O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Dj. Ergashxodjaeva, M. S. Qosimova

9.1-jadval 
«Tovar-bozor» matritsasi 

---

160 
Tovarlar 
Bozorlar 
Joriy 
Yangi 
Joriy 
Bozorga chuqurroq kirib borish 
strategiyasi 

Sotishni jadallashtirish 

Yangi xaridorlarni qidirish 

Raqobatchilarni sindirish 

Tovarni iste’mol sohasini kengayishi 
Bozorni rivojlantirish strategiyasi 

Yangi bozorlar 

Yangi sotish hududlari 

Xalqaro bozorlar 

Tovarni 
ishlatilishini 
yangi 
sohalarini tuzish 
Yangi 
Tovarni rivojlantirish 

Uz kuchi bilan yangi tovar ishlab 
chiqarish 

Bitimlarni rivojlantirish 

Litsenziya 

Maxorat bilan ayirboshlash 
Diversifikatsiya 

Gorizontal 

Vertikal 

Konsentrik 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, firmaning ustunligini o‘sish manbalarini 
o‘zashtirishni 4 ta asosiy strategiyalari bo‘lishi mumkin: 
1. Bozorga chuqurroq kirib borish strategiyasi; 
2. Tovarni takomillashtirish strategiyasi. 
3. Bozorni rivojlantirish strategiyasi; 
4. Diversifikatsiya. 
Diversifikatsiyani 3 ta turi mavjud: gorizontal, vertikal va konsentrik. 
Gorizontal diversifikatsiya deganda ilgarigi tovarlarga o‘xshash ishlab chiqarish, 
texnik, ta’minot va sotish sharoitlariga yaqin bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqarish 
tushuniladi. 
Vertikal diversifikatsiya esa, ilgarigi tovar ishlab chiqarishni sotuv yo‘nalishi 
sifatida ham tovar dasturini chuqurligini o‘stirishni anglatadi. Masalan, go‘sht 
mahsulotlarini sotuvchi maxsus do‘kon tovar etishtirishni va seleksiya bo‘yicha 
ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlaydi. 
Konsentrik diversifikatsiya korxona uchun yangi tovarni ishlab chiqarishni 
ko‘zda tutadi. 
Diversifikatsiya tovarlarni turli tumanligi hisobiga jalb etuvchanligini 
yaxshilashga asoslanadi. 
Tovar diversifikatsiyasining maqsadi bo‘lib iste’molchilarni tovarni ustun 
ko‘rishi, alohida bozor yoki bozor segmenti xususiyatlarini hisobga olish orqali 
tovarni jalb etuvchanligini oshirish, uni raqobatbardoshligini o‘sishi hisoblanadi. 

---

161 
Tovar diversifikatsiyasi quyidagi omillar bo‘yicha amalga oshiriladi: 

tovarni qo‘shimcha imkoniyatlari; 

tovardan foydalanish samaradorligi; 

komfortlilik; 

ishonchlilik; 

tovar dizayni va stili. 
Tovar diversifikatsiyasi firmaning tovar siyosatida muhim o‘rin egallaydi. Bu 
strategiya yangi sotuv bozoriga taklifni rejalashtirishda qo‘shimcha tovarlarni ishlab 
chiqarishni boshlaganda qo‘llaniladi. Diversifikatsiya firma faoliyatida barqaror 
o‘sishini ta’minlash uchun samarali vosita sifatida chiqadi. 
Yangi tovarlarni ishlab chiqish va qo‘llash innovatsiya siyosatining tamoyil va 
uslublariga, xususan, tovar innovatsiyasi jarayoniga mos holda amalga oshiriladi. 
Tovar innovatsiyasi jarayoni 6 bosqichni o‘z ichiga oladi: 

yangi tovar haqida g‘oyani qidirish; 

g‘oyani tanlash; 

yangi tovar g‘oyasini tijoratlashuvini iqtisodiy tahlili; 

tovarni ishlab chiqish; 

bozor sharoitida uni tajribadan o‘tkazish; 

tovarni bozorga qo‘llash. 
Tovar innovatsiyasi jarayoni yangi tovar haqida g‘oyani qidirish bilan 
boshlanadi. Yangi tovar g‘oyani qidirishni asosi bo‘lib tovar haqidagi ichki va tashqi 
g‘oyalar manbai hisoblanadi. 
Tashqi tovar haqidagi g‘oyalar manbaiga: savdo korxonalari, xaridor va 
iste’molchilar, raqobatchilar, yarmarka va ko‘rgazmalar, tadqiqot institutlari, 
ta’minotchilar, vazirliklar va boshqa davlat institutlari kiradi. 
Tovar haqidagi ichki g‘oyalar manbaiga: marketing tadqiqotlari bo‘limi, ishlab 
chiqarish bo‘limi, marketing bo‘limini barcha qismlari, xalqaro iktisoiy hamkorlik 
bo‘limi, tovarni tayyorlash bo‘limi kiradi. 
Tovar innovatsiyasi jarayoni bosqichlari o‘z mazmuniga ko‘ra yangi tovarni 
rejalashtirish jarayonini ifodalaydi. 

---

162 
Yangi tovarni rejalashtirishning vazifasi muqobil variantlarni qidirish va ishlab 
chiqishdan iboratdir. 
Yangi tovarni rejalashtirish uchun turli uslublar qo‘llaniladi. YAngi tovar haqida 
g‘oyani baholashda bozorni tadqiq qilish va ijodiy uslublardan foydalaniladi. 
Iqtisodiy tahlil bosqichida foydani solishtirish, zararsizlikni baholash uslubi, 
xavf-xatar tahlili uslublaridan foydalaniladi. 
Tovarni ishlab chiqish bosqichlarida tovar ishlab chiqish uslublari, tovar 
markasini ishlab chiqish texnikasi uslublari, xarajatlarni hisoblash uslublari 
ishlatiladi.