Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 30,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16
ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 lərin əmələ gəlməsində rol oynayan amillər ek ‐ zo gen və endogen olmaqla iki qrupa bölünür. Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsi 90–95 % hallarda ekzogen amillərlə əlaqədardır ki, onlara da ətraf mühit amilləri və həyat tərzi aiddir. Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsi 5–10 % hallarda endogen amillərlə əlaqədardır. İnsanda bədxassəli şişlərin əmələ gəl məsinə səbəb olan ən vacib amillər əhalinin qidalanma xüsusiyyəti və siqaret çək məkdir. Bütün bədxassəli şişlərin 1 /
‐i qidalanma ilə əlaqə ‐ dardır. Qida borusu, mədə, bağırsaqlar, qara ‐ ciyər və mədəaltı vəzi xərçənginin əmələ gəlmə sində qidalanma amili birbaşa rol oynayır. Qidanın tərkibində 700‐dən çox birləşmə, o cüm ‐ lədən 200‐ə yaxın politsiklik aromatik karbo ‐ hidrogenlər, aminoazobirləş mələr, nitro za min lər, aflatoksinlər və s. olur. Bunlar qidaya ya ətraf mühitdən düşür, ya da qidanın hazırlanması, saxlanılması və kulinar işlənməsi prosesində əmələ gəlir. Bədxassəli şişlərin əmələ gəlmə ‐ sində piylərin də rolu vardır. Qidanın tərkibində konservləşdirilmiş məh ‐ sulların və xörək duzunun həddindən artıq istifadə edilməsi, meyvə və tərəvəzin, A, C və E vitaminlərinin çatışmazlığı mədə xər çəngi ilə xəstələnmə hallarının artmasına sə bəb olur. Ümumiyyətlə, bədxassəli şiş prosesinin inkişafında A, C və E vitaminlərinin, eləcə də betta‐karotinlərin çatışmazlığı mühüm rol oynayır. Yaponiya əhalisi duzlu balıq məhsul la rın ‐ dan və duzlu düyüdən çox istifadə etdiklərinə görə, onların mədə xərçəngi ilə xəstələnmə tez ‐ liyi Yaponiyaya nisbətən duzdan 2 dəfə az istifadə edən ABŞ əhalisi ilə müqayisədə xeyli yüksəkdir. «Avropa» tipli qidalanma qida rasionunda piy və ətdən çox istifadə edilməsi, konserv ləş ‐ di ril miş, duzlu və hisə verilmiş qidanın azlığı, təmiz karbohidratların geniş istifadə edilməsi ilə xarakterizə edilir. Belə qidalanma mədə xərçəngi ilə xəstələnməni azaldır. Bədxassəli şişlərin əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biri siqaret çəkməkdir (nikotin qəbulu). Kişilərdə ağciyər, qırtlaq, qida borusu, mədəaltı vəzi və sidik kisəsi xərçənginin səbəbi əksər hallarda siqaret çəkməkdir. Kişilərdə ən geniş yayılmış bədxassəli şiş forması olan ağci ‐ yər xərçənginin inkişafında siqaret çəkmə mühüm rol oynayır. ÜST‐nin məlumatına görə, ağciyər xərçəngi kişilərdə – 80%, qadınlarda – 50% hallarda siqaretçəkmə ilə əlaqədar inkişaf edir. Siqaret çəkən adamlar arasında ağciyər xərçənginin inkişaf riski çəkməyənlərə nis bətən 10 dəfə çoxdur. Siqaretçəkmə zamanı tütünün yanması nəticəsində əmələ gələn 3000‐ə qədər zərərli maddə orqanizmə təsir göstərir ki, bunların da 40‐dan çoxunun kanse ro gen təsir göstərdiyi müəyyən edilmişdir. Bədxassəli şişin inkişaf riski siqaret çəkmənin müddətindən, intensiv ‐ liyindən (çəkilən siqaretin miqdarın dan) və tütü ‐ nün növündən (keyfiyyətindən) birbaşa asılıdır. Belə ki, uşaq və gənc yaşlarda siqaret çəkməyə başlayan lar da, gündə 1,5 qutudan artıq siqaret çəkənlərdə və ucuz tütün növlərindən hazırlan ‐ mış filtrsiz siqaret çəkən lərdə xəstələnmə riski xeyli yüksək olur. Qeyd etmək lazımdır ki, siqareti tərgitmiş şəxslərdə ağciyər xərçənginə tutul ma ehtimalı getdikcə azalır, 5 ildən sonra bu risk əhəmiyyətli dərəcədə azalır, 10 ildən son ‐ ra isə həmin risk heç vaxt siqaret çəkməmiş adam lardakından az fərqlənir. Tütün tüstüsü siqaret çəkən tərəfdən udu ‐ lan və tütün tüstüsünün 80%‐ni təşkil edən əsas hissədən və ətrafa səpələnən hissə dən iba rətdir. Әtrafa səpələnən hissə, hansı ki, tü tün tüstüsünün 20%‐ni təşkil edir, ətraf ha va ya qarışır ki, onun udulması passiv si qa ret çəkmə adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra kanserogen maddələr əsas hissə ilə müqayisədə passiv siqaretçəkmə zamanı ağciyərlərə daha çox miqdarda daxil olur. Müəyyən edilmişdir ki, siqaret çəkən kişi ‐ lərin siqaret çəkməyən həyat yoldaşlarında ağciyər xərçənginin inkişaf riski siqaret çəkməyən kişilərin həyat yoldaşı ilə müqayisədə 2 dəfəyə qədər çox olur. Qeyd etmək lazımdır ki, siqaret ‐ çəkmədən tam imtina etmək – ağciyər xərçənginin qarşısını almaq üçün ən optimal variantdır. Xərçəngin əmələ gəlməsində cinsi münasi ‐ bət lərin və reproduksiya amilinin də rolu vardır. Gec ərə gedən, hamiləliyini çox hal lar da döl vax tından qabaq başa çatdıran və uşa ğını az müd ‐ dət əmizdirən qadınlarda süd və zisi xərçən ginə tez‐tez təsadüf edilir. Bölgələrdə süd vəzi xər ‐ çən ginə daha az təsadüf edilir. Çünki bu yer ‐ lərdə qadın lar, adətən, müxtəlif üsul larla uşaq Yüklə 30,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|