T una b ulgar t ürkleriNİN

1) uluγ aj “ulu ay”  

7) sekkizinč aj “sekizinci ay” 

2) kičig aj “küçük ay”  

8) toquzunč aj “dokuzuncu ay” 

3) birinč aj “birinci ay”      

9) onunč aj “onuncu ay” 

4) ikkinč aj “ikinci ay”  

10) tortunč aj “dördüncü ay” 

5) altɨnč aj “altıncı ay”          

11) učunč aj “üçüncü ay” 

---

T u n a   B u l g a r   T ü r k l e r i n i n   D i l i   v e   K ü l t ü r ü   Ü z e r i n e  

|  169  

 

6) bešinč aj “beşinci ay”  

12) jettinč aj “yedinci ay” 

İlk iki ayın mecazi bir ad taşıması bu adların ikincil olmasının bir işaretidir. Ayrı-

ca 12 yıllık takvimin 10 yıllık takvime nispeten aylara bölünmesi de bu adların ikincil 

olmasının bir diğer işaretidir. İlk (başlangıç) sistem şöyle idi: 

 

Yukarıda  sayıların  (7-8)  çifti  hariç,  çifter  durması  göze  çarpmaktadır.  Sayılar, 

merkezî ve simetrik olarak yerleşmiştir. 10 yıllık ay adlarının kutsallaştırılmış özelli-

ğini, onların Ay ile bağlantısını, kamerî ayın ortalama 29,5 günlük  bir sürede  oldu-

ğunu,  Doğu  Asya’da  geleneksel  olarak  ay  başlangıcı  yeni  ay  doğuşunun,  hilalin 

görülmesiyle başladığını göz önünde  bulundurarak, “Türk kadranın” (~takvim sayı 

sırasının) Ay evrelerini (her bir evre - 3 gün) yansıttığı tahmini mantıklıdır.  

 

1 

 - yeni ay sonrası ince hilal, 2 

 - yeni ay sonrası kalın hilal, 3 

 - yeni ay 

öncesi ince hilal, 4 

 - yeni ay öncesi kalın hilal. Yeni ay ve dolunay için 7 

 ve 8 

  rakamları kullanılmıştır (ikincil olarak geleneksel Orta Asya takvimi etkisinden). 

Bu  da  Orta Asya’da  geleneksel  olarak  kabul  görmüş  dörtlü  Ay  evrelerinden  birine 

denk gelmektedir. Devamında ise yine benzer çiftler: 5 

 - dolunay öncesi karanlık 

ince hilal, 6 

 - dolunay öncesi karanlık kalın hilal, 9 

 - dolunay sonrası karanlık 

ince  hilal,  10 

  -  dolunay  öncesi  karanlık  kalın  hilal.  Genel  kurala  göre  yan  yana 

sadece  sıralı  çift  rakam  durabildiğini  göz  önünde  bulundurursak,  bu  kuraldan  8 

çıkmaktadır, bu rakam dolunaya denktir ve sıradaki 9 ve 10 ile üçlü olarak gelmek-

tedir. Belki de ilk başta yeni ay numarası dolunay numarasından “büyüktü”, bu da 

üçlü oluşmasını imkânsız kılardı. Ancak bu çok önemli değildir. Bir adet sıralı rakam 

---

170  | 

O .  A .   Mud ra k    /   G a z i  T ü rk i y a t ,  G üz  2 0 1 4 / 1 5 : 1 5 5 - 1 7 4  

 

çiftinin dolunay ve yeni ay için kullanılmakta olması ki, 1 hilal birinci görünen aya 

denktir. 1 ve 3, 2 ve 4 hilalleri simetrik yerleşmiştir. 

Böylece, Orta Asya Türklerinde Ay evreleri ile ilgili olan ve sonradan “karışık sı-

ralamada” takvim aylarına ad olan “takvim sayıları adlandırma sistemi” tespit edil-

mektedir. Bu “karışık sıralama”, Türklerin verdiği sıra numarası ile aynı olmayan Ay 

evrelerinin geçici değişimini yansıtıyor.     

 

Bu evreleri, Türklerin sıra numaralarına göre yerleştirirsek, salt matematik-

sel sistem ortaya çıkmaktadır: 

 

Bu şemaya göre çiftlerin hilalin büyümesine göre yerleştiğini ve hilalin yerleşme-

sine  göre  bir  sonraki  hilal  görünümlü  çift  ile  simetrik  olduğunu  görmekteyiz.  12 

yıllık  ve  10  yıllık  döngülerin  Bulgarca  adlarını  ve  köken  bilgilerini  incelerken,  hay-

van takviminin adlarının yanı sıra normal rakam sıralamasına göre gitmeyen sayıla-

rın da kutsal (~takvimsel) adlarının kullanıldığını görmekteyiz. Ay adları için kulla-

nılan sayıların Orta Asya sıralamasına benzer şekilde Bulgar takvim sayılarını sadece 

aşağıdaki gibi yerleştirebiliriz: