Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva
Peşə-sənət leksikasının inkişafında d
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
|
1.3. Peşə-sənət leksikasının inkişafında d
ialekt sözlərinin rolu Xalqın məfkurəsi, elin yaddaşı elə bir xəzinədir ki, onu araşdırdıqca istədiyin qədər dəyərli, zəngin irs tapa bilirsən. Cəmiyyətin inkişafı və müəyyən sosial qrupların formalaşması nəticəsində peşə və sənət leksikası yaranmışdır. Peşə-sənət sözləri qədim tarixə malikdirlər və məhz bu səbəbdən dilin tarixi inkişafı bu sözlərdə daha aydın nəzərə çarpır. Görünür, bu səbəbdəndir ki, peşə-sənət sözləri leksikasında dialekt sözlərə daha çox rast gəlinir. Xalq təbabəti və tibb sahəsinin formalaşmasında da dialekt sözlərin terminləşməsi prosesi diqqəti cəlb edir. Xalq təbabəti, tibb bütün xalqlarda olduğu kimi Azərbaycan xalqının da həyatında qədim dövrlərdən mövcuddur. Coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycan çox mühüm bir strateji ərazidə yerləşir. Bu isə öz növbəsində Azərbaycanda təbabətin inkişafına öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Buna görə də başqa elm sahələrinə nisbətən xalq təbabəti tibb terminlərinin işlənməsinin tarixi daha qədimdir. Çünki xalq təbabəti terminləri bir çox hallarda Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı 65 dilin öz daxili imkanları hesabına yaranır və onların formalaşmasında dialekt və şivələr məhsuldar bir mənbə kimi istifadə olunur. İlk dəfə olaraq A.Cəfərova “Azərbaycan xalq təbabəti terminləri” adlı tədqiqat işində xalq təbabəti ilə elmi təbabət terminlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin aydınlaşdırılmasına xüsusi fikir vermişdir. Bu zaman hər iki laya məxsus terminlərin bir-birindən fərqli və oxşar cəhətlərinin müəy- yənləşdirilməsi, elmi təbabət sistemində xalq təbabəti terminologiyasının rolunun aşkara çıxarılması, nəhayət, elmi təbabətdə hazırda işlədilən bir sıra qəliz, Azərbaycan dilinin qayda-qanunları ilə səslənməyən terminlərin xalq təbabəti terminləri ilə əvəz olunması yollarının konkret faktlarla göstərilməsi də ön plana çəkilmişdir [18]. Xəstəlik adı bildirən terminlərin çox qismi dialekt sözləri hesabına yaranıb. A.Cəfərova yazır: “Xalq təbabəti terminlərinin bu növü işlənmə dairəsinə görə iki cəhətdən diqqəti cəlb edir: onların bir qismi yalnız xalq təbabətində işlənir və bu sözlərdən müasir dialekt və şivələrimizdə fəal şəkildə istifadə olunur” [18,s.25]. Bu baxımdan, xalq tə- babətində işlənmə dairəsi geniş olan terminlərdən biri olan ağırrıx sözünün semantik tutumu maraqlıdır. Bu söz Qərb dialektində göz xəstəliyinin adıdır və tibbdə “göz xəstəliyi” kimi qeyd olunur [151,1s.5], [176,s.35]. “Türk dillərinin etimoloji lüğəti”ndə sözün “xəstə, sağlam olmayan”, V.V.Radlovun “Türk ləhcələrinin sözlüyü”ndə isə Azərbaycan bölgələrində işlək olan “ağırlıq, çəki”, “yorğunluq” mənaları diqqət çəkir [223,s.87], [220,I,161]. Semantik baxımdan sözün Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________ 66 hələ qədim zamanlarda xalq dilində “xəstəlik” anlamında işlək olması faktı ortaya çıxır: Ağırlığım-uğurluğum odlara, Yazda mənlə hoppanmayan yadlara. Göründüyü kimi, ağırrıx sözü ilkin mənasını qorumaqla müasir dildə elmi terminoloji leksikada yer almışdır. Yaxud, ala sözü Bakı zonasında “xəstəlik nəticəsində üzdə əmələ gələn ağ ləkə” mənasında rast gəlinir [150,s.18]. Eyni söz “dəri xəstəliyi” mənasında tibbi termin kimi işləkdir [175,s.43], [187,s.15]. Bu sözün maraqlı semantik tutumu var və bunu A.Cəfərova belə izah edir: “Ala sözü ilkin semantikasına görə “rəngbərəng”, “qarışıq rəngli”, “alaca”, “ala-bula”, “əlvan” mənalarını bildirir. Azərbaycan dilində bu məna ilə əlaqədar “alabəzək”, “alagəz”, “alaqanad” kimi ifadələr formalaşmışdır” [18,s.47]. Sözün semantikasının müxtəlif istiqamətlər üzrə inkişaf etməsinə baxmayaraq, terminoloji leksikada məhz dia- lektdə işlənən mənası xüsusiləşmişdir. Xalq təbabətində xəstəlik adı bildirən terminlər haqqında A.Cəfərova yazır: “Bu sözlərin bəzisini müxtəlif əlyazmalarda- tibbə aid yazılmış tarixi sənədlərdə və klassiklərin əsərlərində müşahidə etmək olur” [18,s.20]. Müxtəlif dialektlərdə işlənən bu tip xəstəlik adı bildirən sözlərə aid xeyli sayda nümunə var, məsələn: sil sözü Qubada “yulaf”, Salyanda “balıq tutmaq üçün alət”, Zərdabda “vərəm” mənalarında işlənir. Tibb sahəsində terminləşmiş bu dialekt sözün yalnız “vərəm” mənası xüsusiləşərək terminləşmişdir [150,s.436], [187,s.185]. İnağ sözü İmişli, Lənkəranda “xəstəlik adı” deməkdir. Eyni anlamda sözə “Kliniki terminlər lüğəti”ndə də rast gəlmək mümkündür |