Qədim arxivlər haqqında

Antik dünyada arxiv işinin inkişafı.
Qədim Yunanıstanda arxiv işinin təşkilinin başlanğıcı eramızdan əvvəl VI əsrə təsadüf edir. Eramızdan əvvəl 4-cü əsrdə Afinadakı dövlət aktları Metroon məbədində cəmləşmişdi. Digər qədim Yunan şəhər dövlətlərində, eləcə də məbədlərdə (Delfidə, Delos adasında) arxivlər olub. Qədim Romada arxivlər eramızdan əvvəl 5-ci əsrin ortalarında kahinlər tərəfindən idarə olunurdu. Zamanla Saturn məbədində senzura və kvestorlar tərəfindən idarə olunan “Senat arxivi” yaradılır. Hökmdar Avqustun rəhbərliyi altında imperiyanın qurulması ilə Palatine təpəsində imperator arxivləri, senzura arxivləri, məbəd arxivləri və s.yarandı.
Orta əsrlərdə arxivlər.
Şərq ölkələrində orta əsrlərdə arxiv işinin inkişafı özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik idi. Belə ki, orta əsrlərdə XI-XIII əsrlərin bir çox ərəb ölkələrində, İranda, Çində, daha sonra isə Hindistanda Moğol İmperiyasında (Babur dövləti) arxivlər mövcud idi. Eyni tarixi dövrdə Qərb ölkələrində daha yüksək səviyyədə olan kontor işi və sənədlərin saxlanmasının ardıcıl sistemi mövcud idi.
Şərq ölkələrinin bir çox arxivləri inkişaf etmişdi. Tədqiqatçılar VIII əsrin birinci rübünə aid sənədlər aşkar etmişlər. Bunlar ərəb istilası dövrü, dövlət idarəçiliyi sistemi, vergi yığımı və s. ilə bağlı çoxlu materialları özündə ehtiva edirdi. Antik dövrün Orta Asiya dövlətlərində yazı haqqında məlumatları özündə əks etdirən bir sıra abidələr qorunub saxlanılmışdır. Məsələn, Orta Asiya ərazisində Parfiya çarlığının və digər dövlətlərin iqtisadi münasibətlər sistemini və dövlət idarə sistemini səciyyələndirən eramızdan əvvəl I əsrə aid yazıları olan iri qablardan nümunələr tapılmışdır. Orta Asiya arxivləri erkən və inkişaf etmiş orta əsrlərdən etibarən tarixə məlumdur. Zərəfşanın yuxarı axarında Muğ dağında eramızdan əvvəl VIII əsrə aid sənədlər aşkar edilmişdir. Uzun əsrlər boyu saxlanılan, VIII əsrin 1-ci rübünə aid və Orta Asiya xalqlarının ərəblərlə mübarizəsi haqqında məlumatları, Soqdiana (Soqd) iqtisadiyyatına dair məlumatları, vergiləri özündə əks etdirən çoxsaylı sənədlər toplusu hökumət sistemi barədə müəyyən məlumatları günümüzə gətirib çıxarıb. Artıq Orta Asiya və xüsusilə, Özbəkistan arxivləri IX-X əsrin sonlarına aid Samanilər dövlətinə məxsus arxivlərin mövcudluğundan xəbər verir. Burada mərkəzi arxivlərlə yanaşı, ayrı-ayrı vilayətlərin arxivləri də mövcud olub. Bu zaman yazıların saxlandığı taxta materiallar, dəri, perqament kağızla əvəz olunmağa başladı. Tədqiqatlar göstərir ki, bəhs olunan dövrdə şəxsi arxivlər - iri feodalların kitabxanaları da mövcud olub. Məlum olduğu kimi, böyük mütəfəkkir, həkim və filosof Əbu Əli İbn Sina Samani əmirinin arxiv-kitabxanasının müfəssəl təsvirini qoyub. Zamanla oxşar arxivlər başqa xalqlar arasında da formalaşıb.
7-13-cü əsrlərin bir çox Orta Asiya ölkələrində monqol istilasına qədər - (eləcə də İranda, Çində və sonralar Babur Dövlətində) müəyyən qanunauyğunluqda sənədlərin saxlanması sistemi mövcud idi. Bu sistem xüsusilə həmin vaxt Qərbi Avropa ölkələrindən yüksək səviyyədə olub.
Mərkəzi arxivlərlə yanaşı, ayrı-ayrı feodalların arxivləri, ayrı-ayrı ərazi və vilayətlərin arxivləri də mövcud idi. Məsələn, 25 mindən çox qədim erməni əlyazması qorunub saxlanılmışdır; onlardan bəziləri IV əsrin sonlarına aiddir. Həmin əlyazmaların əhəmiyyətli bir hissəsi Matenadaranda toplanmışdır. Gürcüstanın Kiyev Rusı arxivlərinin yaranması 10-cu əsrə təsadüf edir və yazının inkişafı da arxivlərin yaranmasına təkan verib.
İntibah və reformasiya dövrlərində “üçüncü hakimiyyət”in (ilk növbədə burjuaziyanın) feodal imtiyazları və təsisatları ilə mübarizəsi kontekstində artan sahibkar təbəqəsinin nümayəndələri və katolik ruhanilərinin, feodallarının nümayəndələri, zadəganlar tez-tez arxiv sənədlərinə müraciət edirdilər (sonuncular hüquqlarınızı təsdiqləmək üçün sənədlərə müraciət edirdi).
Qərbi Avropada, erkən orta əsrlərdə, adətən, bir yerdən başqa yerə daşınan "barbar" kralların arxivləri yarandı. Böyük monastırlarda, yepiskoplarda və feodal cəngavər qalalarında arxivlər var idi. Tez-tez baş verən yanğınlar və vətəndaş qarşıdurmaları arxivlərin dağıdılmasına səbəb olub. 5-9-cu əsrlərə aid dünyəvi arxivlər bizə demək olar ki, gəlib çatmayıb. Monastır arxivlərindən ən əhəmiyyətlisi Montecassino, Farfa, Bobbio (İtaliya), Paris və Saint-Germain (Fransa), Fulda, Saint-Gallen (Almaniya) arxivləri idi. Qərbdə erkən orta əsrlərin ən böyük arxivi eramızın 4-cü əsrində yaranan Papa Arxivləri (sonralar Vatikan) idi.
10-12-ci əsrlərdə nizamnamələri, şəhər statuslarını, məhkəmə qərarlarını, maliyyə hesabatlarını saxlayan şəhər arxivləri meydana çıxdı; əmtəə əməliyyatlarının artması ilə əlaqədar notariusların arxivləri də yaradılır. Kral hakimiyyətinin yüksəlişi və mərkəzləşmə prosesləri ilə kral arxivlərinin rolu və əhəmiyyəti artır. Belə ki, Fransadakı Kral Arxivləri - Xartiyalar Xəzinədarlığı ölkənin birləşdirilməsi ilə əyalətlərin və ayrı-ayrı feodalların arxivlərini ehtiva edirdi. İspaniyada 15-ci əsrin sonunda birləşməsindən sonra Simankas qalasında panispan kral arxivi yaradılmağa başladı. 14-cü əsrdə İngiltərədə 3 kral arxivi var idi: Vestminster sarayında, Qüllənin qüllələrindən birində və Scrolls Kapellasında. 16-cı əsrdə Dövlət Sənədləri Arxivi yaradılmışdır. İngiltərədə qanunvericilik institutlarının erkən inkişafı və təcrid vəziyyətinə görə ölkənin nisbi təhlükəsizliyi sayəsində çoxlu orta əsr sənədləri qoruna bilmişdir.