Tadbirkorlikning moxiyati

4.Tadbirkorlikning tashkiliy – xuquqiy shakllari.


O‘zbekistonda tadbirkorlikning tashkiliy – huquqiy shakllari O‘zbekiston Respublikasida odatda iqtisodiy jihatdan alohidalangan, ajralib turadigan huquqiy shaxslar tijorat faoliyatining ishtirokchilaridir. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida “huquqiy shaxs tasarrufida, xo‘jalik yoki tezkor boshqaruvida alohidalangan mulkka ega bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha shu mulki bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni qo‘lga kirita oladigan, majburiyatlar bajaradigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin bo‘lgan tashkilotlar tan olinadi. Huquqiy shaxslar mustaqil balans yoki jamlama (smeta)ga ega bo‘lishlari kerak”, deb ko‘rsatilgan.
Tijorat tashkilotlari bo‘lgan huquqiy shaxslar xo‘jalik yurituvchi o‘rtoqliklar va jamiyatlar, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat va munitsipal, unitar korxonalar shaklida tuzilishlari mumkin. Tijorat tashkiloti hisoblangan huquqiy shaxs bank muassasida hisob-kitob raqamini ochadi. Notijorat tashkilotlari bo‘lgan huquqiy shaxslar muassalar, xayriya va boshka jamg‘armalar mulkdori tomonidan moliyalanadigan iste’molchilar kooperativlari, jamoat yoki diniy tashkilotlar (birlashmalar) shaklida tuzilishlari mumkin.
Huquqiy shaxslar – notijorat tashkilotlarga joriy hisob raqamlari ochiladi. Huquqiy shaxs nizom yoki nizom hamda ta’sis shartnomasi yoxud faqat ta’sis shartnomasi asosida harakat qiladi.
Huquqiy shaxslar – tijorat tashkilotlari – ro‘yhatga olinishlari va yagona Davlat reestriga kiritilashlari kerak. Reestr – bu huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lum zarur ma’lumotlarni kiritish lozim bulgan hisob daftaridir.
Qonunchilikda tadbirkorlik faoliyatini yuritishning juda aniq turlari ko‘zda tutilgan. Boshqa shakllarda faoliyat yuritishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tadbirkorlik subyekti, tadbirkorlik tashkilotlari (firmalar) tuzadi. Ularni tuzishning, faoliyatining, firmani qayta tashkil qilish va tugatishning umumiy huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida korxonalar haqida”gi qonuni bilan tartibga solinadi.
Firma – bu tijorat hisob-kitobi tamoyillari asosida ishlovchi xo‘jalik, sanoat, savdo korxonasi yoki alohida biznesmen, ya’ni huquqiy shaxsdir.
Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy shakllari
Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy va huquqiy shakllari tashkiliy va mulkiy farqlar, moddiy bazani yaratish yo'llari, muassislar, egalar, ishtirokchilarning o'zaro munosabatlari va mas'uliyatidagi farqlardir.
Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy shakllari qanday?
Bular iqtisodiy jamiyatlar va iqtisodiy hamkorlik, kooperativlar, unitar shahar va davlat korxonalari shaklidagi tijorat tashkilotlari bo'lishi mumkin. Nodavlat notijorat tashkilotlari shaklida tadbirkorlik faoliyatini tashkiliy-huquqiy shakllari ham mavjud. Ular orasida jamoatchilik va barcha turdagi diniy tashkilotlar, turli nohukumat tashkilotlar, muassasalar, turli fondlar (xayriya, ijtimoiy), avtonom nodavlat tashkilotlar, uyushmalar va birlashmalar va boshqa shakllar mavjud.
Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy shakllari tijorat tashkilotlari shaklida ifodalanadi, va notijorat-korporativ korxonalar ijtimoiy foydali maqsadlarni ko'zlaydilar, ular o'zlarining qonuniy maqsadlariga erishish uchun daromadlarni yo'naltiradi.
IP va fermer (fermer) xo'jaliklari yuridik shaxsni majburiy shakllantirmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradilar .
Tadbirkorlik faoliyatining tijorat va tashkiliy-huquqiy shakllarini ko'rib chiqaylik .
- Iqtisodiy hamkorlik. Ikki xil nav mavjud: to'liq va imon bilan bog'liq.
To'liq sheriklikda korxona nomidan xo'jalik faoliyati bilan shug'ullanuvchi va ularning barcha mol-mulklarini o'z majburiyatlariga javob beradigan tijorat maqsadlarida tashkil etishni tushunish.
Ishonch bo'yicha sheriklik tashkilotdir, shunda tam sheriklar bilan bir qatorda, majburiyatlarga javobgar bo'lmagan tashkilotni boshqarish uchun faoliyatni amalga oshirmayotgan investorlar ham bor va ularning tavakkalchilik hissasi miqdori cheklangan.
- Biznes uyushmalari. Ular OOO, ODO va AJ (YoAJ va AJ) ga bo'lingan.
MChJ - ustav kapitalining ta'sis hujjatlariga muvofiq tashkilot a'zolari o'z majburiyatlarini va depozitlar miqdori doirasida tavakkal qilmaydigan aktsiyalariga binoan bir yoki bir necha shaxs tomonidan yaratilgan kompaniya.
ODO - tashkilot a'zolari korxonaning majburiyatlari bo'yicha, ularning mol-mulki bilan qo'shimcha javobgarlikka ega bo'lib, ularning barchasi teng miqdorda, bu omonat qiymatining ko'pligi hisoblanadi.
AO aktsiyadorlik kapitalining aktsiyalarga bo'lingan yuridik shaxs bo'lib, aktsionerlar o'zlari korxonaning majburiyatlariga javob bermaydilar va aktsiyalar qiymatini xavf ostiga olishadi. Agar aktsiyadorlar o'z aktsiyalarini boshqalarning roziligisiz egallashlari mumkin bo'lsa, u holda kompaniya ochiq, aksincha - yopiq.
Ishlab chiqarish kooperativi - jismoniy shaxslarning umumiy ishlab chiqarish yoki iqtisodiy faoliyat maqsadlari uchun ixtiyoriy a'zolik asosida birlashishi bo'lib, ular nizom bo'yicha qo'shimcha mas'uliyat yuklaydi, bu har birining shaxsiy mehnatiga va ulushlarni birlashtirishga asoslanadi.
Tadbirkorlik faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy shakllari tanlanadi.
1) Kartel - ishlab chiqarish xarajatlari, sotuv bozorlarini taqsimlash va hk.
2) Syndicate - raqobatni bartaraf etish uchun mahsulotlarning umumiy savdosining bitta bo'limining tadbirkorlari tomonidan yaratilishi.
3) konsortsium - xavfni kamaytirish va kapitalni ko'paytirish maqsadida har qanday jiddiy moliyaviy bitim uchun tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadigan shaxslar uyushmasi.
4) tashvish - bu ko'p tarmoqli va ishtirokchi tizim orqali tashkilotni kuzatib boradigan AO.
O‘zbekiston Respublikasida odatda iqtisodiy jihatdan alohidalangan, ajralib turadigan huquqiy shaxslar tijorat faoliyatining ishtirokchilaridir. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida “huquqiy shaxs tasarrufida, xo‘jalik yoki tezkor boshqaruvida alohidalangan mulkka ega bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha shu mulki bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni qo‘lga kirita oladigan, majburiyatlar bajaradigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin bo‘lgan tashkilotlar tan olinadi. Huquqiy shaxslar mustaqil balans yoki jamlama (smeta)ga ega bo‘lishlari kerak”, deb ko‘rsatilgan.
Tijorat tashkilotlari bo‘lgan huquqiy shaxslar xo‘jalik yurituvchi o‘rtoqliklar va jamiyatlar, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat va munitsipal, unitar korxonalar shaklida tuzilishlari mumkin. Tijorat tashkiloti hisoblangan huquqiy shaxs bank muassasida hisob-kitob raqamini ochadi. Notijorat tashkilotlari bo‘lgan huquqiy shaxslar muassalar, xayriya va boshka jamg‘armalar mulkdori tomonidan moliyalanadigan iste’molchilar kooperativlari, jamoat yoki diniy tashkilotlar (birlashmalar) shaklida tuzilishlari mumkin.
Huquqiy shaxslar – notijorat tashkilotlarga joriy hisob raqamlari ochiladi. Huquqiy shaxs nizom yoki nizom hamda ta’sis shartnomasi yoxud faqat ta’sis shartnomasi asosida harakat qiladi.
Huquqiy shaxslar – tijorat tashkilotlari – ro‘yhatga olinishlari va yagona Davlat reestriga kiritilashlari kerak. Reestr – bu huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lum zarur ma’lumotlarni kiritish lozim bulgan hisob daftaridir.
Qonunchilikda tadbirkorlik faoliyatini yuritishning juda aniq turlari ko‘zda tutilgan. Boshqa shakllarda faoliyat yuritishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tadbirkorlik subyekti, tadbirkorlik tashkilotlari (firmalar) tuzadi. Ularni tuzishning, faoliyatining, firmani qayta tashkil qilish va tugatishning umumiy huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida korxonalar haqida”gi qonuni bilan tartibga solinad


Xulosa.
Tadbirkorlik deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko’rsatish) yo’li bilan tavakkal qilib, o’z mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati tushuniladi.
Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi uchun iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar yaratilgan bo’lishi lozim.
Tadbirkorlik ijtimoiy munosabatlar namoyon bo’lishining shakllaridan biri sifatida faqat jamiyatning salohiyatini oshirishga ko’maklashib qolmay, balki har qanday insonning qobiliyati va mahoratini namoyon qilish uchun qulay zamin yaratadi, milliy boyliklarning ko’paytirishga va jahon integratsiyalashuvi jarayonida milliy ruhni saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun tadbirkorlikni rivojlantirishga va uning huquqiy bazasini mustahkamlashga davlat tomonidan katta e’tibor berilmoqda. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatimiz miqyosida quyidagi masalalarni hal qilish lozim:

• 
  bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
  
• 
  hududlarda haqiqiy tadbirkorlik muhitini yaratish;
  
• 
  kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  kichik biznes va tadbirkorlikning huquqiy bazasini mustahkamlash;
  
• 
  kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni texnologik jihozlar bilan ta’minlashni qo’llab-quvvatlash;
  
• 
  islohotlar natijalarini reklama va axborot xizmati vositalari orqali keng ommaga yetkazish