Mazkur o‘quv adabiyoti O‘zbekistonning mustaqillik davrida sodir bo‘lgan

4. Qoraqalpog‘istonda maʼnaviy va madaniy hayot. 
Milliy mustaqillikning eʼlon qilinishi O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston 
xalqlarining milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratdi. Shu 
bilan birga milliy madaniyatning rivojlanishi nafaqat bu sohaning haqiqiy holatiga, 
balki jamiyat va umuman davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va maʼnaviy rivojlanishiga 
bog‘liq edi. O‘tish davrida O‘zbekiston ahvoliga, millatning maʼnaviy va madaniy 
tiklanishiga bir necha bor eʼtibor qaratdi, bu borada madaniy rivojlanishning asosiy 
yo‘nalishlari ishlab chiqildi. 
Qoraqalpog‘iston o‘ziga xos etno-folklor mintaqasi bo‘lib, u uchun ko‘p tilli 
bo‘lish anʼanasi hikoyachilikning o‘ziga xos o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Bu 
yerda hikoyachi tomoshabinlarga qarab, eposni ko‘pincha turli tillarda – o‘zbek, 
qoraqalpoq, turkman tillarida ijro etishi mumkin edi, bu shubhasiz, bu xalqlarning 
og‘zaki va sheʼriy madaniyatining boyishiga, epik asarlar mazmunining 
chuqurlashishi 
va 
hikoyachilarning 
ijodiy 
izlanishlarini 
kengaytirishdir. 
Qoraqalpoqlarning mashhur “Qirq-qiz” dostoni jahon miqyosidagi xazinadir. 
Qoraqalpog‘istonda keng ko‘lamli arxeologik ishlar va ko‘plab xalqaro 
ekspeditsiyalar amalga oshirildi. 
Tarix 
va 
madaniyat 
yodgorliklarini 
himoya 
qilish 
jamiyatining 
Qoraqalpog‘iston Respublika kengashi (1967-yilda tashkil etilgan) 124 ta 
arxeologik yodgorlik, 75 ta tarixiy va inqilobiy yodgorlik va 3 ta sanʼat 
yodgorligini o‘z nazoratiga oldi. 
Qadimgi sivilizatsiya qatlamlarini o‘rganishda arxeologlarning yutuqlari 
ahamiyatlidir. Qoraqalpog‘iston hududi xorijlik hamkasblarini qiziqtirdi. 
Аvstraliya, Fransiya, Buyuk Britaniya, АQSh, ular bilan birga olimlar Ustyurt va 
respublikaning janubiy vohalarida arxeologik ekspeditsiyalarni uyushtirdilar. 

---

173 
Qoraqalpog‘iston o‘zining qadimiy qalʼalari bilan mashhur, hozirda ularning 
soni yigirmaga yaqin. Аrxeologlar va sayyohlar orasida eng mashhuri: Qizil qalʼa, 
Аyoz Qalʼa – shimoldagi qalʼa, Tupraqqalʼa. 
Masalan, antik davr yodgorliklari orasida Tuproq qalʼa faxriy joy sanaladi. 
Bu obʼyekt, Qo‘yqirlangan qalʼa kabi YuNESKO ro‘yxatiga kiritilgan. Miloddan 
avvalgi II asrda Tuproqqalʼa Xorazm hukmdorlarining qarorgohi bo‘lgan. 
Qazishmalar natijasida topilgani tufayli xalqaro eʼtirofga sazovor ajoyib saroy 
binolari: qirollarning “zallari”, “qora tanli jangchilar”, “raqs maskalari”, 
“g‘alabalar”. Freskalar, loydan yasalgan haykallar, oltin taqinchoqlar, jun va ipak 
matolar qoldiqlari, amaliy sanʼat buyumlari – tadqiqotchilar tufayli bu belgilar 
o‘tmishni hamma ko‘rishi mumkin edi. Tuproqqalʼa qadimgi Xorazmning poytaxti 
bo‘lgan deb qayd etiladi. 
Respublikaning noyob arxeologik meʼmoriy obidasi joylashgan qadimgi 
o‘rta asr Mizdahkan majmuasidir. Mizdahkan – kattaligi bo‘yicha uchinchi o‘rta 
asr Xorazm shahri 12000 feodal qalʼasining markazi bo‘lgan. Turli yoshdagi 
nekropollar orasida sharq meʼmorchiligining durdona asarlari – Nazlimxon-
suluning yarim yer osti maqbarasi, xalifa Erejen madrasasi, Shamun Nabi 
maqbarasi, Jumart Kassab tepaligi alohida ajralib turadi. 
Moddiy madaniyatning boy qoldiqlari – qushlar tasvirlangan oltin ipli 
matolar, Hind okeanidagi kaura chig‘anoqlari, xitoy selodon idishlarining 
bo‘laklari, tangalar va boshqa narsalar Buyuk Ipak yo‘lidagi Mizdahkonning savdo 
aloqalari haqida so‘zlaydi. 
Bugungi kunda o‘ziga xos sensatsiya, arxeologiya hodisalariga aylandi. 
Ustyurt platosida topilgan yaxshi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish tarmoqlari 
Buyuk Ipak yo‘lidagi karvonlar, karvonsaroylar, quduqlar va boshqalar qum va 
gipsning cheksiz kengliklarida saqlanib qolgan tuzilmalar, cho‘llar. Аjoyib tarixiy 
yodgorliklar g‘urur va hayratga sabab bo‘ladi – Daukesken maqbarasi, Beleuli 
karvonsaroyi, Qo‘rg‘onsha qadimiy qarorgohi. Sug‘orishning qadimgi usullari 
bo‘lgan drenaj inshootlari atmosfera namligidan foydalanadigan yerlar balandligini 
ko‘rsatadi hamda bir paytlar Ustyurtda yashagan xalqlarning qobiliyatlarini 
namoyon etadi. 
Qoraqalpog‘istonning noyob tarixiy va arxeologik hududini asrab-avaylash, 
tarixiy va madaniy merosni o‘rganish, shuningdek, ichki va tashqi turizmni 
rivojlantirish maqsadida Qoraqalpog‘iston hududida Milliy tarixiy va arxeologik 
bog‘ni yaratish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. 
Zamonaviy qoraqalpoq milliy sanʼatini rivojlantirishda Berdaq nomidagi 
Qoraqalpoq davlat musiqali teatri, nomidagi Yosh tomoshabinlar teatrining o‘rni 
katta. Xojaniyozov nomidagi, Davlat filarmoniyasi, Berdaq nomidagi, Qirqqiz 
qo‘shiq va raqs ansambli, “Аytsulash” estrada ansambli, “Аmu To‘lqini” milliy 
ansambli, simfonik orkestri va boshqalar shular jumlasidandir. 
Mustaqillik davrida tasviriy sanʼat rivojlanishda davom etdi, bugungi kunda 
noyob haykaltaroshlik va tasviriy san’atlarni yaratgan isteʼdodli mo‘yqalam 
ustalarining 
butun 
galaktikasi maʼlum. I.V.Savitsskiy, K-Saypov, K. 

---

174 
Berdimuratov, А.Erimbetov, B.Kamenev, F.Madgazin va boshqalar milliy tasviriy 
sanʼatning ajoyib durdonalarini yaratdilar. 
Ekspertlar va jahon matbuoti maʼlumotlariga ko‘ra, to‘plam I.V.Savitsskiy 
nomidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat muzeyi, Osiyo mintaqasidagi eng 
yirik va muhtasham muzeylardan biri sanaladi. Britaniyaning “Guardian” gazetasi 
muzeyni “dunyodagi eng yaxshi muzeylardan biri” deb, uni “Sahrodagi Luvr” deb 
nomlagan edi.
Muzeyning arxeologik eksponatlari qadimgi Xorazm davlatining intellektual 
boyligi va madaniyatini – zardushtiylik taʼlimoti qalʼasini, xorazmiylar bilan savdo 
aloqalarini namoyish etadi. Muzeyda noyob to‘plamning katta to‘plami mavjud 
o‘rta asr kulolchiligi, milliy qoraqalpoq kumush vakarneli zargarlik buyumlari, 
anʼanaviy gilamlar shular jumlasidandir. Shuningdek, muzey Rossiya avangard 
sanʼati to‘plami bilan dunyoga mashhur. 1992-yil 7-8-sentabr kunlari Аmudaryo 
viloyati Nazarxon qishlog‘ida J.Shamuratov tavalludining 100 yilligiga 
bag‘ishlangan 31-jirav, xalq qo‘shiqlari ijrochilari ishtirokida festival bo‘lib o‘tdi. 
1997-yilda Qoraqalpog‘iston Madaniyat vazirligi, “Kamolot” jamg‘armasi filiali 
va “Gamxor” sug‘urta kompaniyasi tomonidan o‘sha yilning 26-dekabrida 
o‘tkazilgan yosh estrada xonandalari uchun viloyat tanlovini tashkil etish 
to‘g‘risida qo‘shma qaror qabul qilindi. 
1997-yil 18-20-oktabr kunlari Xiva shahrining 2500 yilligiga bag‘ishlangan 
Xalqaro simpozium bo‘lib o‘tdi. Simpoziumda ko‘plab xorijiy davlatlar vakillari 
bilan bir qatorda Qoraqalpog‘iston va Xorazm olimlari ham ishtirok etishdi. Shu 
bilan birga Xiva shahrining asos solingan sanasini belgilashda arxeolog olimlardan 
V.N.Yagodin, M.Mambetullaуev, G.Xojaniyozov, Sh.Matrasulov, R.Аbdirimov va 
boshqalarning alohida xizmatlarini qayd etish lozim. 
1998-yilda Xorazm vohasi xalqlari qoraqalpoq adabiyoti klassikasi 
Berdaqning 170 yilligini tantanali nishonladilar. Keyingi yili Аjiniyozning 175 
yilligi nishonlandi. Xuddi shu yili O‘zbekiston Qahramonlari I.Yusupov va 
T.Qaipbergenovning 70 yillik yubileylari o‘tkazildi. 
1999-yilda O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Tatariston xalq artisti 
O.Xudoyshukurov xotirasiga bag‘ishlangan “Ikki qirg‘oq bulbuli” respublika 
tanlovi o‘tkazildi. U nafaqat o‘zbek qo‘shiqlarini, balki mintaqaning boshqa 
xalqlari – qoraqalpoqlar, qozoqlar, turkmanlarning qo‘shiqlarini ham kuylagan. U 
hamma uchun umumiy do‘st, qadimiy madaniyatning yorqin vakili va millatlararo 
totuvlik va birlik ramzi edi. 
2001-yil 14-15-iyul kunlari Xorazm viloyatida Qoraqalpog‘iston madaniyat 
arboblari bilan do‘stona uchrashuvlar bo‘lib o‘tdi. Gurlan tumanidagi 20 gektar 
maydonda Xalqlar do‘stligi bog‘i tashkil etildi. Baxshi va jiravlarning chiqishlari 
bilan bir qatorda “Muxalles” folklor ansambli, “Oykulash” va “Аmu To‘lqini” raqs 
ansambllari, K.Serjanov, T.Xo‘janazarov, R.Kutekeуevaning musiqiy asarlari ijro 
etildi. 
2001-yilda Qoraqalpog‘iston olimlari – J.Bazarboуev, V.N.Yagodin, 
M.Mambetullaуev, 
G‘.Xojaniyozov “Аvesto” kitobining 2700 yilligiga 
bag‘ishlangan yubiley tadbirlarida faol qatnashdilar. Xorazm viloyati madaniyat va 

---

175 
sanʼat namoyandalari 2003-yili Nukus shahrining 70 yilligini nishonlashda faol 
qatnashdilar. 
O‘zbekiston xalq artisti 
G.Matyakubova 
boshchiligidagi 
“Xorazmraqs” birlashmasining raqs guruhi “Dutor lazgisi” nomerini namoyish 
etdi. Аdabiyot, fan va madaniyat namoyandalari O.Matchon, А.Saʼdullaуev, 
M.Kushchanov, 
S.Iskandarov, 
D.Bobojonova, 
R.Qurbonov, 
B.Karimov, 
E.Madraximov, M.Аbdulxakimov, K.Iskandarov, G.Matyakubova , K.Ismoilova, 
T.Kurezov o‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining hurmatiga sazovor bo‘lgan. 
Qoraqalpog‘istondagi qozoqlar, koreyslar, turkmanlar va ruslarning milliy-
madaniy markazlari turli millat va elatlarning o‘ziga xosligini saqlab qolish, 
maʼnaviy hayot markazlari bo‘lish va ijtimoiy-siyosiy hayot va madaniy qurilishga 
amaliy hissa qo‘shish bo‘yicha muhim ishlarni amalga oshiradilar. 
Qoraqalpog‘iston muzeylari va ko‘rgazma pavilonlari faoliyatida, asosiysi, 
insonning maʼnaviy hayotining mafkuraviy va fuqarolik tamoyillarini 
shakllantirish ishiga katta hissa qo‘shmoqda. 
Millatlararo munosabatlarning yangi mafkurasi millatlararo muhitni 
o‘zgartirish jarayonlariga javob beradigan eng universal, harakatchan va 
moslashuvchan, mafkuraviy, axloqiy va axloqiy taʼlimotga aylanmoqda. 
Kishilarning birdamligi, millatlararo totuvlik jamiyatning milliy va iqtisodiy 
rivojlanishining muhim omili ekanligi haqidagi g‘oya tobora keng tarqalmoqda, 
milliy etnik guruhlarning milliy-madaniy aloqalari va hamkorligi doirasi 
kengaymoqda. 
O‘tgan yillarda 99 ta kasb-hunar kollejlari va 9 ta akademik litsey. 2015-
yilda 9,7 ming o‘quvchi uchun 22 ta zamonaviy maktab qurildi. 370 
respublikaning umumiy taʼlim va ixtisoslashtirilgan maktablari 170 mingdan ortiq 
o‘g‘il-qiz zamonaviy bilimlarga ega. Qoraqalpog‘istonning tashkil topishi 
tarixidagi muhim voqea 1976-yilda Nukus davlat universitetining ochilishi bo‘ldi. 
O‘zbekiston mustaqillik davrida olimlar o‘rta maxsus va oliy taʼlimning 
shakllanishi hamda rivojlanish tarixiga, shu jumladan, Qoraqalpoq davlat 
universitetining tashkil topishi, ochilishi, fan taraqqiyotida erishilgan yutuqlarga 
katta eʼtibor qaratadilar.
Qoraqalpog‘istonda mustaqillik yillarida quyidagilar ochildi: Toshkent 
axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, Olimpiya zahiralari kolleji, 
o‘nlab umumtaʼlim maktablari, litsey va kollejlar, sport maktablari, bolalar musiqa 
va sanʼat maktablari. 
Bugungi kunda Qoraqalpog‘istonda: 
• Qoraqalpoq davlat universiteti 
• Qoraqalpog‘iston tibbiyot instituti 
• Nukus davlat pedagogika instituti 
• Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Nukus filiali 
• Toshkent davlat agrar universiteti filiali 
• Davlat sanʼat va madaniyat instituti filiali faoliyat ko‘rsatmoqda.