QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

 

13.2. Antropogen radiasiya fonu 

Təbii radiasiya fonunun tərkibinə antropogen müdaxilə aşağıdakılar sayılır:  

•

 

Radionuklidlərin süni (qlobal) konsentrasiyası və təbii radionuklidlərin paylanması; 

•

 

Mühitin nüvə-energetik mənşəli ekoloji yeni radioaktiv metabolitlərlə çirklənməsi; 

•

 

Elm, tibb və sənayedə süni radionuklidlərin və digər ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrinin istehsalı 

---

 

187

və istifadəsi. 

Yanacağın çıxarılması  və yandırılması, filizlərin işlənməsi, tikinti materiallarının istehsalı  və istifadə 

edilməsi zamanı fon radionuklidlərin konsentrasiyası mühitin radioaktivliyinin fon geopopulyasiya 

paylanmasını kəskin dəyişir. İstilik elektrik stansiyaları tərəfindən belə çirklənmə kaliumla (

40

K), uranla (

238

U), 

toriumla (

232

Th) daha geniş sahəli olur – çoxküllü daş kömürün yandırılması atmosferə toplanmış halda 

radionuklidlərin atılması ilə müşayiət olunur.  

Maye (karbohidrogenli) yanacaqların daxili yanacaqlı mühərriklərdə yandırılması şəhərlərin havasının aerozol tərkibini 

14C və 40K-la xeyli zənginləşdirir.  

Fosfor gübrələrindən istifadə olunması da ekosistemin bütün həlqələrində əlavə şüalanma yükü yaradır. Bu-

rada ən çox radiasiya təcavüzü nitrofos, ammonium-fosfat, fosforit ununda müşahidə olunub 50 Bk/kq

-1

 (Bk – 

bekkarel=1parçalanma/s) keçir, dozanın formalaşmasında maksimum bioloji effektli radionuklidlərin 

α - 

şüalandırıcı maksimum iştirak edir.  

Qlobal dəyişən radiasiya təsirlərdən başqa,  əlavə ekosistem şüalanma yükü, praktiki olaraq bütün iri 

şəhərlərdə yerləşən metallurgiya müəssisələri tərəfindən daxil edilir.  

Xüsusi antropogen ekoloji yeni şüalandırıcılara nüvə-energetik mənşəli radionuklidlər aiddir. Nüvə 

silahlarının sınaqdan keçirilməsi  şimal yarımkürəsində radionuklidlərin nisbətən bərabər paylanmasına səbəb 

olmuşdur. 1945-ci ildən 1991-ci ilə  qədər planetimizdə nüvə partlayışlarının ümumi sayı 205, o cümlədən 

atmosferdə 508 olmuşdur. Belə partlayışların ən çoxu ABŞ-da aparılmış uyğun olaraq 1085 və 205, ikinci yeri 

Rusiya tutaraq (SSRİ) – 715 və 215 təşkil etmişdir. Fransa 182 partlayış (45-i atmosferdə) həyata keçirmişdir. 

Böyük Britaniya və Çin – uyğun olaraq 42 və 31 (atmosferdə 21 və 22) partlayış yerinə yetirmişdir.  

İkinci yeri energetik təyinatlı nüvə reaktorları (AES) (dünyanın elektrik enerjisinin 30%-ni istehsal edir) və 

Şimali Amerika, Asiya və Avropa ölkələrində nisbətən bərabər paylanmış tədqiqat reaktorları tutur.  

Nüvə-energetik mənşəli daha güclü radioaktiv çirklənmiş mühitin tərkibinə daxil olan mənbənin 

müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, əsas uzunömürlü radionuklidlər sezium (

137

Cs), stronsium (

90

Sr), az miqdarda 

plutonium (

239

Pu və 

240

Pu) hesab olunur. Bu radionuklidlərin parçalanma sürəti, onların mühitdə toplanma 

sürətindən olduqca aşağı olduğundan, müasir mühafizə sistemi və mühitə atılan radionuklidlərin norması 

şəraitində ekosistemlərdə şüalandırıcıların toplanmasına səbəb olur.  

Sr – 90 və Cs – 137, m Kü/km

2

 (Bk/m

-2

)-in şimal yarımkürəsində yağıntılar nəticəsində torpaqda toplanma 

səviyyəsi aşağıdakı kimidir:  

 

İl  1958 

 1963 

  1968 

  1973 

  9

0

Sr … 6,67 (250) 

29,5 (1100)     37,2 (1400) 

 

35,2 (1200) 

 

137

Cs … 10,8 (396)  47,2 (1750) 

 

       56,3 (2100)  

56,3 (2100)