Pedagogika fakulteti

Bayon qilishning strukturali-semantik (ichki) turlanishidagi buzilishi ikki 
tur: alaliya va afaziya bilan ko`rsatiladi. 
1. Alaliya - bosh miya qobig’idagi nutq zonalarining bolaning ona kornidagi 
yoki ilk rivojlanish davrida organik shikastlanishi natijasida nutqning yo`q bo`lishi 
yoki rivojlanmay qolishi. Ma‘nodoshlari: disfaziya, erta yoshda paydo bo`ladigan 
bolalar afaziyasi, rivojlanish afaziyasi, gunglik (eskirgan). Nutqning eng 
murakkab nuqsonlaridan biri, bunda nutqiy bayonning paydo bo`lishi va uni kabul 
qilishning barcha bosqichlaridagi tanlash va rejalashtirish operasiyalari buzilgan 

---

bo`ladi. Uning natijasida bolaning nutqiy faoliyati rivojlanmay koladi. Nutq 
harakatlarini boshqarish buziladi, bu tovush chiqarish va so`zning bo`g‘in tarkibiga o`z 
ta‘sirini ko`rsatadi. Qanday nutq mexanizmlari shakllanmagani va ularning qaysi 
bosqichlari darajalari) ko`prok xastalanganiga bog‘liq ravishda alaliyaning bir necha 
turlari uchraydi. 
2. Afaziya - bosh miyaning muayyan joyi shikastlanishi bilan bog’liq holda 
nutqning to`liq yoki qisman yuqolishi. Ma‘nodoshlari: nutqning buzilishi, 
yo`qolishi.Bola nutqining bosh miya jarohatlanishi, neyroinfeksiya yoki, miya shishi 
natijasida yo`qolishi nutqning shakllanib bo`lganidan so`ng yuz beradi. Agar bunday 
buzilish uch yoshdan so`ng sodir bo`lsa, unda bolalar afaziyasi deb nomlanadi. Agar 
buzilish kattaroq yoshda yuz bergan bo`lsa, unda afaziya haqida fikr yuritiladi.Yozma 
nutqning buzilishi. Uning qaysi turi buzilganiga qarab ikki guruxga ajratiladi. 
Maxsuldor tur buzilganida yozuvning zaiflashuvi, reseptli yozma faoliyat buzilganida - 
o`qishning zaiflashuvi kayd qilinadi. 1. Disleksiya - o`qish jarayonining qisman 
o`ziga xos buzilishi.Harflarni idrok etish va tanishdagi qiyinchiliklarda; harflarni 
bo`g‘inlarga qo`shish va bo`g‘inlardan so`z tuzish borasidagi tutilishlarda (bu so`z 
shakllarini noto`g‘ri talqin qilishga olib keladi); agrammatizmda va o`qiganlarini buzib 
tushunishda namoyon bo`ladi. 
2. Disgrafiya - yozish jarayonining qisman o`ziga xos ravishda 
buzilishi.Harfning optik-fazoviy obrazining turg‘un emasligida, harflarning aralashib 
ketishi yoki tushib qolishida, so`zning so`z-bo`g‘in tarkibini bayon qilish va gap 
qurilishida. namoyon bo`ladi. O`qitish davomida yozish jarayoni shakllanmagan 
xollarida agrafiya haqida fikr yuritiladi. Bolalardagi yozish va o`qishning buzilishi 
bu jarayonlarni to`liq holda amalga oshirish uchun zarur bo`lgan bilim va kunikmalarni 
uzlashtirishdagi qiyinchiliklar orqali yuzaga keladi. Tadqiqotchilarning ma‘lumotlariga 
ko`ra, bu qiyinchiliklar og‘zaki nutqdagi nuqsonlar (optik shakllardan tashkari), tovush 
tahlili ishining shakllanmagani va ixtiyoriy diqqatning bekarorligi bilan bog‘liq bo`ladi.
Bolalardagi yozish va o`qishning buzilishini yozish, o`qishdagi bilim va 
kunikmalarning yuqolishidan, shuningdek afaziya paytida yuzaga keladigan disleksiya 
(aleksiya) va disgrafiya (agrafiya) day ajrata bilmok lozim. Shunday kilib, 
logopediyada nutq buzilishlarining 11 ta shakli ajratiladi, ulardan 9 tasi orzaki nutq 

---

natijasi va ishlab chiqarishning turli jarayonlaridagi buzilishlarni tashkil etadi. Qolgan 2 
ta shakl esa yozma nutqning buzilish jarayoni bilan bog‘liq holda ajratiladigan 
buzilishlarni uz ichiga oladi. Og‘zaki nutqning buzilishlari orasida disfoniya (afoniya),