Referat Reja: Maktabgacha ta'limning Davlat xaraktеri, uning xalq ta'limi tizimida tutgan urni

2.O’zbеkistonda ijtimoiy maktabgacha ta'limning vujudga kеlish va taraqqiyot bosqichlari.
Ijtimoiy maktabgacha ta'lim – bu Davlat tomonidan tashkil etiladigan Davlat muassasalari bulib, unda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta'lim va tarbiya bеriladi. Ijtimoiy maktabgacha ta'limning vujudga kеlishi asosan 1917-1918 yillardan kеyingi davrlarga tugri kеladi. Bunda Xalk komissarligining maktabgacha tarbiya buyicha dеklaratsiyasi «Bolalar ximoyasi Sovеtining tuzilishi mamlakatda Davlat tomonidan maktabgacha tarbiya muassasasalarini kuplab ochilishi maktabgacha tarbiya buyicha xodimlarni tayyorlash vazifalarini kuyadi. Xotin-kizlarni mamlakatimizning xujalik va siyosiy xayotiga etish ishlari bolalar bogchalari tarmoklarini kеngaytirish va kishlokda dastlabki bolalar bogchalarini tashkil etishda qadam qo’ydi .
1918 yilda Turkiston Xalq komissarligi qoshida maktabgacha tarbiya bulimi tashkil etiladi. Bu bulimning vazifasi joylarda katta tashkiliy ishlarni-bolalar bogchalari uchun joy kidirish va ularni kеrakli jixozlar bilan ta'minlash, tarbiyachilar tanlash va ota-ona urtasida pеdagogik tashvikot kilishdan iborat edi.
1918 yilda Toshkеntda 4 ta bolalar bogchalari ochildi. Bu bogchalar Eski Shaxar kismidagi Uzbеk bolalari edi.
1919 yilda Samarkanda 2 ta, 3 ta bolalar uylari, Kattakurgonda xam bogcha ochildi.
Xozirda bolalarni maktabgacha tarbiyaga jalb etish 20% ni tashkil etmokda. Ta'lim tugrisidagi Konunning (( moddasi maktabgacha ta'minlashga bagishlangan. «Maktabgacha ta'lim» bola shaxsini soglom va еtuk, maktabda ukishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maksadini kuzlaydi. Bu ta'lim olti-еtti yoshgacha oilada, bolalar bogchasida va mulk shaklidan kat'iy nazar boshka ta'lim olib boriyladi» dеyiladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasi uzluksiz ta'lim tizimining birinchi bosqichi, maktabgacha tarbiya Davlat jamoat tizimining asosiy bog’imi, jamiyatning eng muxim ijtimoiy bo’limidir. Maktabgacha ta'lim muassasi maktabgacha yoshidagi bolalarni tarbiyalash va rivojlantirishda ularning maktabga tayyorlashda еtakchi rol uynaydi.
Maktabgacha tarbiya musasasi oila va jamiyatning bolalarga g’amxorlik qilish, milliy va mintaqa xususiyatlarini xisobga olgan xolda xar tomonlama barkamol qilib tarbiyalash va rivojlantirishga bo’lgan extiyojni qondirish maksadida tashkil etiladi.
Maktabgacha tarbiya mussasasi mustaqil ravishda, o’z tashabbusi bilan o’z faoliyatiga taalluqli, agar ular qonunchilikka va pеdagogik printsiplarga monelik qilmasa xar qanday qaror qabul qilishga xaqlidir.
Maktabgacha tarbiya mussasasi tarbiyaviy ta'limiy ishlar sifati bolalar va ota-onalar xuquqiga jamiyat va Davlat manfaatlariga rioya kilish uchun ma'suldir.
Maktabgacha tarbiya muassasasi mеxnat jamoasi xalqchillik asosida o’z-o’zini boshqarish printsipiga muvofiqdir. Uning jamiyat faoliyati bilan bog’lik birga masalalarni xal qiladi.
Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturining maqsadi xam komil inson tarbiyasiga karatilgan. Maktabgacha tarbiya Kantsеptsiyasida: maktabgacha tarbiyaning tarkibiy, va mazmunini qayta qurishgancha fikrlaydigan o’zbеk xalqining milliy an'analari, qadriyatlari, xalq ijodiyotining o’ziga xosligi, tilda o’z aksini topuvchi tafakkur xususiyatlari xalq pеdagogikasining ulkan tajribasi oiladagi uzaro munosabat, milliy uz-uzini anglash, boshqa xalq madaniyatidagi ijobiy xususiyatlarini uyg’unlashtirish masalalari, maktabgacha va oila ta'limida xal etiladi.
“Sog’lom avlod uchun” dasturi 1993 yilda qabul kilindi. Maqsadi: bolalarni ilk yoshdan xar tomonlama jismonan, ruxan, ma'naviy tarbiyalashdan iborat. Bunga asosan:
a) bolalar bogchalarida ta'limda tarbiya mazmunini takomilashtirish;
b) bolalar muassasalarida basеyn, suv xavzalari turli sport inshoatlari va tugaraklarni tashkil etish;
v) ilgor ish tajribalarini urganish, va ommalashtirish;
g) xalk milliy uyinlarini ishlab chikish amaliyotga tadbik etish;
d) bolalarning sogligini saklash muxofaza kilish chininktirish ishlarini tashkil etish ustidan nazorat kilishni kuchaytirishdan iborat.

Maktabgacha ta'lim buyicha asosiy ish xuj-jatlari:

Maktabgacha tarbiya tugrisidagi Kontsеptsiya.
Maktabgacha tarbiya tugrisidagi Nizom 1995 yil.
Bolalar bogchasi Ustavi.
Ta'lim tugrisidagi Konun.
Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi 1997 yil.
Maktabgacha ta'lim soxasida chikarilgan farmon buyruq, farmoiyishlar, ko’rsatmalar, yo’riqnomalar, dirеktiv va me'yoriy xujjatlardir.

Maktabgacha ta'lim bo’yicha asosiy ish Xujatlarni o’rganish.

Maktabgacha ta'lim tizimi bo’yicha asosiy ish xujatlari bu – 1937 yil 3 mayda qabul qilingan. Bolalar bog’chalari to’g’risidagi qaroridan: "Qaramog’ida bolalar bog’chalari bo’lgan xo’jalik tashkilotlari va muassasalari zimmasiga tеgishli ittifoqdosh rеspublikalarning sog’likni saqlash va maorif xalq komissarliklari tamonidan bolalar bog’chalarini sanitariya qoidalari, binolarning katta-kichikligi, jixozlar, kursatmali qo’llanmalar, bolalarni ovqatlantirish va ularga mеditsina xizmati ko’rsatishga muvofik qilib qurish va saklash yuzasidan bеlgilangan normalarga rioya qilish vazifasi yuklansin" – dеyiladi.
1944 yil 9 yanvar Xalq Komissarlari Sovеtining "Bolalar bog’chalari tarmoqlarini kеngaytirish va ularning ishini yaxshilash tadbirlari to’grisidagi" qarorida: - Maxalliy ijrioya komissarlariga xalq komissarliklari va boshqarmalarning bolalar bog’chalarida bo’sh o’rinlar bo’lsa, shu bo’sh o’rnilardan 20% gacha bo’lgan qismini shu korxonada ishlamasa xam, yaqin shu korxonalarning bolalar bog’chasiga yaqin joyda turadigan ota-onalarning bolalari bilan to’ldirish xuquqi bеrilsin. Bolalarni bolalar bog’chalariga yuborish xalq maorifi bo’limlari tomonidan rasmitlashtiriladi".
Sog’likni saqlash xalq komissarining:
bolalar bog’chalariga vrachlarni biriktirib va kamida 100 ta bola tarbiyalanayotgan xar bir bolalar bog’chasiga 1 ta mеditsina xamshirasini doimiy ishlash uchun tayinlab, bolalar poliklinikalari, bolalar ambulatoriyalari xamda umumiy poliklinika va ambulatoriyalarning bolalar bo’limlari orqali bog’chalardagi bolalarga mеditsina xizmat ko’rsatishni ta'minlash;
bolalar bog’chalarini birinchi yordam aptеchkalari bilan ta'minlash majburiyati yuklatilsin;
Smеtada bolalar bog’chalaridagi muzika xodimlarning ish xaqi uchun mablag’ ajratishga ruxsat etilsin" – dеyiladi.
"Bolalar muassasalari tarmoqlarini kеngaytirish xamda xotinlar va bolalarga mеditsina va maishiy jixatdan xizmat ko’rsatishni yaxshilash tadbirlari to’g’risidagi Xalq Komissarlari Sovеtning 1944 yil 10G`XI Karorida: - Ittifoqdosh Rеspublikalarning Xalq Komissarlari Sovеtlariga, xalq komissarlari va boshqarmalarga bolalar yaslilari, go’dak bolalar uyi, bolalar konsultatsiyasi, emizikli bolalarga sut tayyorlab bеruvchi muassasa, bolalar bog’chasi va bolalar uyi tarmoklarini ko’paytirish, xizmat ko’rsatilishiga muxtoj bolalarning, xammasini mazkur bolalar muassasalariga to’la jalb etishni ta'minlash majburiyati yuklansin. Yolg’iz onalarning o’z bolalarini tarbiyalashlariga yordam bеrish maqsadida bolalar yaslilari va bolalar bog’chalarida ularning bolalarini butun sutka davomida olib turish tashkil etilsin” – dеyiladi.
«Bolalar maktabgacha tarbiya muassasalarini yanada rivojlantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash va ularga mеditsina xizmati kursatishni yaxshilash choralari tugrisidagi – 1959 iyl 21-may karorida:
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning yagona, ya'ni maktabda bеriladigan navbatdagi tarbiya vazifalariga muvofik bulgan sistеmani amalga oshirish maxsadida, maxalliy sharoit va imkoniyatlarni nazarda tutib, bolalar muassasalarini ikki tipini:
yasli va bolalar bogchasini,
yagona maktabgacha tarbiya bolalar muassasasi kilib birlashtirilsin. Bu muassasalarga xalk maorifi komissarligi raxbarlik xilsin,
bundan buyon barcha turdagi bolalar muassasalari, ularning bolalarni turar joylariga yakinlashtirish va shu bilan ota-onalarning vaktini kamaytirish nazarda tutilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning birlashgan tipovoy loyixasi buyicha kurilsin.
Ittifokdosh Rеspublikalarga – maktabgacha tarbiya muassasalari xakida Nizom tuzib chikik va uni tayyorlash yuklatilsin.
Pеdagogika fanlar akadеmiyasi va mеditsina akadеmiyasi bilan birgalikda M.T.-yoshdagi bolalarni tarbiyalashning yagona programmasini tuzib chikish topshirilsin.
Yarokli binolarni moslashtirish va planli kurishni arzonlashtirish;
Tarbiyachilar va mеditsina xodimlari kadrlarini tayyorlash kuzda tutildi.
Bolalarni ovkatlantirish va utigon – mеbеllar bilan ta'minlashi;
Bogchaga katnamaydigan bolalar uchun bolalar parklarida, skvеrlarda va uylarning xovlilarida maydonchalar tashkil kilish va ularni jixozlash choralarini kurish yuklashilsin. Axoli urtasida lеktsiyalar ukish, suxbatlar utkazish, ammoviy – ilmiy adabiyotlarni kuprok nusxada nashr etish;
Bolalarni tarbiyalash va ularning sogligini saklash masalalarini yorituvchi badiy adabiyotlar nashr etishni, kinofilmlar chikarishni, radio – tеlеvidеniе eshittirishlarini kеngaytirish ta'limlansin» – dеyiladi.
Maktabgacha ta`lim –bolalarning individual va yosh xususiyatlarini ,qiziqishi, moyilligi, madaniy extiyojlarini inobatga olgan xolda,bola shaxsining jismoniy, intellectual, ijtimoiy-axloqiy va ruxiy rivojlanishini ta`minlovchi,shuningdek maktabga tayyorlab, hayotga zamin yaratuvchi, har tomonlama maqsadli yo`naltrilgan yaxlit jarayondir.

Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`limning boshlang'ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini ta`minlab, o’qishga bo'lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha bo’lgan maktabgacha ta`lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta`lim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta`limning maqsadi – bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta`limga bo’lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir.

Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish maktabgacha ta`lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek maktabgacha ta`lim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta`lim muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta`lim muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar “Maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi.
Maktabgacha ta`lim tizimi
Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi ta`lim muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi umumta`lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta`lim muassasalari 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni, parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta`minlaydi.
Maktabgacha ta`lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar bog’chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida).
  
• 
  
• 
  Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta`lim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab).
  
• 
  Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
  
• 
  Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
  
• 
  Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.
  
• 
  Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).
  

Maktabgacha ta`lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning bo’lish davomiyligi davlatning maktabgacha ta`lim sifat va darajasiga bo’lgan talablari, nizom, maktabgacha ta`lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma, hamda ta`sischilar tomonidan belgilanadi.

Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta`lim muassasalari tashkil qilingan bo’lib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli ta`limni boshqarish va sog’liqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiy-tibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi.

Maxsus maktabgacha ta`lim muassasasini tashkil etish tartibi, mol-mulki va pul mablag’lari, maxsus maktabgacha ta`lim muassasasida o’quv-ta`lim va sog’lomlashtirish jarayonini tashkil qilish, ta`lim jarayoni ishtirokchilari va maxsus maktabgacha ta`lim muassasasining boshqaruvi haqidagi to’liq ma`lumotlar “Maxsus davlat maktabgacha ta`lim muassasasi to’g’risidagi Nizom” da ko’rsatilgan.
Maktabgacha ta`limning ustuvor vazifalari
Maktabgacha ta`lim, olinish shakli va usullaridan qat`iy nazar, quyidagi maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi:
Maktabgacha ta`lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.
O’zbekistonda maktabgacha ta`lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.
 Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta`lim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab).
 Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta`lim muassasalari.
 Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.
 Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.
 Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi).
 Bolalarni maktabda o’qishga maqsadli va tizimli tayyorlash;
 Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste`dodlarini rivojlantirish;
 Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish, bolani intellektual rivojlantirish;
 Bolalarda yuqori ma`naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish;
 Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini mustahkamlash.Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar.

O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi.

Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim tizimining birlamchi bo‘g‘ini hisoblanib, u har tomonlama sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va maktabga tayyorlashda g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida respublikada ta’lim-tarbiya tizimi va barkamol avlodni tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari darajasiga ko‘tarildi.

Maktabacha ta`lim bolaning sog`lom,xar tamonlama kamol topib shakllanishini ta`minladi,unda o`qishga intilish hissini uyg`otadi,muntazam ta`lim olishga tayyorlaydi.

• 
  bolaning axloqiy, aqliy, mehnat, jismoniy va estetik tarbiyasining o’zaro aloqasi asosida har tomonlama rivojlanishi g’oyasi; 
  

• shaxsning rivojlanishida oilaviy tarbiyaning yetakchi rolini belgilash;

  
  

• xalq pedagogikasi usul va tamoyillarining xalq ijodi namunalarida mujassamlashuvi;

  
  

• ta’lim-tarbiyaning pedagogik usullarini birlashtirish;

  
  

• xalq pedagogikasining amaliy xarakteri;

  
  

• xalq pedagogikasining o’sib kelayotgan avlodni aniq amaliy fuqarolik, oila faoliyatiga tayyorlashdagi ijtimoiy roli.

  
  

Xalq pedagogikasining qoidalari xalq ijodi namunalari-maqol, ertak, ashula, doston, rivoyatlarda o’zining ifodasini topgan. Aynan shularda xalq asrlar mobaynida o’z ijtimoiy tajribasini umumlashtirgan. Ular hikmatlar shaklida pand-o’git mazmuniga ega bo’lib xalqning ijtimoiy hayotga bo’lgan real (hayotiy )qarashlarini ifodalaydi.

O’zbek xalq pedagogikasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri xalq og’zaki ijodi matnlarida tarbiyaning vosita, usullarining tavsifi beriladi.

Hayotiy sharoitlar, oilaviy an’analar, tarbiya usullari va vositalari o’zbek xalqi orasida nihoyatda turli tumandir va bundan ko’p sonli manbalar dalolat beradi. Aynan shularda biz mehnat jarayonlarinin yigitva qizlar uchun mo’ljallangan bayramlarning o’ziga xos tavsiflarini topamiz.
An’ana, odat, marosimlar avloddan-avlodga o’tgan. Nikoh tuzish, bolaning tug’ilishi, , mehmonlarni kutib olish va kuzatish, vafot marosimi, mehnat jarayonlarini o’tkazishning muayyan qoidalari mavjud bo’lgan. Bu marosimlarda bolalarning doimiy ishtiroki ta’minlanadi. Bu odatlar yordamida o’zbeklarning an’anaviy muomala shakli shakllanadi.
Sobiq sho’ro tuzimi davrida milliy an’analarga, odatlarga hurmatsizlik qilish oxir-oqibat axloqiy holatlarning yomonlashuviga olib keldi. So’nggi yillarda insonlarning tabiat, jamiyat, dinga nisbatan munosabatida ko’proq erkinlik paydo bo’ldi. Bu sharoitlarida odat, marosimlar, muomala madaniyatdagi o’ziga xoslik o’sib kelayotgan avlodning har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalash tizimida yanada muhim o’rin tuta boshladi. O’zbek xalqi axloqiy odatlarining mustahkamligi asosan oilaviy munosabatlar va oilaviy tarbiyaning alohida ahamiyati bilan bog’liq.
O’zbek xalq pedagogikasida sevgi, oila, bolalar haqidagi qarashlar ko’p yillik tajriba ta’sirida shakllangan. Bu tushunchalarning qonun va qonuniyatlarida pedagogik va amaliyotda sinalgan tarbiya normalari qoidalar,o’z aksini topgan. Xalq pedagogikasida oila inson hayotida eng asosiy tarbiya omili sifatida ko’riladi. Oila jamiyat negizidir. Oila bolalarga ta’sir etish usullari, odat-an’analarini aniqlashi kerak. U dam olish tartibini, bolalarning mehnat va o’quv mashg’ulotlarini belgilashi lozim. SHuningdek, oila ota-ona va bolalar orasidagi o’zaro munosabatlarning eng qulay me’yorlarini ishlab chiqadi. CHunki bola o’zini qiziqtirishgan masalalar bo’yicha eng avvallom bor o’z ota-onasi, eng avvalo onasi bilan o’rtoqlashadi. Bu yerda oila a’zolari orasidagi munosabatlar amalga oshadi, hamda ota-onaning tarbiyaviy vazifalari aniqlanadi.
Oila va oilaviy tarbiyaning u yoki bu xususiyatlari doimo xalq e’tiborining markazida bo’lgan va bu xalq pedagogikasida o’z ifodasini topgan. Xalq avvalom bor baxtli oila yaratish yaratish uchun kurashgan. Xalq oilani baxt manbai, “tabiat go’zalligi”, mehnatsevar oila jamoasi sifatida ko’radi va oilada ayol va erkak teng huquqliligini e’tirof etadi, ayollar huquqini himoya qiladi, ajralishlarni qoralaydi, oilaviy nizolarni nihoyatda ehtiyotkorlik bilan hal qilishni maslahat beradi.
Xalq pedagogikasida onalikka oliy ijtimoiy qadriyat sifatida qoraladi, xalq og’zaki ijodida esa ona doim ulug’lab kelinadi. Oilaning ijtimoiy vazifalarini xalq bolada ahloq, hurmat, kattalar va kichiklar bilan hushmuomala bo’lish, qishloq xo’jaligi, kasb-xunar malakalarini egallashda ko’rgan.
Mustaqillik yillarida maktabgacha ta`lim tizimi

O’zbekistonda maktabgacha tarbiyaning yuzaga kelishi o’tgan asrning 10-20 yillariga to’g’ri keladi. Bu davrda Turkistonda bolalarni gimnaziyaga kirishga tayyorlovchi xususiy bolalar bog’chalaridan tashqari boshqa maktabgacha tarbiya muassasalari bo’lmagan. Biroq 1919 yilda davlatdagi siyosiy va iqtisodiy holat munosabati bilan o’sib kelayotgan avlodning sog’ligini saqlash, oziq-ovqat bilan ta’minlash masalalari bilan shug’ullanuvchi “Bog’chalarni himoyalash Kengashi” tuzildi. Bu davrda bollarni davlatning yanada sermahsul mintaqalariga ko’chirib keltirish, shuningdek, ularni ovqat, kiyim-kechak, uy, yoqilg’i, tibbiy yordam bilan ta’minlash masalalari yechilgan. Bu masalalarni yechishning asosiy vositasi ommaviy oshxonalar, yasli va bog’chalar, boshqa tomondan esa ayollarni respublikaning jamoat va siyosiy hayotida faol ishtirok etishga yordam bo’lgan.

Maktabgacha tarbiya ishini aniq tashkil qilish uchun 1918 yilda respublikada Toshkentning eski shahri o’zbek bolalari uchun 4-bolalar bog’chasi tashkil qilindi. 1919 yilda esa Samarqandda 2-bolalar bog’chasi va 3-bolalar uyida maktabgacha guruhlar ochildi. 1926 yilga kelib maktabgacha ta’lim muassasalarida (jami 40 ta) 2000ga yaqin bolalar bo’lgan. Bu esa respublikadagi maktabgacha bo’lgan yoshdagi bolalarning 36,4 %dir³. Maktabgacha tarbiya ishchilari malakasini oshirishga qaratilgan maktabgacha tarbiya dasturining chiqarilishi muhim muvaffaqiyat bo’ldi. 1927 yilda boshlangan ayollarning hujum harakati munosabati bilan bolalarning bolalar bog’chasiga berish hollari yanada ko’paydi. Kasaba uyushmalari va yirik fabrika-zavodlar yordamida ishlayotgan ayollarga yana bir yordamchi tashkilot-yozgi sog’lomlashtirish maydonchalari ta’sis e’tildi.
XX asr30-yillarning maktabgacha tarbiya dasturlarida bolalar bog’chalarining tozalikva metodik yordam holatini tekshirish keng tarqaldi. Bu tekshirishlar natijalariga ko’ra xonalar va maydonchalarning jihozlanmaganligi, asbob-uskunalar bilan ta’minlanmaganligi, tozalik me’yorlariga amal qilinmasligi kabi kamchiliklarga qarshi kurash olib borilgan.
Qishloqlardagi bolalar bog’chalari va maydonchalari maktabgacha tarbiya muassasalariga nisbatan bo’lgan salbiy qarashlar tufayli katta qiyinchiliklarga duchor bo’lgan.
1930 yilda O’zbekistonda respublikaning barcha katta shaharlari va viloyatlarida o’z bo’linmalariga ega bo’lgan maktabgacha tarbiya pedagogik maslahatxonasi tashkil qilindi. Uning faoliyati doimiy ma’ruzalar, radiosuhbatlar, ayollar uchun ko’rgazmalar tashkil qilishdan iborat edi. Ular uchun bolalarga eng yaxshi burchak qilish bo’yicha musobaqa ham o’tkazilgan. Pedagogik maslahatlar beruvchilar oilalarga borishgan va bolalar burchaklarini tashkil qilishgan va shu bilan bolalarni bog’chalarga qabul qilish tartiboti hamda oilalarning tarbiya masalalari bo’yicha maslahat berish bilan birlashtirilgan.
1933-1934 yillarda sanab o’tilgan harakatlar natijasida O’zbekistonda 3840 ta kolxoz maydonchalari bo’lib, unda 127 ming bolalar qatnashgan. 1933 yil bolalar bog’chalari uchun ilk dastur loyihalarini ishlab chiqarish yilisifatida muhrlandi Rusiy zabonbolalar bog’chalari dasturlari asosida tuzilgan bu dasturlar keyinchalik mahalliy sharoitlarni inobatga olib qayta tuzilgan.
Maktabgacha tarbiya birlashmalarining metodik faoliyati yagona markaz tomonidan rahbarlikni amalga oshirishga ehtiyoj sezgan. 1934 yil Toshkentda tuzilgan Respublika maktabgacha tarbiya metodik xonasishunaqa markaz vazifasini bajardi.
Ommaviy maktabgacha tarbiyaning rivojlanishida eng katta to’siqlardan biri malakali kadrlarning yetishmasligi bo’lgan. Qishloq aholisidan kadrlar tayyorlash uchun qisqa muddatli 3 oylik kurslar tashkil qilingan. Bundan tashqari XX asrning 70- yillari boshidan maktabgacha tarbiya mutaxassislarini tayyorlash vazifasi pedagogik o’quv yurtlari zimmasiga qo’shildi. 1930 yildan Toshkentda faoliyat yurituvchi pedagogik o’quv yurti 1936 yilda 60 ta mutaxassis tayyorladi.
Natijada 1938-1939 yillarda respublikada 927 ta bolalar bog’chasi ochilgan edi va ularda 36710 ta bola bor edi. Maydonchalar soni esa 4835 ta bo’lib ularda 152000 bola bor edi. SHu bilan birga bu vaqtda onalar uchun “Bolalar xonalari” nomli maktabgacha tarbiya muassasalari ham tuzilgan.
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017—2021-yillarga mo‘ljallangan dastur, maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017—2021-yillarga mo‘ljallangan chora-tadbirlar rejasi, 2017—2021-yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarini yangidan qurish, rekonstruksiya qilish va mukammal ta’mirlashning asosiy parametrlari, moliyalashtirish hajmi va manbalari, 2017—2021-yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha qisqa muddatli guruhlarni tashkil qilishning asosiy parametrlari tasdiqlandi.
Dasturning asosiy maqsadli vazifalari va yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilandi:
ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish sharoitlarini yaratish;
maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni maktabga sifatli tayyorlashni tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga jahon amaliyotida keng qo‘llaniladigan zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini joriy etish;
maktabgacha ta’lim muassasalarida 5-6 yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash bo‘yicha 6100 ta qisqa muddatli guruhni tashkil etish;
zamonaviy pedagogik texnologiyalar va uslublarni inobatga olgan holda maktabgacha ta’lim muassasalariga pedagog kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirishning o‘quv reja va dasturlarini takomillashtirish;
2200 ta maktabgacha ta’lim muassasasining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, shu jumladan qishloq joylarda maktabgacha ta’lim muassasalarini yangidan qurish, ularni zamonaviy talablarga javob beradigan inventar, jihoz, o‘quv-metodik qo‘llanmalar va multimediali vositalar bilan ta’minlash.
Quyidagilar Dasturni amalga oshirishni moliyalashtirish manbalari etib belgilandi:
maktabgacha ta’lim muassasalarini yangidan qurish, rekonstruksiya qilish va mukammal ta’mirlash, shuningdek o‘yin maydonchalari, bolalar ayvonlari qurish va ularning hududini o‘rash maqsadlari uchun – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg‘armasi mablag‘lari (keyingi o‘rinlarda Jamg‘arma deb yuritiladi);
maktabgacha ta’lim muassasalari hududini obodonlashtirish va ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun – Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining mablag‘lari;
maktabgacha ta’lim muassasalarini jihozlash uchun – O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘lari;
xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar va donor mamlakatlar mablag‘lari, yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari, shuningdek qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa manbalar.
jamiyat rivojining hozirgi bosqichida yuz berayotgan ijtimoiy - iqtisodiy, ma’naviy - ma’rifiy o‘zgarishlar ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash hamda ta’lim - tarbiya jarayonini takomillashtirish orqali samaradorlikni oshirishni taqozo etmoqda.Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi 0‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy g‘oyalarida o‘z aksini topgan. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o’zluksiz ta’lim tizimida bolalarni o‘quv fanlari bo‘yicha muayyan bilimlarni egallashlari barobarida, ularning bilim olishga bo‘lgan ehtiyoji, mustaqil va ijodiy fikrlash, tashkllotchilik qobiliyatlari, amaliy tajriba va mehnat ko'nikmalarini rivojlantirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, atrof-muhitga ongli munosabatai tarkib toptirishi lozimligi qayd etilgan. Shuningdek bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash va ta’lim-tarbiyaishlarining samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish, ularni amaliyotga joriy etish ko‘rsatilgan.
O‘zbekistonda ijtimoiy maktabgacha ta’limning vujudga kelishi va taraqqiyot bosqichlari.
O’lkamizda XIX asrning 80-90-yillariga kelib maktabgacha ijtimoiy tarbiya tizimini vujudga keltirish g’oyalari yetila boshladi. O’sha davrda yashab ijod etgan ma’rifatparvar mahalliy ziyolilar ayollarning og’ir ahvoliva bolalar nazoratsizligini e’tiborga olib, bu masalaning yechimini izlay boshlaydi. Jumladan, 1872- yilda Turkistonda tuzilgan “Jamiyati hayriya” tarkibiga kirgan ziyolilar vakillari tomonidan miskinlar uylari, tunash joylari, ilk tug’ruqxonalar bilan bir qatorda, ota-onasi bo‘lmagan bolalar uchun yetimxonalar (dastlabki bolalar uylari) tashkil etildi. Butun Turkiston bo’yicha 150-200 nafar bolani qamrab olgan ushbu yetimxonalarda ham yasli yoshidagi, ham maktab yoshidagi bolalar tarbiyalangan. 1891-yilda “Bog’dorchilik” jamiyati tomonidan Toshkent istirohat bog’ida maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar uchun “Bolalar maydonchasi” ko’rinishida birinchi bolalar bog’chasi ochilgan. Bolalar bog’chasi uchun istirohat bog’i hududidan sersoya joy ajratib berilgan bo‘lib, bu yerda arg’imchoqlar, qayiqlar o’rnatilgan, turli o’yinchoqlar tayyorlangan. Bundan tashqari, maydonchada kattagina gulzor tashkil etilib, bu yerda bolalar o’simliklarni parvarish qilish bilan mashg’ul bo‘lgan. Ammo 1891-1903yillar mobaynida mablag‘ taqchilligi sababli bog’cha bir necha marta yopilgan.
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta’lim – tarbiya ishlarini rejalashtirish.
Bola oilaning quvonchi,ota-onaning ko'magi,jamiyatning hayotiy kuchidir.
U hayotimiz va naslimiz davomchisi,orzularimiz mevasi,shaxsiy g'urur,har tomondan kelajagimiz,qurgan baxtimizdir. Lekin, tarbiya qiyin vazifa bo'lib,ota-onalar har doim ham farzand tarbiyasida kerakli natijalarga erisha olmadilar.
Oila - bu murabboiyatning bir qismi , unda yangi odam tug'iladi ; _ bu kichik
ijtimoiy guruh uchun hayotning hayot ichidagi maktabi hisoblanadi . Ota-onalar
tomonidan birinchi ustozi va tarbiyachisi sifatida birinchi navbatdagi ruhiy tegishli
tayyor bo'lishi kerak.
Har bir ota-ona farzandlari bilimli , baxtli , saodatli , istiqboli porloq
bo'lishini orzu qiladi va shu haqida mumkin uchun butun umrini, bor- yo 'g'ini
sarflaydi . Bu bolasevar xalqimizning qalbiga singib ketgan fazilatdir.
Sharq mutafakkirlaridan biri Abul Lays Samarqandiy “Boʻston-ul orifiyn" asarida
"Ey o'g'il,farzandlaringni tarbiyalashdan oldingi o'zingni tarbiyala,tarbiya ko'rgan
oilada baodob, yaxshi fazilatli, bilimli odam voyaga yetadi» -, deb yaxshi tarbiya
muhimligini ta'kidlaydi.U ota-onalarning huquqlar va burchlari, saxovati,baxt-
saodati, insonning olijanob fazilatlari, qadr-qimmati, sadoqati va samimiyligi,
sog'lig'i haqida qimmatli tushunchalar berdi.Farzand tarbiyasida ota-onaning o'rni
ko'plab xalqning qimmatli durdona hikmatlarida juda muxim ekanligi ta’kidlanadi. Ota-onalarning bola tarbiyadagi o'rni to'g'risida haqida maqolni keltirish mumkin: Agar bog'ingiz bo'lsa, uni barpo eting, agar o'g'ling bo'lsa, mulla qilib tarbiyalang. Agar daraxt mevadan oladigan bo’lsangiz, uni Nijolidan o'stiring. Ekinlarni suv bilan, bolani esa ta'lim bilan o'stir- inson.Bizning madaniy va ma'naviy merosimiz bo'lgan hadisda ota -onalar va bolalarning huquqlari, ta'lim, axloq, do'stlik, qorindoshlik, mehr-oqibat, adolat va insof bilan bir qatordadir deyilgan.
Farzandlar tarbiyasida ota-onalarning jamiyatdagi o'rni va nufuzi juda
muximdir. Bu narsa martaba bilan belgilanmaydi. Eng yaxshi obro' -halol mehnat.
Jamiyatda halol mehnat qilish obro'si oilada bolalar tarbiyasiga rivojlanishi ta'sir
ko'proq buyukdir. Bola ham ota-onasiga o'xshab qolishga intiladi.
Pedagogik bilimlar, albatta, ota-onalar
farzandlarini qanday odamlar tarbiyalaydi va ularda qanday xususiyatlarni shakllantira oladi degan savol to'g'risida aniq tasavvurga ega bo'lishi shart. Bolani to'g'ri tarbiyalash uchun uni yaxshi bilish kerak va buning uchun pedagogik
- texnik bilim talab qilinadi. Ular ota-onalarga qarama-qarshiliklarini tahlil
qilishda va uni tarbiyasi uchun to'g'ri yo'lni topishda yordam beradi.Ota-onalar
bolalarni tarbiyalashda pedagog -tibbiyot axloq qoidalariga rioya qilishlari
shart.
Jamiyatda farzandni tarbiyalash ota-onalarning shaxsiy ishi emas, balki
hisobot ota-onalarining ijtimoiy burchidir. Ota-onalar farzandlarining tarbiyasi
uchun ijtimoiy mas'uldirlar. Insonlar qadr-qimmati, uning jamiyatga qilgan
foydalari bilan o'lchanadi. Ota-onalar farzandlarining tarbiyachilari
shuning uchun ular o'z farzandlarini olijanob fazilat,bilim va madaniyat sohibi
sifatida o'z xalqlarining yaxshi an'analari va shaxsiy an'analari ruhida
tarbiyalashlari kerak. Oiladagi axloqiy shaxsiy jarayonlar bola tug'ilishidan oldin
boshlanadi. U ko'plab ta'sirlar ostida shakllanadi. Bu haqida shaxsiy
munosabatlarning normalari, ota-onalarning namunasi, qonun hujjatlari ma'lumot darajasi, madaniyati darajasi va hisobot estetik madaniyati va pirovardida oilani tashkil etish katta rol o’ynaydi.Ushbu haqida oilada axloqiy tarbiyalash mazmunini tashkil etadi va bir qator xususiyatlarni o'z ichiga oladi: Ba'zi oilalarda farzand tarbiyasi faqat onaning zimmasida, ota buni qilishdan bosh tortadi.
Hozirgi sharoitda oilalarda umuminsoniy va milliy davlatlarga tayangan,
sharqona axloqiy ishlab chiqarish aks etgan ma'naviy -axloqiy munosabatlar qaror
topmoqda. Oilalarda huquqiy,axloqiy va ruhiy asoslar takomillashib bormoqda.
Uyda sog'lom axloqiy, o'zaro muomala muhiti madaniyati, axloqiy chuqur
ildiz otmasa, bo'shliq, kasallikning qaror topishi muqarrardir.
Aslini haqida,har bir oila ijtimoiy tizim,struktura sifatida jamiyat oldida
ma'lum bir funktsiyalarni amalga oshirish. Oilaning ijtimoiy funksiyalari haqidaa
gapirganda, bir tomonidan jamiyatning oilaga ta'sirini,yana bir tomonidan esa
umumiy ijtimoiy tizimda oilaning oʻrni, oilaning har l tomonidan ijtimoiy
"Ekonomi va sotsium" № 1(92) 202 2 www.iupr.ru
(jamoatchilik) funktsiyalarini olish kerak. Shu oʻrinda taʼkidlab oʻtish
kerak oila foydali funktsiyalarni bajaradi:
• iqtisodiy;
• reproduktiv;
• tarbiyaviy;
• rekreativ;
• kommunikativ;
• tartibga soluvchi.
Yuqorida sanab oʻtilganlar hozirgi zamon oilasi haqida funktsiyalarining
Yagona klassifikatsiyasini tashkil qilish va boshqalar bo'lmadi, chunki, ayrim manbalarda: naslni harakat davom, tarbiyaviy, xoʻjalik va oʻzaro yordam kabi funksiyalar hozirgi zamon
oilasining muhim funktsiyalari sif atida koʻrsatib oʻtilgan.
Maktabgacha ta ' lim tashkiloti o ' ning o'ziga mos etib har bir bola
shaxsini maksimal rivojlantirish va uni keyingi narsaga tayyorgarligini ta'minlash tashkilotda yaxshilash davolash mikroklimat va vaziyatni olish.
Maktabgacha kerak bolalarning oilada o'z "erkaklar"ini inglizcha juda
muhimhaqida.Pedagoglar va psixologlar oila muammolarini, uning an'ana
va udumlarini, bola shaxsiylashtirish uyda oilaning ta'sirini ko'plab
tadqiqo tlarda o'rganganlar. Bola ota – onaning joyi tarbiyaviy ta'sir etish
mahsuli emas. U o'z oilasini o'zicha tushunadi va qabul qiladi. Oiladagi o'zo'rnini
o'zaroaloqada uchunva oilada o'zinishaxs sifatidaanglaydi.Bolalaroilada
ro'y berayotga n hodisalarga kattalarga nisbatan boshqacha baho beradilar. Biz
qachonki atrofimizdagiolamni bola ko'zi bilan ko'rishga o'rganib olganimizdan
so'nggina, ularning to'g'ri tushunamaniz, pichanajonlariga, qayg'ulariga yordam bera olamiz. Bugun maktabgacha pedagogika maktabgacha kerak bolalarning
oilada bolani shaxs sifatida idrok olingan va uning ijtimoiy voqealar
taraqqiyotiga ta'siri, oila a'zolarining o'zaro munosabatlari bilan ijtimoiy rolik
haqidagi tasavvurlar haqida, kattalarga taqlid orqali muloqot ko'nikma va
malaka tarkib topishi kabi masalalar o'rganilmoqda.