Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Hər bir xalqın tarixini o xalqın öz oğlu yazmalıdır. Bir xalqın
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK TARİXİNƏ HƏDYAN VƏ YAXUD ZƏRƏRLİ BİR DİSSERTASİYA HAQQINDA
- «Qədim türk ədəbi dilindən orta əsrlər türk ədəbi dilinə (türki) keçid».
- «Orta əsrlər dövrü ümumtürk ədəbi dilinin - «türki»nin dörd regional təzahür forması (oğuz türkisi, qıpçaq türkisi
- «Məhz həmin türkcələrin hər biri orta əsrlər türk ədəbi dili - «türki» kimi özünü göstərir»
- «Bizcə, orta əsrlər dövründə türkinin dörd regional təzahür forması… meydana çıxır. Və bunlar qədim türk
- «Lokallaşmış etnokulturoloji mərkəzlərin hər birində funksional olan ədəbi-kommunikativ sistem orta
- «Buna baxmayaraq, türkinin təşəkkül tapdığı dövrdən - IX əsrdən XVII əsrə - tənəzzülünə qədər
|
Hər bir xalqın tarixini o xalqın öz oğlu yazmalıdır. Bir xalqın tarixinin əleyhdarının onun tarixini yazması düzgün deyil. Çünki həqiqətləri açıb-göstərmək üçün onun ürəyi imkan verməz. Beləliklə, sən də ürəyin hökmü ilə yazırsan, mən də. Mənim- kinin zərəri yoxdur. Mən öz ürəyimin hökmü ilə öz xalqımın tarixini yazıram. Və sənin tarixinin qədimliyini danmıram, bir şey demirəm. Bir qədər əvvəl «Talışo səda» qəzetində belə məqalələriniz var idi: «Azərbaycanın qədim dili. Talış dili». Mən bir şey demədim ki? Yaz, sübut eləyə bilirsən, elə. İqrar Əliyev sənin indi dediyin kimi yazmışdı, söküb-dağıdırlar, akademikin məhsulu heçə çıxır. Çünki əsl zərərli fantaziya o idi. Axı yaxşı olmazmı ki, yazılan düz olsun, qalsın?
258 Amma sənin ürəyinin dedikləri zərərlidir. Sən kimə xidmət et- diyini gərək əməlli düşünəsən. Sən başqasının işinə qarışırsan, həsəd aparırsan, paxıllıq edirsən, iftira yağdırırsan. O tarixin açılmasına imkan verməmək istəyirsən. Amma gecdir. Ora bir mən yox, çoxları yol tapıb və çox düz yol tapıblar. Öz işinlə məşbul olsan, daha yaxşı olar. Madam, məsələn, tat ola-ola, Azərbaycan dilinin, Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı bir akademiya qədər iş görmüş Q.Qeybullayev kimi təmiz ürəklə yaza bilmirsən, yazma, başqa bir xalqın tarixi ilə məşğul ol. Mən sözümü dedim. Amma hələ çox şeyi demədim. Həm də bunu tək sənə yox, eyni tipli hamıya deyirəm. Qardaş,
mənə kömyin lazım deyil, mane olma. Demirəm ermənilər kimi eləyək, deyirəm onlardan ibrət götürək. Milli tariximiz, milli dilimiz naminə…
259
TÜRK TARİXİNƏ HƏDYAN VƏ YAXUD ZƏRƏRLİ BİR DİSSERTASİYA HAQQINDA Azərbaycan mədəniyyət tarixinə hücum dövrüdür. Bir tərəfdən «Dədə Qorqud» kimi müqəddəs abidə, o biri tərəfdən Nizami, Şah İsmayıl, Cəlil Məmmədquluzadə kimi sütunlar haqqında nalayiq sözlər eşidilir, Azərbaycan mədəniyyət və mənəviyyat tarixini yaradanlar gözdən salınır. Azərbaycan türk tarixi isə başdan-binadan saxta konsepsiya əsasında öyrənilir. Elə buna görə də Azərbaycan dilinin mənşəyi məsələsi, ümumxalq Azərbaycan dilinin hansı zəmində və nə vaxt yarandığı haqqında məsələ yekunlaşdırılmamış qalır. Hələ bir çoxları bilmir ki, tarixçi və dilçi xalqın və xalq dilinin təşəkkülünü birlikdə əsaslandırmalıdır. Gözümüzün önündə elə yazılar meydana çıxır ki, onların vətən tarixinə, ümumtürk tarixinə bir hədyan olduğu aşkar görünür və belə əsərlərin hansı cəsarətlə meydana çıxarıldığı təəccüb doğurur. Bir yazımızda qeyd etdiyimiz kimi, keçmişdə yuxarılarda ideoloji məsələlərlə məşğul olan yoldaşlar olurdu və onlar xalqın mədəniyyət tarixi ilə bağlı zərərli meyillərin inki- şafına imkan vermirdi. Hələ o, SSRİ tərkibində olduğumuz, rusların türk tarixinə münasibətinin məlum olduğu, hər yerdə türk tarixi əvəzinə, rus və fars tarixi yazdırdıqları dövr idi. İndi müstəqillik dövrüdür. Belə bir dövrdə xalqın mədəniyyət, dil və tarixini dərinləşdirən alimlər əvəzinə, ölkə daxilində güclü əleyh- darları ilə qarşılaşırıq. Budur, əlimizdə bir doktorluq dissertasiyasının avtoreferatı var. Mövzu belədir:
Müəllifi gənc alim, elmlər namizədi Yadigar Vəli oğlu Əliyevdir. Dissertasiyanın adı çox şey deyir, amma xüsusi diqqət ye- tirməlisən ki, başa düşəsən. Bir şey oxucunu çaşdıra bilər: «qədim türk ədəbi dili», «orta əsrlər türk ədəbi dili - türki» dedikdə türk xalqlarının hər hansı birinin dilindən söhbət getmir. Balkandan tutmuş Yaponiya ərazilərinə qədər yayılmış türk dillərinin hamısı nəzərdə tutulur. Yəni müəllifin fikrini nəzərdə tutduğu tarixi dövrlə birlikdə aydınlaşdırsaq, bu o deməkdir ki, VI – X əsrlərdə Yer 260
üzündə bir (bir dənə) türk ədəbi dili olub və bu dil XI əsrdən birdən-birə «türki» adlanan yeni bir türk ədəbi dilinə (bir dilə) çevrilib və XVII əsrə qədər bir dil olaraq qalıb, nə dəyişibsə, bir di- lin daxilində baş verə bilən dəyişmələrdən ibarət olub. Yəni XVIII əsrə qədər bizim tanıdığımız qazax, qırğız, özbək, türkmən, çuvaş, tatar, başqırd, uyğur, Azərbaycan … dillərinin heç biri olmayıb, biri digərindən fərqlənən türk dilləri olmayıb. Yalnız «türki» adlı vahid bir ədəbi dil olub. XVIII əsrdən sonrakı dövr barədə müəllif nə düşünür, onu bilmirik, çünki bu barədə bir söz deməyib. Beləcə, çox sadə. Bu qədər xalqın dilini bu cür sadə yolla həll etmək bu vaxta qədər nə rusların, nə farsların, nə də ermənilərin ağlına gəlib. Belə «ağıllı» fikri elə öz içərimizdəkilər tapıb deyə bilərdilər ki, onlar da tapıb deyiblər. Çünki həmişə xarici düşməndən çox, daxildəkilərdən zərər çəkmişik və Qarabağ da belə daxili düşmənlərin köməyi ilə getdi. Dissertasiya başdan-başa ziddiyyətli fikirlərlə doludur. Səbəb odur ki, bütövlükdə əsərdəki konsepsiya, türk dillərinin tarixinə baxış yanlışdır və bu hal əksər cümlələrdə müəllifi çıxılmaz vəziyyətdə qoyur. Lap elə avtoreferatın ilk cümləsinə baxaq: «Qədim türk ədəbi dilinə məxsus norma xüsusiyyətlərinin orta əsr- lərin ümumtürk ədəbi dilinə (türki) ötürülməsi problemi türkologiyada yetərincə tədqiq edilməmişdir. Prof.Ə.R.Tenişev, prof.N.Q.Cəfərov orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dili - «türki» haqqın- da məqalələr yazmış, Orxon-Yenisey abidələrinin bəzi dil xüsusiy- yətlərinin orta türk dövrü yazılı abidələrində davam və inkişaf et- dirildiyini göstərmişlər». (s.3) Oxucu görsün – aydın deyir: «qədim türk ədəbi dilinə məxsus norma xüsusiyyətlərinin orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dilinə (türki) ötürülməsi…» Deməli, müəllif Türk xaqanlığından XVIII əsrə qədərki dövrdə bir «qədim türk dili», bir də «türki ədəbi dili» adlı iki dil tanıyır. Bunun üçün iki alimin adını çəkmədiyi məqalələrinə əsaslanır. «Norma xüsusiyyətlərinin ötürülməsindən» danışır. Norma xüsusiyyətləri ötürülmüşsə, o dillər necə fərqlənə bilərdilər və ümumən «norma xüsusiyyətlərinin ötürülməsi» nə deməkdir? Belə çıxır ki, kimlərsə bu «dillərin» başı üzərində durmuş imiş və gözləyib, X əsr gəlib çatanda qədim türk dilinin norma xüsusiyyətlərini qoyun sürüsü kimi «türki»nin içərilərinə ötürüb. 261
Müəllif başa düşməlidir ki, heç kim bu «ötürmək»lə şüurlu şəkildə məşğul olmur. Dil inkişaf edir və dildə təkmilləşmə, səlisləşmə, eyni zamanda arxaikləşmə baş verir. «…paralel dil faktlarından bəzisi normalaşır, digər qismi isə sabit situasiyalara, üslubi məqamlara təhkim olunurlar».(s.3) Kim təhkim eləyir bunu? Dil faktlarını təhkim eləmək olarmı? «Sabit situasiyalar» nə deməkdir? Görün necə yeni «kəşflər» var: «Genetik və xronoloji baxımdan orta türk dövrü qədim türk dövrünün davamı olduğu kimi, hər iki dövrün etnik və dil prosesləri arasında da varislik (sələf-xələf rabitəsi) özünü göstərir».(s.9) Bəs nə cür olmalı idi? Bəlkə «türki» öz ilha- mını başqa dillərdən almalı idi? Baxın, çox mühüm ideyalardan biri budur: «Orta əsrlər dövrü ümumtürk ədəbi dilinin - «türki»nin dörd regional təzahür forması (oğuz türkisi, qıpçaq türkisi, karluq türkisi, uyğur türkisi) müəyyən edilir…» (s.6)
Müəllifin izahından və elə cümlədən də aydın olur ki, bunlar (oğuz türkisi, qıpçaq türkisi, karluq türkisi, uyğur türkisi) dil de- yil, dil birdir – türkidir, bunlar bir dilin regional təzahürləridir. Oğuz türkcəsi dedikdə bugünki bölgüyə düşən dillər – türk, türkmən, Azərbaycan, qaqauz, mesxet türklərinin dil birliyi nəzərdə tutulmur. Bunlar dil deyil, türkinin regional təzahürüdür. Dörd regional təzahürün hamısı bir dil deməkdir. Bir qədər sonra lap konkret fikrini verəcəyik. Müəllifin fikrincə, «türki» XVII əsrdə tənəzzül edir, yəni XVII əsrə kimi vahid dil kimi gələn «türki» bu əsrdə dəyişikliyə uğrayır. Dəyişiklik nədən ibarət olur – bilinmir. Bu şəkildə götürdükdə, deməli, Həsənoğlu da, Qazi Bürha- nəddin də, Nəsimi də, Şah İsmayıl da, Füzuli də, Qurbani də, Saib Təbrizi də, Qövsi də, Məsihi də elə bir dildə (yəni türki adlanan dildə) yazmışlar ki, onların sənət nümunələrinin yalnız türk, türkmən, qaqauz xalqları üçün deyil, başqırd, qazax, çuvaş, qırğız, uyğur, xakas, şor, yakut, özbək xalqları üçün də heç bir fərqi olmayıb. Bu cür saxta «ümumtürkçülük» adı altında türk xalqlarının şanlı tarixinin belinə daş qoymaq istəyirlər. Müəllif vahid «türki» daxilində regional təzahürdən danışır, dildən yox. «Regional təzahür» nə deməkdir? 262
«Regional təzahür» o deməkdir ki, türklər, doğrudur, şimal- qərbdə, cənub-qərbdə, şimal-şərqdə, cənub-şərqdə lokallaşıb, amma bunun dilə dəxli yoxdur, bunların hamısı vahid bir «türki» adlı dildə danışıb, yazıb. «Bunların hamısı» deyəndə, müəllif xalqların adlarını da nəzərə almır, tayfa adı ilə bütün türk xalqlarını dörd qrup (oğuz, qıpçaq, uyğur, karluk) şəklində təsəvvür edir. Biz dilimizin tarixini araşdırıb, onun hansı qədim tarixdən qaynaq aldığını öyrənməyə çalışırıq, faktik olaraq, Yer üzündəki ən qədim dillərdən biri olduğunu üzə çıxarmaq istəyirik, gənc tədqiqatçılarımız isə bütün üzə çıxarılanların üstündən qələm çəkmək istəyirlər. Bir sıra xarici və mürtəce daxili tarixçilərin dediklərini əsaslandırmağa çalışırlar. Bu, xarici (düşmən) ideologiyanın təsirindən irəli gəlir. Sovet dövründə rusların özlərinin siyasətləri vardı: qədim türk tarixinin üzə çıxmasına imkan verməmək Amma indi hindavropalılarr bizə birbaşa heç nə diqtə edə bilmir və bu məqamda yerli kadrlar onların xidmətində hazır dururlar. Dilimizin tarixi ilə bağlı söhbətlə bir qədər sonra yenidən məşğul olacağıq. Hələlik «əsər»dəki bəzi mətləblərə münasibətimizi bildirməkdə davam edək. Mühüm tezislərdən biri
ifadəsidir. Yenə təkrar edirik, müəllifin fikrincə, VI – X əsrlər arasında Balkandan Yapon ərazilərinə qədər olan böyük bir dünyada vahid «qədim türk ədəbi dili» işlənib. Başa düşmək olmur ki, təyyarə yox, televiziya yox, mətbuat yox, cib telefonu yox, bu qədər böyük əraziyə səpələnmiş türklər necə bir ədəbi dildə danışa bilərdilər. Burada əlifba ilə dil eyniləşdirilir. Orxon-Yenisey əlifbasından geniş dairədə bütün tayfalar istifadə edib. Bununla bu qədər geniş ərazidə əhalinin bir dildə danışdığını necə sübut etmək olar? Ərəb əlif- basından bütün ərəb xalqları, farslar və əksər türk xalqları istifadə ediblər. Bu o deməkdirmi ki, bu xalqların hamısı bir ədəbi dildə da- nışıb? Digər tərəfdən, bütün qədim yazılar (Orxon-Yenisey adı ilə ta- nınan yazılar) birlikdə cəmi iki çap vərəqi həcmində deyil, elə abidələr var, bir sözdən, bir cümlədən, bir neçə cümlədən ibarətdir. Uzağı iki səhifəlik yazılar var. Bunlarla «vahid ədəbi dil», «koyne» müəyənləşdirmək olar? 263
«Qədim türk dövrünün başa çatması ilə yeni etnokulturoloji sistem təşəkkül tapır. Yeni yaranmış etnik mədəni sistem köhnə sistemdən fərqli əlamətlərlə səciyyələnir: birinci növbədə qohum dil subyektlərinin etnocoğrafi sərhədlərində dəyişikliklər baş verir; etnik-mədəni sistemin coğrafi hüdudları dağılır. Əvəzində yeni (lakin bu dəfə lokal) etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir. İkincisi, bütün sahələrdə forma və strukturca təmərgüzləşmənin yerini di- ferensiasiya tutur; qədim türk birliyinin etnodil subyektləri ayrılır, vahid kommunikativ sistem ayrı-ayrı ədəbi türkcələrə bölünür. Üçüncüsü, qədim türk birliyinin müxtəlif etnosubyektləri bir-birin- dən ayrılaraq başqa-başqa ərazilərdə lokallaşır və vahid etnokulturoloji məkanın müstəqil etnik–mədəni mühitlərə parçalanması üçün zəmin hazırlanır… Orxon-Yenisey abidələrinin dialektfövqi nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur».(s.4) Doktorluq işi kimi təqdim olunmuş avtoreferatın bu cümlələrinin bir qismi məntiqsiz, bir qismi ziddiyyətlidir. Müəllif nəzərə almır ki, türk xaqanlığı bir neçə dəfə dağılıb, yenidən qurulub və o bu qədər böyük ərazidə heç bir «etnokulturoloji sistem» yarada bilməzdi. Lap yaratmış olsa idi də, o, artıq VIII əsrdə öz ömrünü başa vurmuşdu, yəni etnik-mədəni sistemin coğrafi hüdudları X-XI əsrlədə deyil, artıq VIII əsrdə dağılmışdı. İkincisi, bu etnik-mədəni mühitə bütün türk xalqları (və ya tayfaları) daxil deyildi. Məsələn, şimallı-cənublu Azərbaycan türkləri bu sistemdən kənarda idi. Eyni zamanda bu dağılma nəticəsində «bu dəfə lokal» etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir – fikri də düz deyil. Əksər əhali öz əvvəlki məkanında qalır – uyğur türkləri Azər- baycana, Azərbaycan türkləri uyğur ərazilərinə getmir. Türk Xaqanlıqları az müddətdə yaşayır, mətbuatın olmadığı dövrdə o heç bir dil təmərgüzləşməsi apara bilməzdi və hər kəs öz dilində danışır, ümumi əlifbadan istifadə edirdi. «Vahid kommunikativ sistem ayrı- ayrı ədəbi türkcələrə bölünür» - cümləsində həm yanlış, həm də doğru cəhətlər var: «vahid kommunikativ sistem» ola bilməzdi, amma dillər müstəqil ədəbi türkcələrə doğru həqiqətən inkişafda idi, lakin bu tezis obyektiv gercəkliyin qeyri-şüuri ifadəsindən ibarət olub, müəllif konsepsiyasını əks etdirmir, yəni müəllif bu fikrin əleyhinə «dəlillər» irəli sürməkdə daha ardıcıldır, çünki o, XVIII əsrə qədər «ayrı-ayrı ədəbi türkcələr» tanımır. Dünya bu 264
dövrdə boş-boş ərazilərdən ibarət deyildi ki, etnosubyektlər ayrılaraq istədikləri ərazilərdə lokallaşsınlar. Əksəriyyət öz yerində lokallaşıb. Təbii ki, yerdəyişənlər də olub. Son cümlə ilə müəllif lap gül vurub: «Orxon-Yenisey abidələrinin dialektfövqi nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur». Deməli, bütün türk dilləri Orxon-Yenisey abidələrinin daşıyıcılarından ayrılıb. Deməli, Xəzərin qərbinə türklər Altaydan gəlmədir. Amma dediyimiz kimi, bu «ayrı-ayrı türkcələrlə əvəz olunur»u elə başa düşmək olmaz ki, müəllif X əsrdən yeni türkcələrin yarandığını qəbul edir. Aşağıdakı cümləyə baxaq: «Orta türk dövrünün əvvəllərində (XI-XII əsrlər) türk xalqlarının etnocoğrafi hüdudları bir-birinə yaxın olduqlarından hələ vahid linqvocoğrafi məkan qalmaqda davam edir». (4) Bu sözlərdən sonra güman edirsən ki, indi vahid «linqvoməkan» dağılacaq. Lakin bunun ardınca
«Məhz həmin türkcələrin hər biri orta əsrlər türk ədəbi dili - «türki» kimi özünü göstərir» (s.4) sözləri gəlir və bunlar türkcələrin müstəqilliyini deyil, vahid bir «türki»dən ibarət olduğunu əsaslandırmağa xidmət edir. Birinci cümlənin bir mənası da odur ki, türk tayfaları hələ Xəzərin qərbinə, Anadoluya, müəllifin öz sözü ilə desək, «İrana» yayılmayıb, bu hal sonra baş verəcək. Türk xalqları hələlik köhnə xaqanlıq məkanındadır və bir-birinə çox yaxın yerləşib, odur ki Xaqanlığın dil ənənələrindən hələ xilas ola bilməyib. Təsəvvür edilmir ki, Xaqanlığın bir ucu uzaq Sibirdə, bir tərəfi Xəzərin sağ sahilində idi və bu ərazinin özü də (hələ Anadolu və Qafqaz cəhənnəm!) balaca deyil. «Məhz həmin türkcələrin hər biri «türki» kimi özünü göstərir» - yəni bunların fonetik, leksik və qrammatik fərqi yoxdur və regionları fərqli olsa da, özləri bir dildən ibarətdir.
s.5)
Dörd regional təzahür formasını əvvəldə dedik. İndi müəllif bunları «türk əsaslı ədəbi dillər» adlandırır. Şükür eləmək lazımdır, çünki bunların əsasları başqa dillər də ola bilərmiş. Bir mühüm 265
məntiqsizlik də: belə çıxır ki, XVII-XVIII əsrlərdən sonra bunların «türk əsası» yox olur. Baxın, indi lap açıq deyir:
s.5)
Yenə izah etməli oluruq: deməli, XVIII əsrə qədər qazax, qır- ğız, özbək, başqırd, çuvaş, tatar, Azərbaycan dilləri arasında fərq olmayıb. Görəsən, XVII əsrə aid başqırd, çuvaş, tatar, qazax yazılarını versələr, bu adam onları oxuyub başa düşə bilərmi? Heç erməni razı olarmı ki, deyəsən, sənin dilin VIII əsrə qədər fars, hind, rus, ingilis dillərindən fərqlənməyib? Dillər qohumdur, yaxın cəhətləri də olacaqdır, bu onların dünənə qədər eyni dil olduğu demək deyil ki! Budur, müəllif öz fikrini əvvəlkindən də «sərrast» ifadə etmişdir: «Buna baxmayaraq, türkinin təşəkkül tapdığı dövrdən - IX əsrdən XVII əsrə - tənəzzülünə qədər regional formaların hər birində gedən dil prosesləri prinsipcə fərqlənmir və əslində, vahid dildə gedən proses təsiri bağışlayır». (s.5) Müəllif bu fikrini əsaslandırmaq üçün bir naqis misaldan istifadə edir: «Məsələn, qədim türk yazılı abidələrinin dilində geniş işlənən «ölmək» mənasında uç felinin sonrakı mənaca deformasiyası - «behişt» mənasında «uçmaq» sözü həm
(kursiv mənimdir – lazım olacaq – Q.K.), həm də eyni dövr oğuz, qıpçaq, karluq, uyğur türkləri üçün müştərək dil xüsusiyyətlərinə malik abidədə - «Divani-lüğət-it-türk»də müşahidə olunur». (s.5) «Türki» adlandırdığı dili bölgüdə XI əsrdən başlayır, burada isə IX əsr başlanğıc sayılır. Əsas nəticə isə budur ki, regional türkcələrin heç bir əhəmiyyəti yoxdur və bütün proseslər bir dildə gedən proseslərdir, yəni türk dilləri yoxdur, vahid bir türki var. Verdiyi misalda da aldatmaq istəyir: «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuz dastanıdır, bunu bildik (Amma burda da istifadə edərək türkün tarixi əleyhinə prinsipini davam etdirir). M.Kaşğari lüğətinin məsələyə nə dəxli var? Kaşğari lüğətdə oğuzdan, karlukdan, qıpçaqdan misal verirsə, bu,
sözünün bütün 266
regional türkcələrə aid olduğunu göstərir? Kaşğaridə bu sözün hansı regiona aid olduğu barədə qeyd yoxdur. Lap olsa da, söh- bət X1 əsrdən getmir – misal XVIII əsrə qədərki məsafəyə aid olmalıdır. Bəzən Y.Əliyev özü məcbur olub ayrı-ayrı türk dillərindən danışmalı olur. Məsələn, «…qədim türk birliyinin qohum etnos sub- yektləri diferensiasiya olunur ayrılır və ayrı-ayrı ədəbi dillər – müs- təqil türkcələr təşəkkül tapır».(s.9) Bunlar fikri azdırmaq üçündür. Burada türkcələrin fərqli xüsusiyyətləri, dil məsələləri açılmalı idi. Bu barədə bir kəlmə də müsbət söz deyilmir. Əksinə, müəllif bu türkcələrin heç bir şeylə fərqlənmədiyinin (XVIII əsrə qədər) sübutuna çalışır. Dissertasiyanın məqsədi qalsın, vəzifəsinə baxaq: «qədim türk ədəbi dilindən orta əsrlərin ümumtürk ədəbi dilinə - «türki»yə ötürülmüş ayrı-ayrı dil səviyyələrinə aid normaları araşdırmaq». «Ötürülmüş dil səviyyələri»! Əvvəlki cümlələrdən təsəvvür olunurdu ki, müəllif qədim türk dili ilə dediyi «türki»ni ayrı-ayrı dillər kimi başa düşür. Odur ki o, türk dilinə məxsus hansı fonetik, leksik, qrammatik normaların sıradan çıxdığını araşdırmalı idi, nələrin «ötürüldüyünü» yox. Konsepsiya yanlış olduğundan o, «ötürülənləri» axtarmalı olur. Nəticədə mülahizələri ilə faktlar düz gəlmir. Özü özünə zidd çıxır: «…türk dillərinin yazılı mənbələrindən istifadə edildikdə müqayisəli-tarixi metoda… müraciət edilmişdir». (s.5) «Türk dilləri» tanıyır ki, onların tarixi mənbələrindən, müqa- yisəsindən də danışır? Problem bilərəkdən yanlış qoyulduğu üçün «yeniliklər» adı ilə verilənlər də düzgün ola bilməzdi. Bu məsələnin üzərində dayanmaq istəmirik. Amma bir-iki cəhəti qeyd edək. Qədim türk dili dövründə «…ümumtürk təfəkkürünün məhsulu olan vahid dini-mifoloji sistemin yaranması», «ümumi yazı dilinin, ədəbi nitqin formalaşması», «oğuzların, qıpçaqların və uyğurların qədim dövrün etnokulturoloji proseslərində rolu», «Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə türklərin vahid ədəbi dildən istifadə etdikləri», «ümumxalq dili leksikasının mövcudluğu», «oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil faktlarının inteqrasiyası», «oğuz, qıpçaq, uyğur mənşəli dil xüsusiyyətlərinin ədəbi dil normalarını təşkil etməsi», ədəbi dilin «yazılı və şifahi qol- 267
lara malik olması», orta əsrlər dövründə «regional türkilərin yetiş- məsi», «türkinin dörd regional təzahür formasının müəyyənləşdirilməsi», «karluqların fəal mədəni qüvəyə çevrilməsi», «oğuz etnokulturoloji mərkəzinin təsir radiusunun böyüməsi», «uy- ğurların etnik-mədəni fəallığının zəifləməsi» və s. «ilk dəfə üzə çıxarılmışdır» (s.6). İndi bunları bir-bir izah edək? Vahid dini-mifoloji sistem türk- lərdə bu dövrdə (VI-X əsrlər) yaranmayıb. Mifologiya çox qədimdir (türklər uşaq deyil) və türklərdə əvvəldən vahid şəkildədər. Dini ba- xış – tanrıçılıq isə yazılı mənbələrdə beş min il əvvəldən müşahidə olunur. E.ə. 1700 –cü ilə aid iki elegiyada
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|