QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

İkinci mərhələ (XIX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövr). Bu mərhələdə ekologiya elmin müstəqil sahəsi 

kimi formalaşır. Mərhələnin başlanğıcı rus alimləri K.F.Rulye (1814-1858), N.A.Seversov (1827-1855) və V.V. 

Dokuçayevin (1846-1903) əsərləri ilə  əlamətdar oldu, onlar ilk dəfə ekologiyanın bir sıra prinsiplərini və 

anlayışlarını  əsaslandırdı, onların tədqiqat nəticələri və elmi fikirləri indiki dövrə kimi öz əhəmiyyətini 

itirməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Amerika ekoloqu Y.Odum (1975) V.V.Dokuçayevi ekologiyanın 

banilərindən biri saymışdır. XIX əsrin 70-ci illərinin sonunda alman hidrobioloqu K.Mebius (1877) biosenoz 

haqqında mühüm anlayış irəli sürür və onu müəyyən mühit şəraitində orqanizmlərin qanunauyğun əlaqələnməsi 

(birləşməsi) hesab edir.  

Moskva Universitetinin professoru Karl Franseviç Rulye 1841-1858-ci illər  ərzində praktiki olaraq 

ekologiyanın prinsipial problemlərinin tam siyahısını vermiş, lakin bu elmi adlandırmaq üçün ifadəli termini 

tapa bilməmişdir. O, ilk olaraq orqanizm və mühitin qarşılıqlı  əlaqəsi prinsipini dəqiq təyin etmişdir. Heç bir 

üzvi canlı orqanizm öz-özünə yaşamır; hər biri onun üçün xarici aləmlə qarşılıqlı təsirdə olduğu üçün yaşamağa 

cəlb olunur və yaşayır. Bu ünsiyyət qanunudur və ya həyat başlanğıcının ikiliyidir (iki tərəfliliyidir), bu onu 

göstərir ki, hər bir canlı həyata (yaşamağa) imkanı qismən özündən, qismən də xaricdən alır.  

Bu prinsipi inkişaf etdirərək K.F.Rulye mühitlə qarşılıqlı  əlaqəni iki kateqoriyaya bölür: «fərdi yaşayış 

hadisəsi» və «ümumi yaşayış hadisəsi», bu, orqanizm səviyyəsində  və populyasiya və biosenoz səviyyəsində 

ekoloji proseslərin müasir təsəvvürünə uyğun gəlir. Rulye çap olunmuş mühazirələrində  və  məqalələrində 

dəyişkənlik, adaptasiya, miqrasiya, insanın təbiətə  təsiri kimi problemlər irəli sürürdü. Orqanizmlərin mühitlə 

qarşılıqlı əlaqə mexanizmlərini Rulye Ç.Darvinin klassik prinsiplərinə yaxın mövqedə müzakirə edirdi, ona görə 

də onu həqiqətən Darvinin sələfi hesab etmək olar. O, zoologiyada xüsusi istiqamətin – heyvanların həyatının 

hərtərəfli öyrənilməsi, onların  ətraf aləmlə mürəkkəb qarşılıqlı  əlaqəsinin aşkar edilməsi məsələlərinin 

tədqiqinin inkişaf etdirilməsini geniş  təbliğ edirdi. Beləliklə, K.F.Rulye heyvanların geniş ekoloji tədqiqat 

sistemini, onun əsasında «zoologiya»nı işləyib hazırlamış, tipik ekoloji məzmunda bir sıra əsərlər, məsələn, su, 

yerüstü və eşici onurğalıların ümumi xüsusiyyətlərinin tiplərə ayrılmasını və b. yazmışdır.  

K.F.Rulyenin baxışları onun şagirdlərinin tədqiqatlarının istiqamətinə  və xarakterinə  dərindən təsir 

göstərmişdir. Onun şagirdlərindən biri olan N.A.Seversov (1827-1885) ilk dəfə Rusiyada ayrıca bir regionun 

dərin ekoloji tədqiqatı  əsasında «Voronej quberniyasının vəhşi heyvan, quş  və  həşəratlarının həyatında dövri 

hadisələr» adlı əsər çap etdirdi.  

Üzvi aləmin əsas evolyusiya faktorlarının aşkar edilməsi ilə Ç.Darvin (1809-1882) ekologiyanın əsaslarının 

inkişafına mühüm qiymətli hədiyyə bağışladı. Evolyusiya mövqeyindən Ç.Darvinin «yaşamaq uğrunda 

mübarizə» ifadəsini canlı aləmin xarici aləmlə, abiotik mühitlə və bir-birləri ilə, yəni mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi 

kimi izah etmək olar.  

1859-cu ildə Ç.Darvinin «Təbii seçmə yolu ilə növün mənşəyi və ya həyat uğrunda mübarizədə yararlı 

cinslərin saxlanması» kitabı  çıxır. Ç.Darvin göstərirdi ki, təbiətdə «yaşayış (həyat) uğrunda mübarizə» təbii 

seçməyə gətirib çıxarır, yəni bu mübarizə evolyusiyanın hərəkətdə olan faktorudur.  

Ekologiya termini birdə-birə yaranmayıb və o, yalnız XIX əsrin sonunda ümumi təsdiqini aldı. XIX əsrin 

ikinci yarısında ekologiyanın əsas məzmunu əsasən heyvan və bitkilərin həyat tərzinin, onların iqlim şəraitinə 

(temperatur, işıq rejimi, rütubətlilik və s.) adaptasiyanın öyrənilməsi idi. Bu sahədə bir sıra mühüm ümumi 

nəticələr çıxarıldı. A.Qumboltun «fizionomik» istiqamətini davam etdirərək Danimarka botaniki A.N.Beketov 

(1825-1902) bitkilərin coğrafi yayılması ilə, onların anatomik və morfoloji quruluşlarının xüsusiyyətləri 

arasındakı  əlaqəni aşkar etdi və ekologiyada fizioloji tədqiqatların  əhəmiyyətini göstərdi. A.F.Middendorf 

Arktika heyvanlarının quruluşunun ümumi xüsusiyyətlərini və  həyatını öyrənərək Qumboltun təlimini zooloji 

obyektdə öyrənilməsinin  əsasını qoydu. D.Allen (1877) Şimali Amerika məməli heyvanlarının və quşların 

iqlimin coğrafi dəyişilməsilə  əlaqədar bədənlərinin və hissələrinin proporsiyasını (nisbətini) və  rənginin 

dəyişməsi üzrə bir sıra ümumi qanunauyğunluqları aşkar etdi.  

Alman bioloqu-təkamülçü Ernst Hekkel (1834-1919) ilk dəfə olaraq ekologiya elmini biologiyanın 

müstəqil və mühüm sahəsi kimi ayıraraq ona ekologiya adını verdi (1866). Özünün «Orqanizmlərin ümumi 

morfologiyası» kapital əsərində o yazırdı: Ekologiya dedikdə biz təbiətin iqtisadiyyatına aid olan biliklərin cəmi 

kimi başa düşürük: ekologiya heyvanların onu əhatə edən mühitlə (həm üzvi, həm də qeyri-üzvi) qarşılıqlı 

əlaqələrinin bütün məcmusunu, hər şeydən əvvəl təmasda olduğu heyvan və bitkilərlə bilavasitə və ya dostluq 

və ya düşmənçilik  əlaqələrini öyrənir. Bir sözlə, ekologiya bütün mürəkkəb qarşılıqlı  əlaqələri öyrənir, bu 

əlaqələri Darvin «yaşamaq uğrunda mübarizə»ni törədən şərait adlandırmışdır.  

---

 

16

Dokuçayevin tədqiqatları Q.F.Morozov tərəfindən davam etdirilərək «Meşə haqqında təlim»  əsərində 

meşənin ekologiyasının  əsasını qoydu. Sonralar Q.N.Vısotskinin işləri meşənin ekologiyası elmini 

zənginləşdirdi.  

XX  əsrin  əvvəllərində hidrobioloqlar, fitosenoloqlar, botaniklər və zooloqların ekoloji məktəbləri 

formalaşır, onların hər birində ekoloji elmin müəyyən tərəfləri inkişaf etməyə başladı. Brüsseldə III Botanika 

konfransında (1910) bitki ekologiyası  rəsmi olaraq fərdlərin ekologiyasına (autekologiya) və qruplaşmaların 

ekologiyasına (sinekologiya) parçalandı. Belə bölgü heyvan ekologiyası və ümumi ekologiyaya da aid edildi.  

Müstəqil bir elm kimi ekologiya 1920-ci illərin  əvvəlində  qəti formalaşdı. Bu dövrdə Amerika alimi 

Ç.Adams (1913) ilk ekoloji məlumatı – heyvanların ekologiyasının öyrənilməsinə dair dərslik, V.Şelvordun 

yerüstü heyvanların qruplaşmaları (1913), S.A.Zernovun hidrobiologiya (1913) üzrə və digər alimlərin (Ç.Elton, 

1927; R.Qessa, 1924; K.Raunkor, 1929) ekoloji məlumatları meydana gəldi. 1913-1920-ci illərdə ekoloji elmi 

cəmiyyətlər təşkil olundu, ekologiyaya dair məcmuələrin əsası qoyuldu, universitetlərdə ekologiya fənni tədris 

olunmağa başladı. Görkəmli rus alimi V.İ,Vernadski biosfer haqqında fundamental təlim yaratdı. 1926-cı ildə 

onun «Biosfer» adlı kitabı çap olunur, orada ilk olaraq canlı orqanizmlərin bütün növlərinin məcmusunun – 

«canlı maddələrin» planetar rolu göstərilir.  

Rusiyada populyasiya ekologiyasının inkişafına S.A.Seversov, S.S.Şvars, N.P.Naumov, Q.A.Viktorov 

böyük yenilik gətirdi. Onların əsərləri bu elm sahəsinin müasir vəziyyətini müəyyənləşdirir.  

Bitkilərdə populyasiyanın tədqiqinin başlanğıcını L.N.Sinski (1948) qoydu, o, növlərin ekoloji və coğrafi 

polimorfizminə aydınlıq gətirdi. Bitkilərin populyasiya ekologiyası haqqında bir sıra məsələlər T.A.Rabotnov 

A.A.Uranov və onların davamçıları tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.  

Populyasiya qanunauyğunluğunun öyrənilməsi növün biosenozda rolunun, qruplaşmanın struktur təşkilinin 

dərk edilməsinə kömək etdi. Ekoloji və  təkamül məsələlərini sıx  əlaqələndirən səmərəli «ekoloji sığınacaq» 

(«ekoloji nişa») konsepsiyası yarandı. Onun hazırlanmasında qərb alimlərinin (C.Qrinnel, Ç.T.Elton, 

R.Makartur, D.Xatçinson və Q.F.Qauzenin) mühüm xidmətləri az olmamışdır.  

Heyvanların morfoloji və  təkamül ekologiyasının inkişafında M.S.Qilyarovun (1949) böyük xidməti 

olmuşdur, onun fikrincə, buğumayaqlıların qurunu zəbt etməsində torpaq keçid mühit olmuşdur.  

İ.S.Serebryakov tərəfindən çiçəkli bitkilərin həyati formalarının yeni dərin təsnifatı yaradılmışdır. Paleoe-

kologiya elmi meydana gəldi, onun vəzifəsi məhv olmuş formaların həyat tərzi  əksinin (şəklinin) bərpa 

edilməsidir.  

1930-40-cı illərdə ekologiyada təbii ekosistemlərin tədqiqində prinsipcə yeni yanaşma əmələ gəldi. 1935-ci 

ildə ingilis alimi A.Tensli ekosistem anlayışını irəli sürdü, 1942-ci ildə V.N.Sukaçov biogeosenoz anlayışını 

əsaslandırdı.  

1930-cu illərdə çoxşaxəli tədqiqatlar və müzakirələrdən sonra biosenologiya sahəsində  əsas nəzəri 

məlumatlar (biosenozların sərhədi və strukturu, sabitlik dərəcəsi, bu sistemin özünütənzimləməsi mümkünlüyü) 

yarandı.  

Ümumi biosenologiya ideyasının inkişafında fitosenoloji tədqiqatların – Rusiyada V.N.Şennikov, 

B.A.Keller, V.V.Alexin, L.Q.Ramenski, A.P.Şennikov, Amerikada F.Klements, Danimarkada K.Raunkiyer, 

İsveçdə Q.Dyu Riye. İsveçrədə İ.Braun-Blanke və b. böyük rolu olmuşdur. Qruplaşmaların morfoloji (fiziono-

mik), ekoloqo-morfoloji, dinamik və b. xüsusiyyətləri  əsasında bitkilərin müxtəlif təsnifat sistemi yaradıldı, 

fitosenozların strukturu, məhsuldarlığı, dinamik əlaqələri öyrənildi, ekoloji indikatorlar haqqında təsəvvürlər 

(anlayışlar) hazırlandı.  

Bitki ekologiyasının fizioloji əsasları üzrə K.A. Timiryazevin ənənəsini davam etdirərək N.A.Maksimov 

çox qiymətli yeniliklər irəli sürdü.  

1930-40-cı illərdə heyvanların ekologiyası haqqında K.Frideriksin (1930), F.Bodenqeymerin (1938), D.N. 

Koşkarovun (1938) və b. yeni məlumatları peyda oldu.  

V.N.Sukaçovdan sonra qlobal ekologiyanın inkişafında biosenozların öyrənilməsi üzrə geobotaniki 

tədqiqatları L.M.Lavrenko (1949, 1971 və b.) aparmış, müxtəlif bitki örtüyünün bioloji kütləsini və 

məhsuldarlığının öyrənilməsi N.İ.Bazilyeviç və L.Y.Rodina (1967 və b.) tərəfindən yerinə yetirilmişdir.  

Torpaqşünaslıq sahəsində V.V.Dokuçayevin ideyalarını İ.P.Gerasimov (1945, 1960 və b.) inkişaf etdirərək 

torpaq örtüyünü biosferin bir elementi kimi öyrənmişdir. Bu istiqamətdə işlər V.R.Volobuyevə (1953 və b.) və 

V.A.Kovdaya (1973 və b.) da məxsusdur, onlar torpaqəmələgəlmə proseslərini xarici faktorlarla əlaqəli 

öyrənmişlər.  

---

 

17

Coğrafi zonaların formalaşmasının təbii proseslərin qarşılıqlı  təsirinin nəticəsi olduğunu A.A.Qriqoryev 

(1966 və b.) öz əsərlərində göstərmişdir. Onun tədqiqatlarında təbii zonaların iqlimin elementlərindən - günəş 

radiasiyası və yağıntıların miqdarından asılılığı müəyyən edilmişdir.  

Biosferin təkamülünün qanunauyğunluğu A.P.Vinoqradov (1967 və b.), K.K.Markov (1960 və b.), 

A.İ.Oparin (1957 və b.) əsərlərində öyrənilmişdir. S.S.Şvars (1973) canlı orqanizmlərin təkamül mexanizmini 

tədqiq etmişdir.  

Biosferin antropogen dəyişməsi kimi aktual problem bir çox tədqiqatların diqqətini cəlb etmişdir. 

D.L.Armand (1966), Y.K.Fyodrov (1972), Y.A.İzrail (1974) və b. rus alimlərinin monoqarfiyaları bu məsələyə 

həsr olunmuşdur. Xarici tədqiqatçılardan P.Dyuvino Tanq (Duvigneand et Tanghe, 1968), B.Kommoner (Com-

moner, 1971), K.Uat (Watt, 1968) və b. monoqrafiyaları da bu problemə həsr edilmişdir.  

Qurunun və okeanların su balansı haqqında «Dünyanın su balansı  və Yerin su ehtiyatları» adlı kollektiv 

monoqrafiyada və M.İ.Lvoviçin (1974 və b.) əsərlərində geniş material verilir. Qlobal ekoloji problemləri 

öyrənmək üçün M.İ.Budıko (1956, 1974 və b.) və Y.Odumun (1971 və b.) əsərlərindən istifadə olunmuşdur.  

Geoekologiyanın inkişafında V.B.Soçava, V.S.Preobrajenski, T.D.Aleksandrova, K.M.Petrov, 

A.A.Veliçko, Q.N.Qolubev (1999), sosial ekologiyanın inkişafında isə E.V.Qirusov, V.A.Los, 

N.M.Məmmədov, Y.A.Markov və b. alimlərin böyük rolu olmuşdur.