Đqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi
Yüklə 287,26 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Adambaşına, kq. Azərbaycan 58 *
59 129
*
131 118 *
119 121
*
123 124 *
126 Ermənistan 90 175
167 181
201 Belarus 871 837
856 901
904 Gürcüstan 65 96
... ...
... Qazaxıstan 114 166
154 156
150 Qırğızıstan 213 222
242 262
253 Moldava 91 105
105 56
76 Rusiya
201 197
198 191
203 Tacikistan 49 81
82 94
89 Türkmənistan 17 23
... ...
... Özbəkistan 29 35
38 44
... Ukrayna 403 413
416 411
423 * Yuxarı Qarabağın erməni əhalisi daxil olmaqla
qtisadiyyatın sahələri üzrə kənd və meşə təsərrüfafında ümumi daxili məhsul 2008-ci ildə 2167.0 mln.manat təşkil edib. Bu da faiz nisbəti ilə 1995-ci ildəki 25,3 faizdən 2008-ci ildə 5,7 Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
11
faizə qədər azalma deməkdir. (Cədvəl 6. Cədvəl 7. )
Đ qtisadiyyatın sahələri üzrə ümumi daxili məhsul (faktiki qiymətlərlə) İ llər Сə mi o cümlədən sənaye kənd və meşə təsərrüfatı tikinti nəqliyyat və rabitə digər sahələr mln manat 1995 2133.8
582 540.2
79.4 370.4
561.8 1996 2732.6
706.1 681.5
254.4 279.7
810.9 1997 3158.3
799.8 632
368.5 331.6
1026.4 1998 3440.6
756.8 618.3
445.9 412.7
1206.9 1999 3775.1 1065.5 687.9 410.7
404.5 1206.5
2000 4718.1
1699 751
308 567.1
1393 2001 5315.6 1999.6 780.3 310.7
538.9 1686.1
2002 6062.5 2270.1 834.8 528
597.1 1832.5
2003 7146.5 2666.9 876 802
713.8 2087.8
2004 8530.2 3268.6 923.5 1062.1
812.4 2463.6
2005 12522.5 6190.1 1072 1171.6
932.1 3156.7
2006 18746.2 10731.7 1263.2 1445.5 1242.9 4062.9
26815.1 16252.4 1486.8 1898 1525.5
5652.4 2008 * 38005.7 21818.9 2167.0 2881.9 2651.4 8486.5
100
27.2 25.3
3.7 17.4
26.4 1996 100
25.8 24.9
9.3 10.2
29.8 1997 100
25.3 20
11.7 10.5
32.5 1998 100
21.9 18
13 12
35.1 1999 100
28.2 18.2
10.9 10.7
32 2000 100
36.1 15.9
6.5 12
29.5 2001 100
37.6 14.7
5.8 10.1
31.8 2002 100
37.4 13.8
8.7 9.8
30.3 Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
12
2003 100
37.2 12.3
11.2 10
29.3 2004 100
38.3 10.8
12.5 9.5
28.9 2005 100
49.4 8.6
9.4 7.4
25.2 2006 100
57.3 6.7
7.7 6.6
21.7 2007 100
60.6 5.5
7.1 5.7
21.1 2008 * 100
57.4 5.7
7.6 7.0
22.3 * ilkin məlumat Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, 2009 Digər tədəfdən ümumi daxili məhsulun artdığı şəraitdə kənd təsərrüfatında ümumi daxili məhsul 1995-ci ildə 25 faiz, 1996-cı ildə 24.9 faiz, 1997-ci ildə 20 faiz, 1998-ci ildə 18 faiz, 2000 ci ildə 15 faiz, 2001-ci ildə 14.7 faiz, 2002-ci ildə 13.8 faiz, 2003-cü ildə 12.3, 2004-cü ildə 10 faiz, 2005-ci ildə 8,6 faiz, 2006-cı ildə 6,7 faiz, 2007-ci ildə 5,5 faiz, 2008-ci ildə 5,7 faiz olub. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, kənd təsərrüfatında ümumi daxili məhsul 2000-ci ildən sürətlə azalmağa doğru istiqamət götürüb. 2007-ci ildə ən aşağı səviyyəyə düşüb. 2008-ci ildə 2007-ci illə müqayisədə cüzi də olsa artıma doğru dəyişiklik baş verib. (Diaqram . 5. 6)
Sovetlər Đttifaqı dağıldıqdan sonra Azərbaycanın kənd təsərrüfatında geriləmə baş verdi. Sonrakı illərdə isə getdikcə irəliləmə nəzərə çarpmağa başladı. Belə ki, 1995-ci ildə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 713.4 milyon manat idisə, bu rəqəm 13 il sonra 2008-ci ildə 3308 milyon manat olmuşdu. illər üzrə baxsaq görərik bu artımlar cox azlıq təşkil edir, yəni hər ilə düşən artımın Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
13
qiyməti o qədər də çox deyil. Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu faktiki mövcud qiymətlərlə bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə 1995-ci ildə 713,4 milyon manat idisə, 1996 –cı ildə bu rəqəm 903,7 mln manat, 1997-ci ildə 824,5 mln manat, 1998-ci ildə 884,3 mln manat, 1999-cu ildə 946,2 mln manat, 2000-ci ildə 1060,7 mln manat olub. Bu istiqamətdə ən aşağı rəqəm 2007- ci ildə qeydə alınıb- 2765 mln manat. 2008-ci ildə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 2007-ci ildəki 2765 mln manat səviyyəsindən 3 308,4 milyon manata çatıb. (Cədvəl 8 )
Bütün təsərrüfat kateqoriyaları 1995 713.4
418.1 295.3
1996 903.7
529.7 374
1997 824.5
486.5 338
1998 884.3
538.6 345.7
1999 946.2
541.7 404.5
2000 1060.7
617.7 443
2001 1179.9
718.6 461.3
2002 1270.5
774.1 496.4
2003 1366.5
807 559.5
2004 1476.6
874.8 601.8
2005 1732.1
988.2 743.9
2006 1969.7
1124.3 845.4
2007 2765
1726.4 1038.6
2008 3308.4
2085.0 1223.4
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, 2009 Diaqram: illər üzrə kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu (1995-2008) Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
14
500
1000 1500
2000 2500
3000 3500
Kənd Təsərrüfatının ümumi məhsulu
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, 2009
Rəsmi rəqəmlər göstərir ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə bağlı çəkilən xərclərin strukturunda əməkhaqqı ödənişi 20 il əvvəllə müqayisədə 2008-ci ildə ümumi xərclərin 61 faizindən 30 faizinədək azalıb. Bununla paralel sığorta ödəmələri də azalıb. Material xərclər isə 1998-ci ildən 2005-ci ilə qədər artan xətt üzrə istiqamət alıb. 2006-ci ildən başlayaraq azalıb. 2008-ci ildə 1996-cı ildəki səviyyəsinə - 49.3
faizə düşüb. Bitkiçilik məhsullarına çəkilən material xərclər, əsas vəsaitlərin amortizasiyası azaldığı halda heyvandarlıqda marerial xərclər artsa da əsas vəsaitlərin amortizasiyası azalıb. (Cədvəl 9) Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına çəkilən xərclərın strukturu (faizlə) İ llər Xərclər- cəmi Ondan ə mək haqqı ödənişi material xərcləri ə sas vəsaitlərin а mortizasiyası sığorta ödəmələri. sair Kənd təsərrüfatı 1990
100 61.5
24.2 5.9
3.6 4.8
1995 100
33.7 47.8
1.6 3.3
13.6 1996
100 30.0
49.9 4.9
1.5 13.7
1997 100
29.5 47.4
8.4 0.9
13.8 1998
100 17.0
53.8 8.6
2.5 18.1
1999 100
20.9 55.8
8.2 0.3
14.8 2000
100 19.3
56.7 7.1
0.3 16.6
2001 100
25.1 59.0
8.4 0.1
7.4 Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
15
2002
100 26.9
56.7 11.8
0.1 4.5
2003 100
24.9 56.0
11.2 0.3
7.6 2004
100 27.7
55.8 10.5
0.1 5.9
2005 100
29.5 59.1
9.3 0.3
1.8 2006
100 27.4
53.7 8.9
0.3 9.7
2007 100
31.7 51.1
4.9 0.3
12.0 2008
100 30.2
49.3 4.1
0.2 16.2
Bitkiçilik. 1990
100 71.2
15.0 5.6
4.6 3.6
1995 100
38.7 41.9
1.6 4.1
13.7 1996
100 34.9
44.9 4.8
1.8 13.6
1997 100
33.0 46.2
8.3 1.0
11.5 1998
100 18.2
49.3 8.3
3.0 21.2
1999 100
21.1 58.5
8.5 0.2
11.7 2000
100 19.8
64.9 7.8
0.3 7.2
2001 100
25.3 58.7
8.8 0.1
7.1 2002
100 27.6
54.6 13.5
0.2 4.1
2003 100
22.8 55.8
13.4 0.1
7.9 2004
100 25.8
57.2 11.8
0.1 5.1
2005 100
27.7 61.4
10.5 0.3
0.1 2006
100 25.4
57.3 9.6
0.3 7.4
2007 100
29.3 57.1
5.6 0.1
7.9 2008
100 29.0
48.9 4.7
0.1 17.3
Heyvandarlıq 1990
100 40.2
46.8 6.5
1.2 5.3
1995 100
16.4 72.7
1.7 0.6
8.6 1996
100 13.7
71.6 5.7
0.3 8.7
1997 100
14.5 64.9
11.2 0.4
9.0 1998
100 14.9
62.2 9.1
1.5 12.3
1999 100
23.5 56.4
8.3 0.4
11.4 2000
100 23.2
54.1 7.2
0.6 14.9
2001 100
26.4 64.7
8.3 - 0.6 2002 100
26.3 64.4
9.0 - 0.3 2003 100
31.9 60.0
4.9 0.9
2.3 2004
100 35.4
57.4 7.0
- 0.2
2005 100
34.5 53.2
5.7 0.4
6.2 2006
100 34.1
48.3 8.6
0.2 8.8
2007 100
39.5 53.6
4.3 0.9
1.7 2008
100 38.4
55.8 4.3
0.5 1.0
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, 2009 Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
16
Rəsmi açıqlamalara əsasən kənd təsərrüfatının ÜDM-də payı artmaqdadır. 2009-cu ildə Azərbaycanın ÜDM-nin 6,7 faizi kənd təsərrüfatının payına düşüb.2009-cu ildə 2988,3 min ton taxıl, 1177,9 min ton tərəvəz, 983 min ton kartof, 721 min ton meyvə, 411 min ton tarla bitkiləri istehsal edilib. 1995-ci ilə nisbətdə ölkədə taxıl istehsalı 3,2 dəfə, tərəvəz istehsalı 2,8 dəfə, meyvə istehsalı 2,2 dəfə, kartof istehsalı 6,3 faiz artıb. 2009-cu ildə Azərbaycanda 2320,6 milyon manat dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal olunub.Đstehsal olunmuş məhsulların faktiki qiymətlə dəyəri 3433,4 milyon manat təşkil edir ki, bu da 2008-ci ilə nisbətən 3,5 faiz çoxdur. Müsbət nəticələrlə yanaşı bu gün aqrar sahədə bir sıra həlli vacib olan problemlər mövcuddur, o cümlədən: bitkiçilik sahəsində - məhsuldarlıq səviyyəsinin artırılması; becərmə texnologiyaların və aqrotexniki qaydaların lazımi səviyyəyə çatdırılması; çoxillik əkmələr olan bağların bərpa olunması; dağlıq və dağətəyi torpaqların becərməyə cəlb edilməsi; məhsul istehsalı və emalı sahələri arasında əlaqələrin lazımı səviyyədə qurulması; sahəyə investisiya qoyuluşu, fermer təsərrüfatlarının yüksək keyfiyyətli toxumlarla təmin olunması; aqrokimyəvi tədbirlər, müvafiq texnika və mexanikləşdirilmiş anbarlarla təchizat məsələlərin həll edilməsi; heyvandarlıq sahəsində - süni mayalandırma məntəqələrinin fəaliyyətlərinin zəif olması; avadanlıq, toxum, maye azot, xüsusi nəqliyyat vasitələri ilə təminatın aşağı olması; yem bazasının yaxşılaşdırılması üçün əsaslı tədbirlərin görülməsi; quşçuluğun inkişafı məqsədilə özəl təsərrüfatların və quşçuluq fabriklərinin fəaliyyətlərinin yaxşılaşdırılmasına dair kompleks tədbirlərin ləng həyata keçirilməsi; heyvandarlıq məhsullarının istehsalı, emalı. tədarükü, idxalı üzərində ciddi baytarlıq nəzarətinin təmin olunması; heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması; meliorasiya və su təsərrüfatı sahəsində -. istismar olunan magistral kanalların, kollektorların, su anbarlarının, hidroqovşaqların tələb olunan texniki səviyyədə saxlanılması.
Beynəlxalq təcrübədə aqrar sahənin inkişaf etdirilməsi məqsədilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan fiziki və ya hüquqi şəxslərə dövlət tərəfindən müəyyən güzəştlər verilir. Bu güzəştlərə, təbii fəlakət nəticəsində zərər cəkmiş (kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan) şəxslərə dəymiş zərərin əvəzinin dövlət tərəfindən ödənilməsi, onların banklara olan borclarının ödənilməsi və ya ödəmə vaxtının müəyyən müddətə uzadılması, bütün növ vergilərdən azad olunması və s. daxil edilir.. Azərbaycanda prezidentin 2007-ci ildə imzaladığı
Kənd Təsərrüfatı Đnkişafının Qiymətləndirilməsi və Təkliflər Üzrə Konsepsiya Layihəsi
İqtisadi və Sosial Đnkişaf Mərkəzi www.cesd.az
17
sərəncama uyğun olaraq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına ildə bir dəfə subsidiyalar verilir. Bunun üçün hər il dövlət büdcəsindən 80 milyon manat vəsait ayrılır. Hazırda fermerlər becərdikləri hər hektara görə 40 manat pul alırlar. Bununla bərabər, əkin üçün lazım olan gübrələri 50 faiz güzəştlə əldə edirlər. 2008-ci ildən etibarən isə hökumət əlavə olaraq buğda ə kən fermerlərə daha 40 manat, yəni ümumilikdə 80 manat subsidiya verməyə başlayıb. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin məlumatına görə 2007-ci ildə 1 milyon 54 min hektar, 2008-ci ildə 1 milyon 344 min hektar sahəyə görə fermerlərə subsidiyalar verilib. Ötən il isə 1 milyon 493 min hektar sahədə əkin aparacaq fermerlər subsidiyalardan yararlanmaq hüququ əldə edib. Bu, həm də subsidiyalaşdırılmış əkin sahələrinin əvvəlki illə müqayisədə 150 min hektar çox olması deməkdir. Ümumiyyətlə, 2009-cu ildə bütövlükdə 59 rayonda 1 milyon 493 min hektar sahəyə görə 59 milyon manat həcmində subsidiyanın verilməsi nəzərdə tutulub. Ötən il dövlət büdcəsindən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına ayrılmış subsidiyaların həcmi 70 mln. 978 min 144,8 manat təşkil edib. Bu məbləğdən 59 mln. 838 min 978,8 manatı yanacaq-sürtkü materiallarının alınması, 6 mln. 535,566 min manatı mineral gübrələrin güzəştli şərtlərlə alınması, daha 4 mln. 603,6 min manatı toxumların alınması üçün subsidiyalar olub. Qalan məbləğ digər subsidiyaların payına düşüb. Ümumilikdə, 2007-2009-cu illərdə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına ayrılan subsidiyaların ümumi həcmi 221,2 mln. manat təşkil edib. Bundan 205,5 mln. manat yanacaq-sürtkü materiallarının alınması, buğda əkini və toxum yetişdirilməsi üçün subsidiyaların, daha 15,7 mln. manat mineral gübrələrin güzəştli şərtlərlə satışı üçün və digər subsidiyaların payına düşüb. 2010‐cu ildə isə proqnozlaşdırılan subsidiya ödənişləri 2009‐cu ilin proqnozuna nisbətən 18,2% azdır, faktiki icra göstərici ilə isə təxminən eynidir. Qeyd edək ki, subsidiyalar yalnız dənli və paxlalı əkin sahələrinə görə verilir. Vəsait plastik kartlar vasitəsilə ödənilir. Subsidiyaların ayrılması barədə qərar 2007-ci ildə enerji daşıyıcılarının bahalaşmasının fermerlərə vurduğu ziyanı kompensasiya etmək məqsədilə verilib. Yanacaq və sürtkü yağlarına görə subsidiyaların məbləği hər hektara görə verilən 40 manat pulun tərkibinə daxildir. Hazırda ayrılan subsidiyalar strateji məhsullar olan taxıl və pambığın becərilməsini stimullaşdırmaq üçün yetərli deyil. Mərkəzin təhlillərinə görə, daha çox taxıl və pambıq yığımına nail olmaq üçün subsidiya xərclərini müvafiq olaraq 1,5-2 dəfə artırmaq lazımdır. Yəni taxıl əkini üçün 120 manat, pambıq becərilməsi üçün isə 80 manat subsidiya verilsə, bu, onların yanacaq xərclərinin tam ödənilməsinə imkan yaradacaq. ĐSĐM bu məbləği hesablayan zaman praktiki modellərdən istifadə edib. Hesablamalara görə, taxıl əkən fermerlərə yanacaq xərci üçün ə lavə 32 manat verilsə, bu istiqamətdə olan xərclər tam ödənilər. Sadəcə, yuvarlaq olaraq 40 manat əlavə edilməsini təklif edirik. Burada əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, taxıl əkini ilə |