellin dünyasının yaranmasına, ikincinin imperiyası isə Uzaq Şərqlə Avropanı ticarətə qovuşduran «İpək yolunun» təhlükəsiz və daha səmərəli fəaliyyət göstərməsinə, həqiqi ticarət arteriyasına çevrilməsinə şərait yaratmışdı. Asiyalılar dəniz ticarəti sahəsindəki geniş fəaliyyətləri ilə yanaşı, naviqasiyanın və onda tətbiq ehtiyaclarından doğan dəqiq elmlərin inkişafına samballı töhvə vermişlər. Kolumbun Yeni Dünyanı kəşf etməsindən sonra zəngin bir sivilizasiyanın məhvinə səbəb olan istilalar baş versə də, Atlantik okeanının hər iki sahilində yerləşən qitələrin bir-biri ilə ticarət əlaqələri və təsərrüfat təcrübəsi mübadiləsi, Amerikadan Avropaya tanış olmayan mühüm ərzaq bitkilərinin gətirilib, Köhnə Dünyada yayılması ümumən bəşəriyyətin daha uğurlu inkişafı üçün şərait yaratdı. Ölkələr, xalqlar arasındakı əlaqələr, ünsiyyət və əməkdaşlıq ümumən bəşəriyyətin hərtərəfli irəliləyişində mühüm rol oynamışdır. Avropalılar və amerikalılar Yaponiyaya daxil olub, onu dünyaya açdıqları kimi, daim izolyasiyada yaşamağa üstünlük verən və feodalizmin sarsılmaz bastionuna çevrilən bu adalar ölkəsi də dünyanı özləri üçün açmış, tarixən olduqca qısa müddətdə böyük elmi, texniki inkişaf, sənaye inqilabı yolu keçmiş, qərbləşməyə yol açan Meyci inqilabından heç bir əsr belə keçməmiş, başqa sözlə, XX əsrin ortalarında öz «iqtisadi möcüzəsi» ilə dünyanın təəccübünə səbəb olmuşdu. Bu tarixi faktlar dünyanın birliyinə, birləşməsinə aparan qloballaşmanın mahiyyətini daha yaxşı anlamağa kömək edir. İndiki proseslər isə muasir dünyanı qarşılıqlı surətdə bir-birindən asılı etmişdir. Ona görə də qloballaşma dünyanın sıxılmasına yol açması ilə yanaşı, 63 qlobal qarşılıqlı asıllığa bütöv bir şey kimi baxan dünya şüurunun intensifikasiyası kimi düşünülür. «Qarşılıqlı asılılıq» çoxlu formalarda olmaqla, siyasi, diplomatiya, sosial, iqtisadi və mədəniyyət sahələrini əhatə edir və dövlətləri məcbur edir ki, bütün bu qarşılıqlı asılılıqlar kompleksini idarə etmək məqsədi ilə əməkdaşlıq etsinlər. Bu konteksdə qloballaşma bütün dünyanın ən yeni kommunikasiya və informasiya texnologiyaları əsasında maliyyə-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni əlaqələrə cəlb edilməsi deməkdir. İqtisad elmində qloballaşmanın bir neçə istiqamətləri qeyd edilir. Bu hər şeydən əvvəl maliyyə qloballaşmasıdır, qlobal müəssisələrin təşəkkül tapmasıdır, iqtisadiyyatın regionlaşması, dünya ticarətinin intensifikasiyasıdır, konvergensiyaya olan meyldir. Bu proses hər şeydən əvvəl iqtisadi məzmuna malikdir, dünyanın regionlarının maliyyə, kommersiya və ticarət müstəvisində bərabərləşdirilməsi, düzləndirilməsidir. Bu bərabərləşmə hər şeydən əvvəl rəqabət imkanlarının bərabərliyini nəzərdə tutur. Qloballaşma dünya ölkələrinin iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı asılılığı ilə yanaşı həm də kapitalın beynəlxalq axınına təkan verir, texnologiyaların yayılmasını sürətləndirir və genişləndirir. Bu vaxt ölkələrin qarşılıqlı asılılığının güclənməsi ilə müşayiət olunan transmilliləşmənin sürətlənməsi də vacib şərtə çevrilir. Bunlar ona gətirib çıxarmışdır ki, artıq XX əsrin sonunda heç bir dövlət real suverenliyə və müstəqilliyə malik deyildi. Sərhədlərin şəffaflığının və bir çox atributlardan dövlətlərin özlərinin məhrum olmağının bariz nümunəsini biz Avropa İttifaqının timsalında aydın görürük. Qurumun əhatə etdiyi 27 ölkə arasındakı münasibətlər digər ölkələr arasında mövcud olan, əvvəllər isə öz aralarındakı münasibətlərdən kəskin surətdə fərqlənir. İttifaqın köhnə üzvlərinin artıq hamısı, yeni üzvlər isə tədricən vahid valyuta sisteminə keçərək, iqtisadi qaydaları nizamlayan geniş qanunlar kompleksi yaradılmışdır. Ümumi miqrasiya sərbəstliyi beynəlxalq əmək bölgüsünə də əsaslı təsir göstərmiş, işçi qüvvəsinin başqa ölkələrdə öz istifadə imkanını tapmasına şərait yaratmışdır. Beləliklə, dünyanın inkişafında müşahidə edilən iqtisadi dominanta qloballaşmanın həyata keçirilməsində mühüm faktora çevrilmişdir. Bu prosesin istehsal münasibətlərinə təsirini əks etdirən cəhətlərdən biri istehsalın özünün təyinatının və məqsədinin klassik formulasının dəyişilməsidir. Dəyər (əmtəə) istehsalı tədricən öz yerini istehlak dəyəri (məhsul) istehsalına verir. Kapitalist münasibətlərinin iqtisadi mahiyyətini əks etdirən bu günki qloballaşma özünü sosiallaşmanın ümumi mahiyyətini əks etdirən xüsusiyyət kimi də göstərir, çünki qloballaşmanın həqiqi mahiyyəti həm də sosial münasibətlərin bütün məzmununda, məhz insanın məqsəd və özlüyündə məqsəd olduğunu təsdiq etməkdən ibarətdir. Qloballaşma fenomeninin müsbət cəhətlərindən biri elmin və elmi nailiyyətlərin inkişafına şərait yaratmasıdır. Doğrudan da bəşəriyyət özünün mövcud olduğu minilliklər ərzində ilk dəfə faktiki olaraq bütövlüyə, qarşılıqlı əlaqədə olan bir kompleksə çevrilir, beləliklə əsasən əvvəlki nominal birlik durumunu arxada qoyur. Sivilizasiyalaşma prosesi qlobal miqyasda öz universallığını nümayiş etdirir. 64 Əlbəttə, qloballaşma inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinə əlavə şərait yaradır, onlar dünya bazarında öz maliyyə təsirlərini genişləndirir, bu vaxt həm də müəyyən həddlərdə digər ölkələrin iqtisadi maraqlarına müəyyən ziyan vurmamış ötüşmürlər. Bütün bunlara baxmayaraq, qazanılan fayda öz vəzni etibarilə bu ziyanı kölgədə qoyur. Lakin zəif dövlətlər bəzən öz səlahiyyətlərini fetişləşdirdiklərindən, onların məhdudlaşdırılmasını az qala fəlakət kimi qəbul edir və qloballaşmaya nifrin yağdırmağa, onun təsir dairəsinin genişləndirilməsinə manelər törətməyə cəhd edirlər. Lakin bu müqavimətlər əbəs səylərdən uzağa getmir. Artıq XXI əsrin əvvəllərində qloballaşmanın obyektiv həmləsini dayandırmağın, saxlamağın mümkün olmadığı reallığı üzə çıxdı. Çünki bu proses bir çox qlobal problemlər yaratmışdır ki, onlara heç bir, hətta yüksək inkişaf etmiş dövlət belə müstəqil şəkildə həll edə bilməz, planetar miqyaslı təhlükələr minbaşlı əjdaha kimi bütün yer üzü ilə sürünür və onlara klassik müharibə silahı ilə qalib gəlmək mümkün deyildir. Təbii fəlakətlər, əvvəllər məlum olmayan xəstəliklər, qüsurlara qarşı insanların zəifliyi, pandemiya təhlükəsi bəşəriyyəti elə sınaqlarla üzləşdirmişdir ki, onları yalnız ümumi qüvvələrlə, ən azı böyük ölkələr qrupunun səyləri ilə aradan qaldırmaq və ya problemlərin həllinə doğru irəliləmək olar. Bu prosesdə aparıcı dövlətlər həm də labüd siyasi faydaların baş verəcəyinə, demokratiyanın yayılmasına ümid bəsləyirlər. Çünki iqtisadi təsir tez və ya gec öz ifadəsini siyasi sferada da tapır, iqtisadi riçaqlar siyasi məqsədin əldə edilməsinə yol açır. Hindistanda fəaliyyət göstərən İst-İndia kompaniyası XVIII əsrdə ərazi mübahisələrindən və Moğol hökumətinin zəifliyindən istifadə edərək ölkəni iqtisadi əsarətə saldıqdan sonra, XIX əsrdə öz hakimiyyətini Britaniya taxt-tacına təhvil verdi və bu iri Asiya subkontinenti imperiyanın tərkib hissəsinə çevrildi. İndi imperiya ambitsiyaları, ingilislərin dili ilə deyilsə, «qısır buluddan» başqa bir şey deyildir, müstəmləkiçilik erası ötüb keçmişdir, onu dirçəltmək meylinə düşənləri faciəli məğlubiyyətlə üzləşməkdən savayı hansısa bir fərəhli perespektiv gözləmir.Müstəmləkiçilik artıq bəşər tarixinin yanağında donmuş acı göz yaşından başqa bir şey deyildir. Qloballaşma onun tənqidçilərinin iddialarının əksinə olaraq heç də öz qarşısında kimlərəsə yeni müstəmləkələr bəxş etmək vəzifəsini qoymur. Biz öz ölkəmizin qısa müddətli təcrübəsində qloballaşmanın müsbət təzahürlərini aydınca görürük. Məhz aparıcı dünya şirkətlərinin köməyi və maliyyə yardımı ilə neft sənayesi əsasən yenidən qurulmuş, dənizdə suyun dərin qatları altından neft hasilatına və yeni yataqların istismarına nail olmaq üçün ən yeni texnologiyalardan istifadə etmək imkanı əldə edilmişdir. Xəzərin sahilini Aralıq dənizi ilə, nəhəng qərb satış bazarı ilə birləşdirən 1.100 mil uzunluğunda neft kəməri çəkilib, istifadəyə verilmişdir.Bu məqsədələrə beynəlxalq kompaniyalar və banklar milyardlarla dollar vəsait ayırmış, Azərbaycanın maliyyə vəziyyətinin əsaslı surətdə yaxşılaşmasına böyük köməklik göstərmişlər. Ölkə iqtisadiyyatının digər sahələrinə də investisiya axını güclənmiş, kommunikasiya şəbəkəsinin modernləşdirilməsinə başlanmışdır. Xidmət sahəsinin sürətli inkişafı işsizlik probleminin həllinə də öz müsbət təsirini göstərmişdir, izafi işçi qüvvəsi bu sahənin obyektlərində daimi iş yerləri ilə təmin olunurlar. Qloballaşmanın maliyyə və sənaye ekspansiyasının bəhrələri göz qabağındadır və onlar ölkədə həmçinin 65 sosial şəraitin yaxşılaşmasına, əhalinin rifahında müəyyən müsbət dəyişikliklərin əmələ gəlməsinə şərait yaratmışdır. İndiki dövrdə iqtisadi münasibətlərin qloballaşması heç şübhəsiz, inkişaf etmiş ölkələrin xeyrinədir. Müasir transmilli kompaniyalar, alimlərin proqnozlarına görə, hansılara ki, gələcək məxsus olacaqdır, çox sayda dövlətlər arasında bağlanan kompromisslərin nəticəsindən başqa bir şey deyildir. Bu əməliyyatlar isə birinci növbədə dünyanın yenidən bölünməsinə istiqamətlənmişdir. Bu siyasət inkişaf etməmiş ölkələrin iqtisadiyyatında canlanma yaratmaq məqsədini güdsə də, ikinci və üçüncü dünya ölkələrinin iqtisadiyyatına əsaslı kömək göstərilməsi formasını almır. Məsələn, qüdrətli millətüstü quruma çevrilən Avropa İttifaqında elə bir şəraitin yaranması mümkündür ki, bu vaxt bir sıra dövlətlər, xüsusən Mərkəzi və Şərqi Avropanın kiçik dövlətləri onların iştirakı olmadan qəbul edilən qərarlara hökmən tabe olsunlar. Qloballaşma hər şeydən çox dünyada iqtisadi səmərililik liderləri olan otuz dövləti daha çox cəzb edir, onlar İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) üzvləridir. Bu ölkələrdə, yalnız dünya əhalisinin onda birindən bir qədər çoxu yaşayır. Qloballaşma şəraitində malların və pulun sərhədləri və okeanlardan keçməsi dəfələrlə asanlaşır, transmilli korparasiyaların-beynəlxalq şirkətlərin təsiri xeyli güclənir. Dünyanın onlarla ölkəsində belə şirkətlərin müəssisələri vardır. Azərbaycanda neft hasilatında üstün mövqelərə malik olan Britiş Petroleum şirkəti yalnız adına görə Britaniyaya məxsusdur, əslində isə dünyanın nüfuzlu kolletiv beynəlxalq sənaye və maliyyə maqnatlarından biridir. Dünya Valyuta Fondu, Dünya Bankı, Dünya Ticparət Təşkilatı və Avropa Birliyinin iqtisadi qurumları planetin maliyyə, kommersiya, iqtisadiyyat və ticarət sahələrində komanda yüksəkliklərinə malikdirlər. Həmin təşkilatlar çərçivəsində dövlətlər bir-biri ilə iqtisadi münvasibətlərə dair qərarlar qəbul edir, iqtisadiyyat sahəsində işlərin aparılması şərtlərini müəyyənləşdirirlər. Belə bir vəziyyətdə dünya hökumətlərinin əksər çoxluğu öz əvvəlki səlahiyyətlərinin xeyli hissəsini beynəlxalq təşkilatlara vermişlər. Kifayət dərəcədə aydındır ki, muasir iqtisadiyyat beynəlxalq əlaqələrin geniş şəbəkəsi və yaxşı nizamlanmanın sistemi olmadan keçinə bilməz. Praktiki olaraq heç bir dövlət, hətta olduqca qüdrətli olan ABŞ təklikdə öz həyatı və inkişafı üçün olan bütün resursları istehsal edə bilməz, hətta bu texniki cəhətdən mümkün olsa belə, heç şübhəsiz olduqca faydasız nəticə ilə başa gələcəkdir. Təbiidir ki, beynəlxalq ticarət və iqtisadi əməkdaşlıq nizamlanmaya ehtiyac duyur. İxrac və idxal həcmləri, qiymətlər, kömrük rejimləri və s. barədə mütləq razılığa gəlmək lazım olur. Mərkəzləşmiş iqtisadi təşkilatların və müqavilələrin mövcudluğu bu gün zərurətdən doğur. Başqa cür olsa, güclü və varlı olan kasıb və zəifin hüquqlarını kobud surətdə tapdalamaqdan yan keçməzdi. Qloballaşma şəraitində istehsaldan daha çox maliyyə resursları həlledici əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Pul daha çox pul əldə etməyə şərait yaradır. Maliyyə möhtəkirliyinin «vertual» iqtisadiyyatı daha gəlirli sahəyə çevrilir. Beynəlxalq maliyyə və ticarət qurumları heç də demokratik qaydada müzakirə aparmaq və qərar qəbul etmək klubları olmayıb, əslində qüdrətli dövlətlərin, birinci növbədə 66 ABŞ-ın siyasətinin davamçıları və ötürücü qayışları rolunda çıxış edirlər. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF), Dünya Bankının (DB) və Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının (BTT) qərarları beynəlxalq təşkilatların əsas donorları olan ABŞ-ın və Avropa Birliyinin sanksiyaları olmadan qəbul edilə bilməz. ABŞ və müəyyən həddlərdə Avropa İttifaqı bütün dünyada özlərinin maliyyə fəaliyyəti və ticarət şərtlərini diqtə edirlər. ABŞ-ın razılığı olmadan Dünya Təşkilatına üzv olmaq belə qeyri-mümkündür. Digər tərəfdən amerikan dəyərlər sisteminin zəfəri, neoliberal iqtisadiyyat və siyasi demokratikləşmə proqramlarının vəhdəti ilə təmin olunmaqla, ABŞ-ın qlobal siyasətinə yaşıl işıq yandırmışdır. Maliyyə sferasındakı innovasiyalar qloballaşmanın sürətlə getməsini şərtləndirir. Valyuta bazarları vasitəsilə nəhəng pul məbləğlərinin ötürülməsi, transmilli möhtəkirlik sövdələşmələrinin bağlanması, birbaşa xaricdə investisiyalar kütləisnin dünya ticarəti dövriyyəsindən üç dəfə tez artması, valyuta və maliyyə bazarlarında beynəlxalq ticarətin həcmindən 50 dəfə artıq olan sövdələşmə məbləği iqtisadi qlobalaşmaya mane olan hədlərin domino prinsipi ilə dağılmasını nümayiş etdirir. Dünya miqyasında maliyyə resursları axını nəticəsiz qalmır, həm də digər vasitələrin səfərbər olunması ilə qərb (hər şeydən əvvəl-amerikan) davranışı, həyat tərzi, istehlak və əyləncə standavrtlarının yayılması ilə müşayiət olunur. Əlbəttə, qloballaşma təkcə iqtisadiyyat ilə məhdudlaşmır. Nəqliyyatın və kommunikasiya vasitələrinin xüsusən televiziya və internetin inkişafı ölkələr və qitələr arasında məsafələrin qət edilməsini əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırmışdır. Miqrasiya, özü də daha irəli getmiş qərb ölkələrinə insan axını əhalinin etnik və irqi tərkibini sürətlə dəyişir. Milyonlarla insan internet vasitəsilə əcnəbi həmsöhbətləri ilə, öz binasında yaşayan qonşuları ilə olduğundan daha tez-tez ünsiyyətə girir. Qloballaşma həm də hüquqi və siyasi aspektlərə malikdir. Dünyada hökumətlərarası şəbəkədən ibarət mürəkkəb sistem meydana gəlmişdir, onların çərçivəsində beynəlxalq hüquq qaydaları rəsmiləşmişdir. Bağlanmış müqaviləlirn pozulması siyasi, iqtisadi, hərbi silahlı müdaxilələrə qədər sanksiyaların tətbiq edilməsinə səbəb olur. Qloballaşmanın əlehdarları da az deyildir. Onların üsyankar düşüncələri milli dəyərlərin və dövlət müstəqilliyinin itirilməsi probleminə əsaslanır. Onlar amerikan istehsal münasibətləri prinsiplərinin «müqəddəs dəyərlər»-milli ənənələr sahəsinə müdaxilə etməsinin əleyhinə çıxış edirlər və bunu əsas götürürlər ki, bu ənənələr bütöv nəsillər tərəfindən yaradılmış və milli ruha kök salmışdır. Qloballaşma mürəkkəb proses olduğundan ona qarşı yönələn xəttlər sırasında regionalizmi, ənənəçiliyi, lokalizasiyanı və dünyanın fraqmentləşdirilməsini xüsusən qeyd etmək lazımdır. «Regiolalizm», dövlətlərin regonal qruplaşmaları arasında bölgü xəttinin meydana çıxmasında, özünü göstərir və qloballaşma konteksində həmin qruplar öz mövqelərini möhkəmləndirməyə cəhd edirlər. «Ənənəçilik», müasirliyin mücərrəd konsepsiyasına inkar etmək olub, obskurantizm və millətçiliyi bərpa etmək, arxaikanı ıə yaddan çıxmış mədəni fetişləri şöhrətləndirmək yoludur. «Lokalizasiya», xüsusi dəyərlər sistemi ilə birlikdə müxtəlif mədəni arealların özünü qoruyub saxlaması cəhdidir. Bura 67 traybalizm, fundamentalizm, millətçilik, faşizm, sosializm, feminizm və ekologizm daxildir. Dünyanın fraqmentləşdirilməsi, irqi, milli və mədəni fərqlər hesabına müxtəlif beynəlxalq birlikliklərin parçalanması və maraqların toqquşmasıdır. Böyük tənqidçilər ordusu ilə yanaşı çox sayda mütəfəkkirlər qloballaşmada bəşəriyyətin gələcəyini görürlər. Onlar suveren dövlətlərin öz ömrünü başa çatdırılmasına, tədricən ölüb getməsinə dərindən əmindirlər. Onların düşüncələrinə görə hətta siyasi və iqtisadi müstəqilliyə, mütləq suverenliyə nail olmaq uğrunda aparılmış mübarizə qloballşamaya münasibətdə bütün dünyadakı «havanı» dəyişmək iqtidarında deyildir. Bu prosesin başlanğıc təzahürlərini biz artıq müşahidə edirik. Avropada əsrlərlə bir-birilə müharibə aparmış dövlətlər köhnə ədavət miraslarını büsbütün unudaraq, onların tarix qəbirstanlığında dəfninə fərman vermiş, yeni dünyabaxışın təsiri ilə hərtərəfli və sıx ittifaqda və ya əməkdaşlıqda fəaliyyət göstərmək, birləşmək yoluna üstünlük vermişlər. Tarixi perespektivdə dövlətlərin daha çevik icmalar tərəfindən əvəz edilməsi güman edilir, çünki bu icmalar qlobal strukturlara daha yaxşı uyğunlaşacaqlar, «müstəqillik sindromundan» azad olacaqlar, ərazi bütövlüyünə müqəddəslik qaydasında əhəmiyyət verməyəcəklər, ön plana minillərin adətləri və xurafatları ilə ağırlaşmış prinsipləri deyil, operativ maraqları, zamandan irəli gələn tələbləri qoyacaqlar. Bəziləri isə hesab edir ki, qloballaşmış dünyada bütün planet vahid cəmiyyətdən və vahid mədəniyətdən ibarət olacaqdır, özü də harmonik qaydada inteqrasiya edilmiş deyil, fərqlənmənin yüksək səviyyəsinə, çox qütblülüyə və xaosa tərəf meyl edəcəkdir. Ərazi prinsipi sosial və mədəni həyatda aparıcı rol oynamasını dayandıracaqdır. Bu cəmiyyət sərhədsiz və bölgü xəttlərindən xali olacaqdır. «Planetar kənd» yaranması ideyası da irəli sürülür ki, bu şəraitdə planetin hər bir sakini KİV-in köməyi ilə dünya əhəmiyyətli hadisələrin şahidinə çevrilə biləcəkdir. Əlbəttə proses böyük və mürəkkəb olduğundan proqnozların çoxluğu və müxtəlifliyi qanunauyğun hal sayılmalıdır, qarşıdakı dövrün qatı dumanı içərisində görünməyənləri irəlicədən görmək çox vaxt mümkün olmadığından, çoxları təxəyyüllərini nümayiş etdirmək üçün «Pandora yeşiyini» açmağa üstünlük verirlər. İnformasiya qloballaşması mədəni qloballaşma ilə əlaqədardır, axırıncı dünyanın xalqlarını bir tipli məhsula çevirəcəkdir, çoxəsrlik milli ənənələr isə etnoqrafik muzeylərin mülkiyyətinə keçəcəkdir. Eyni musiqi, eyni paltar, eyni həyat tərzi-bütün bunlar kütləvi mədəniyyət tərəfindən müxtəlif qitələrin və ölkələrin sakinlərinə fəal qaydada aşılanır. Qərb mədəniyyət ştampları bütün dünyaya öz möhürünü vurmağa can atır. Qloballaşmanın ən ciddi məsələlirndən biri dəyərlərə münasibətdir. Şəxsiyyət, onun dünya görüşü üzərində ideoloji nəzarətin qoyulması təhlükəsi mövcuddur. Bu mənada qloballaşma sosializmin ideoloji hökmranlıq modelini təkrarlamağa girişir və beləliklə hər şey öz yerinə qayıdır. İndi çoxlarını bir sual düşündürür-hansı dəyərlərə üstünlük veriləcəkdir? Bütün xalqlara «vahid standartlarımı» aşılanacaq, yaxud da onlar öz ənənələrini, əvəzedilməz nemət 68 saydıqları mənəvi irsləri qoruyub saxlaya və inkişaf etdirə biləcəklərmi? Beləliklə dünyanın qarşısında kimin onun taleyinə hakim kəsiləcəyini müəyyən etmək kimi çətin vəzifə durur. Bu sərəncamıçı xalqların özümü, yoxsa varlı insanların kiçik qruplarpımı olacaqdır. Ona görə də dəyərlər ətrafında mübarizə hzakimiyyət uğrunda mübarizə ildə çuğlaşır. Yəqin ki, xalqlar öz mənəvi silahlarını asanlıqla yerə qoymayacaqlar və bu prosesin də sakit keçəcəyinə ümid bəsləyənlər ciddi surətdə yanıldıqlarını şahidi olacaqlar.Antiqlobalizm indiki xırda nümayiş qığılcımlarından iri hərəkat tonqallarına çevrilə bilər. Axı çox sayda millətlər üçün ənənələr həyatın mənası rolunu oynayır, milli dəyərlər onların canına və qanına hopmuşdur, çünki insanlar həyatlarının ilk günlərindən milli və dini ruhda tərbiyə olunurlar. Millətləri «öz nəslini tanımayan İvanlar» kimi təsəvvür etmək, bu qüdrətli fenomenin həyatiliyinə və dözümlülüyünə qeyri –ciddi münasibətdən başqa bir şey deyildir. Onu da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, qloballaşma kobud formada cəhd edir ki, milli dəyərləri düzləndirsin. Mövcudluğuna təhlükə yarandıqda millət canlılara məxsus bir instiktlə özünü qorumağa çalışır və milli problem iqtisadi və demoqrafik problemlərlə yanaşı çox mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Avropada artıq «mədəni vətəndaşlığın» yaradılması barədə elmi ideya meydana gəlmişdir. Bu ideyaya görə milli mədəniyyətlərin islahata uğraması yolu ilə kosmopolit mədəniyyətlər yaradılacaqdır. Millətçilik, milli özşüur probleminə gəldikdə bu tədricən özbaşına tarnsformasiya edəcək, dəyişiləcəkdir. Lakin istənilən süni müdaxilə ciddi gərginliyə və müvafiq olaraq milli qarşıdurmaya gətirib çıxaracaqdır. Heç bir xalq mədəniyyət aləmində universallığa və ya «etalonluğa» iddia edə bilməz. Beləliklə, ayrı-ayrı sivilizasiyaların dərk edilməsi heç də qlobal dünyanın dərk edilməsi demək deyildir. Hər bir sivilizasiya öz unikallığı ilə gözəldir, planet adlanan çəmənlikdə yüzlərlə, minlərlə çiçəklər öz rəngarəngliyi və ətri ilə onu daha gözəl və cazibədar edir. Mədəni əlaqələr, qarşılıqlı təsirlər isə bu rəngarəngliyi daha da zənginləşdirir. Qlobal dünya bütövlük kimi bir də onunla fərqlənir ki, o bütün sivilizasiyaların sadə cəmindən üstündür. Dünya dili problemi də çox sayda mübahisələr doğurur. Msilli dilin hökmən ölməsi barədə istənilən tələb və ya nəzəri müddəa qeyri-elmiliyi, məntiqsizliyi ilə seçilir. Hər bir milli dil, hər bir milli dialekt mövcudluq, yaşamaq barədə mütləq hüquqa malikdir. Cəmiyyət bu bəşəri mədəni dəyərləri bir tarixi əmanət kimi qoruyub saxlamağa qayğı göstərilməlidir. Həqiqi qloballaşmanın «tələbi» ondan ibarətdir ki, dünya sosiumunun hər bir üzvünün ən azı iki dilə yiyələnməsi zəruridir, onlardan biri, meydana çıxması qaçılmaz olan dünya dili olacaqdır. Dillərin, milli mədəniyyətlərin itməsi, yoxa çıxması ilə qloballaşma tarixi inkişafın meydana gətirdiyi sivilizasiyalar aləminin zənginliyini bir andaca yoxa çıxaracaq, əvəzində yeksənəklikdən xəbər verən yeni cəmiyyət yaradacaqdır. Bütün planeti əhatə edən bu cür cəmiyyətdə nəsli və tayfası olmayan «ümumi insanlar» və ya həm də artıq nitqlərdə işlədilən «boz irq» əmələ gələcəkdir. 69 Bu kimi ideyalar adamlarda sosial gücsüzlük hissini böyüdür və onların yayılması qloballaşmanın tənqidçiləri üçün əlverişli iqlim, münbit mühit yaradır. Onlar sınanmış müdafiə sindromu kimi mütləq millətçilik şüarlarından ibarət olan qalxana əl atır, ritorika cəngavərlərinə çevrilir və bütün vasitələrlə yeni qlobal gerçəkliyin ifşa edilməsinə girişirlər. Onlar bütün eyblərin məsuliyyətini Amerikadan və Avropadan olan acgöz istismarçıların üstünə yıxır və bu vaxt demoqoqiya oyunlarında çoxlarına köməyə gələn demokratiya bayrağı altında gizlənməklə, yaxşı sığınacağa sahib olurlar. Onlar qloballaşmanı texnoloji inqilabın nəticəsi faktı kimi deyil, xalqlara qarşı qlobal qəsd kimi qələmə verməklə özlərinə daha çox tərəfdarlar ordusu cəlb etməyə çalışırlar. Antiqlobalistlər prosesin real və uydurulmuş qüsurlarını bir yerə qataraq, bunu həm də antiamerikan doktrinası ilə əvəz etməyə cəhd edirlər və bu vaxt ABŞ- ı az qala ən ümdə qlobal düşmən kimi qələmə verməkdən çəkinmirlər. Hətta qloballaşmanın uğurlu addımlarına görə Amerika üzərinə neqativ damğa vurmaq əlahiddə cəsarət hesab edilir. Bunun obyektiv səbəbləri vardır. Nəzərlərdə Amerika hər problemə çarə , dərdələrə panatseya tapan sehrli bir qüvvə kimi maddiləşir. Dünya ictimaiyyəti gözələyir ki, hər bir qorxu yayan problem, bu istər Pakistandakı zəlzələ, İndoneziyadakı tsunami, yaxud Darfurdakı müharibə olsun, həmin andaca həll edilməlidir. Əgər bu baş vermirsə təqsirkar hökmən ABŞ olur. Qloballaşma obyektiv proses xarakteri daşısa da, heç də kor təbii qaydada getmir. Dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri onun genişlənməsində və irəliləməsində xüsusilə maraqlıdırlar. Qloballaşmanın əsas hərəkətverici qüvvəsi, lokomotivi, düşüncələrdə onun rəmzi kimi xarakterizə olunan Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. Bu vəzifəni daşımaq asan məsələ olmadığı kimi ,olduqca məsuliyyətli bir işdir və ABŞ-dan öz siyasətinə daha ehtiyatlı və diqqətli yanaşmağı tələb edir. Bütün narazılıq dalğalarına baxmayaraq qloballaşmaya liderlik etmək bəşəriyyət qarşısında xidmət xarakteri daşıdığından müsbət qiymətləndirilməlidir. Bu ağır məsuliyyət yükünü daşımağa onun iqtisadi və hərbi qüdrəti, texnoloji inqilabda aparıcı rol oynaması imkan verir. Amerika qloballaşmanın ziddiyyətlərini müəyyən qədər yoluna qoymaq iqtidarındadır, bir şərtlə ki, straterləri məqsəd xırda, ötəri maraqlara qurban verilməsin, tabe edilməsin, qüdrətin böyüklüyünə müvafiq dividend gətirən siyasət həyata keçirilsin. Təəssüf ki, ABŞ bəzən hansısa bir məsələdə öz hegemonluğuna ziyan dəyəndə və ya beynəlxalq müqavilələr onun ambitsiyaları ilə ziddiyyət təşkil edəndə, qloballaşmaya sədaqətini unutmaq kimi bağışlanmaz səhvə yol verir. İqtisadi cəhətdən zəif olan dövlətlər ABŞ-ın diqtəsi ilə razılaşmadıqda və ya onun təsir zonasına ehtiyatsız müdaxilə etdikdə ciddi cəzalanmadan yayına bilmirlər. ABŞ-ın iqtisadi-hərbi ekspansiyası təcavüz şəklini aldıqda bu daha ağır nəticələrə səbəb olur. 20 mart 2003-cü ildə İraqa qarşı başladığı ikinci müharibə bu ölkəni viran qoymaqla yanaşı heç bir məqsədə hətta yaxınlaşa bilmədiyindən beynəlxalq aləmdə bu, fövqəldövlətin nüfuzuna ağır zərbə vurdu. Həqiqətə uyğunluğu əvvəldən şübhə doğuran və sonralar azacıq da olsa təsdiqini tapmayan bəhanələrlə ABŞ və Böyük Britaniyanın hərbi qüvvələri uzaq ərəb ölkəsinin, suveren dövlətlərin torpaqlarına müdaxilə edərək, əslində işğal 70 funksiyalasını həyata keçirdilər. Hansı pərdə altında gizlənməsindən asılı olmayaraq işğalçıya təcavüzkara umduğu fayda əvəzinə, haqq kimi nifrət və kin payı düşür. Ölkəyə demokratiya bəxş etmək vəzifəsi elan edilsə də, İraq xalqı çoxlu itkilər vermək, bədbəxtliklərə sahib olmaqdan başqa bir şey əldə etmədi. Himayəyə aldığı ərazilərə dinclik bəxş etdiyi düşünülən Pax Americana-nın əbədi yaşayacağı düşünüldüyü halda, bu hərbi yürüş «soyuq müharibədən» sonra yaranan zəfərdarlıq əhval-ruhiyyəsinə son qoydu, təsirin gücünün gücün təsiri ilə əvəz edilməsi isə dövlətə baş ucalığı gətirmədi. Bu addımın taktiki qiyməti olduqca şübhəli idisə, strateji qiyməti isə əvvəlcədən yox idisə, olduqca baha başa gəlməsi (həm çox sayda insan həyatının itirilməsi, həm də xərclərin astronomik səviyyəsi etibarı ilə), onun başlanğıcdan səhv olduğunu göstərir. Bu səhvi ört-basdır etmək cəhdləri də uğursuzluqla nəticələnir, iri məğlubiyyəti, qoy bu döyüş səhnəsində deyil, siyasət aləmində olsun, gizlətmək mümkün deyildir. Dövrün reallıqlarını anlamamaq və ya onlara məhəl qoymamaq heç də siyasət məharəti hesab olunmur. ABŞ-ın beynəlxalq siyasətdəki səhvləri həm də qloballaşmanın nüfuzuna və genişlənməsinə «ayı xidməti» göstərmiş olur. Bibliyanın «Zərb məsələlər» kitabında deyildiyi kimi «Sahib haram tərəzi işlədən adama nifrət edir. O, halal ölçü ilə xoşbəxt olur. » Axı birləşən, vahidləşən dünya da özünə dəyən hansısa bir xətəri haqsızlığın və ədalətsizliyin nişanəsi kimi qəbul edir və onlarla barışmaq istəmir. Təəssüf ki, müasir Amerika siyasətinin sükançıları bəzən öz böyük tarixi şəxsiyyətlərinin vaxtilə etdikləri xəbərdarlıqları, onların müdrik vəsiyyətlərini qulaq ardına vurur, bu isə ölkəni mürəkkəb problemlərlə üzləşdirməyə gətirib çıxarır. 1821-ci ildə Dövlət katibi, gələcək prezident Con Kvinsi Adams bu günki siyasətçilərə də yol göstərən qiymətli sözlər söyləmişdir: «Azadlıq və müstəqillik normaları harada olmağından asılı olmayaraq pozulsa, Amerikanın ürəyi öz xeyir- duası və duaları ilə birlikdə orada olacaqdır. Lakin o heç vaxt yad ölkəyə yollanmayacaqdır ki, orada əjdahanı məhv etmək üçün onu axtarsın. Hamı üçün azadlığın və müstəqilliyin xeyirxahı. Ancaq yalnız özünün müdafiəçisi və qoruqçusu .» Yaxşı olardı ki, İraqa ən muasir silahlarla silahlanmış ordu göndərənlər bu məşum qərarı verməmişdən əvvəl öz mənəvi əcdadlarının müraciətini bir daha dinləyəydilər. Deyəsən, təbiətin daim açıq saxlanmağa məhkum etdiyi qulaqlar bu dəfə hansısa saxta şöhrət axtarışı ehtirasının təsiri ilə bağlı qalmışdı. Qloballaşma zamanın uca dalğalarını ram edərək, can atdığı sahilə yaxınlaşacaqdır. Lakin bu gəmini idarə edənlər səhvə yol versələr, özləri tufanlar axtarsalar, vaxt itiriləcək, qəzalar isə onun hərəkətini zəiflədəcəkdir. Ancaq onu dayandırmaq mümkün olmayacaqdır. Bu gün ona müqavimət göstərənlər, mane olanlar bəlkə də hələ qüvvətlidirlər, lakin onlar məntiqin qanunlarını dəyişdirə bilməzlər, bir müdrikin dediyi kimi, heç Allah da bunu etmək qüdrətində deyildir. Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|