O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

O‘lchov kuchlanish transformatorlarini qiyoslash usullari va vositalari 
Kuchlanish 
transformatorlari 
qiyoslanayotgan 
tok 
transformatorlarini 
qiyoslanayotganda bajariladigan operatsiyalar bajariladi. 
Qiyoslashni asosiy operatsiyalari. Bu kuchlanish bo‘yicha xatolikni va burchak 
xatoligini aniqlash. Xatolikni aniqlash usuli – differensial – nol. 
Namuna va qiyoslanayotgan transformatorlarning birlamchi o‘ramlari (T
Ro 
va 
T
Rx
) paralel ulanadi (4.2 –rasm). Ikkinchi o‘ramga R va R
A 
rezistorlar ulangan. 
Qiyoslanayotgan transformatorning ikkilamchi o‘rami Ƴ o‘tkazuvchanlik 
magaziniga yuklangan. 
4.2 – rasm. O‘lchov kuchlanish transformatorlarini differensial nol usuli bilan 
qiyoslash sxemasi. 
Qiyoslanayotgan va namuna transformatorlari ikkilamchi kuchlanish ayrimasiga 
proporsional bo‘lgan R
A
rezistoridagi kuchlanish tushuvi ikki kuchlanish bilan 
muvozanatlashadi, ularning bittasi faza bo‘yicha namuna transformatorining 
ikkinchi kuchlanishi bilan, ikkinchisi 90
o 
ga siljigan. 
Sxemalar tengligidagi sinfaz (F) va kvadratura (D) reoxordlardagi o‘rnagan 
qarshilik qiyoslanayotgan va namuna transformatorlarining kuchlanish va 
burchak xatoliklari ayirmasiga proporsianal. 
Kuchlanish transformatorlarini qiyoslash uchun quyidagi vositalar qo‘llaniladi 
(50 Gs chastotada): 
1.
Namuna kuchlanish trasformatori yoki namuna kuchlanish bo‘lgichi, 
ularning ruxsat etilgan xatolik chegarasi 4.11 – jadvalda berilgan.
Tavsiya etilayotgan namuna kuchlanish transformatorlarining turi va ularning 
parametrlari 4.12 – jadvalda berilgan. 
2.
Solishtirish qurilmalari, masalan I507 yoki AIT (4.7 – jadval) 
3.
YUklama qurilmalari, 4.13 – jadvalda berilgan.
Kuchlanish transformatorlarining xatoliklari 4.9 va 4.10 jadvallarda ko‘rsatilgan 
chegaralardan oshmasligi kerak. Uch o‘ramli transformatorlar xatoligi asosiy va 

---

132 
qo‘shimcha ikkilamchi o‘ramlar uchun aloxida aniqlanadi. 0,05 – 0,5 aniqlik 
sinfidagi transformatorlarni xatoligini aniqlash ikki marotaba amalga oshiriladi: 
bir marta kuchlanish oshirilganda, ikkinchi marta – kamaytirilganda. 
Kuchlanishni oshirish va kamaytirishdagi xisoblashlarning mos kelmasligi 
ruxsat etilgan xatolik chegarasining 1/4 dan oshmaligi kerak. Qiyoslanayotgan 
transformatorning kuchlanish ᶂ
ux 
xatoligi va burchak xatoligi δ
ux 
quyidagi 
formula bo‘yicha xisoblanadi. 
ᶂ
ux 
=ᶂ
o‘r
+ᶂ
uo
; δ
ux
= δ
o‘r 
+ δ
uo
, 
bu erda: ᶂ
o‘r
vaδ
o‘r
– kuchlanishni oshirish va kamaytirishda olingan differensial 
asboblarning shkalasi bo‘yicha sanoq qiymatlarining o‘rta arifmetik qiymati; 
δ
uo
va ᶂ
uo
– namuna transformatorining xatoligi. 
4.5. SHuntlar va ularni qiyoslash 
SHunt to‘rta zajimli rezistor sifaida nomayon bo‘ladi, ular tok o‘lchash 
diapazonini kengaytirish uchun ampermetrga yoki millivoltmetrga paralel 
ulanadi. 
Agar U
n 
shuntdagi kuchlanish tushuvi o‘lchanayotgan tok I
yu
, millivoltmetr toki 
I
nv 
ning nominal qiymatlari aniq bo‘lsa shuntning nominal qarshiligini topish 
mumkin. 
R
shn
=U
yu 
/(I
yu 
– I
mv
) 
Agar millivoltmetrning nominal toki I
mv
0,003 kI
yu 
(bu erda k – asbobning aniqlik 
sinfini belgilovchi raqam) oshmasa, shuntning qarshiligini quyidagi formula 
yordamida xisoblash mumkin: 
R
shn
= 10 
– 3
U
yu 
/I
yu
SHunt kontaklarining o‘tish qarshiligi tasirini yo‘qo‘tish uchun, bir juft potensial 
va bir yoki bir nechta tok zajimlari bilan jixozlanadi: 
4.3 – rasm. Ko‘p diapazonli shuntni quyi (a) va qiyoslanayotgan (b) 
diapazonlarda ulanish sxemalari. 
Asbob korpusi ichida joylashtirilgan shuntlar ichki deb, korpus tashqarisidagilar 
esa tashqi deb nomlanadi. Oxirgilari individual va universal shuntlar shuntdagi 
nominal kuchlanish tushuviga ega bo‘lgan xar qanday asboblar bilan 
qo‘llanilishi mumkin. Kalibrovkalangan shuntlar asbobga kalibrovkalangan 
o‘tkazgichlar (0,035 Om qarshilikga ega bo‘lgan) bilan ulanadi. 
SHuntlar ko‘chma va statsionarlarga bo‘linadi. SHuntlarni nominal kuchlanish 
tushuvi 30, 45, 60, 75, 100, 150, 200 mV. Kalibrovkalangan shuntlarni nominal 

---

133 
toki I
m
= a*10
n
(bu erda a – 1; 0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0; 7,5 sonlardan 
biri; n – xar qanday butun son, musbat, manfiy yoki nol) katoriga mos keladi. 
Aniqlik bo‘yicha shuntlar 0,05; 0,1; 0,2; 0,5 sinflarga bo‘linadi. Aniqlik sinfi 
shunt qarshiligining asosiy nisbiy xatoligiga mos keladi, u foizlarda ifodalanadi. 
SHuntlar bir diapazonli va ko‘p diapazonli bo‘lishi mumkin. 4.3, a va b 
rasmlarda ko‘p diapazonli shuntni quyi va qiyoslash diapazonida ulanish 
sxemasi berilgan 
bu erda – I
nmin
, I
n 
– quyi va qiyoslanayotgan diapazonningnominal toki; R – 
millivolmetr va kalibrovkalangan o‘tkazgichlarning qarshiliklar summasi. 
SHuntlarning davriy qiyoslovi nominal tokda dastlabki qiyoslovi – 20, 60 
toklarda o‘tkaziladi. 0,2 va 0,5 aniqlik sinfidagi shuntlarni davriy qiyoshlashda 
nominal tokda pastroqlarda qiyoslash mumkin, lekin 0,2 aniqlik sinfidagi 
shuntlarni davriy qiyoslashda nominal tokda pastroqlarda qiyoslash mumkin, 
lekin 0,2 aniqlik sinfidagi shunt xarorati 70 I 10
o 
S bo‘lishi kerak; 0,5 aniqlik 
sinfidagi shunt esa 110 I 15
o 
S xaroratga ega bo‘lishi kerak. SHuntlarni isitish 
uchun maxsus termostatlar qo‘llanilishi mumkin. Xar bir o‘lchashdan oldin 
ishlab chiqarish chastotasidagi tok bilan qizdirishga ruxsat beriladi. 
Nominal tokdagi qarshilikning nisbiy xatoligi va variayiyasi shuntning 
normallashgan asosiy xatolik qiymatidan oshmasligi kerak. 
SHunt qarshiligi qiyoslanayotganda namuna o‘lchovi qarshiligi bilan 
solishtirish, kichik qarshiliklarni o‘lchash usuli bilan aniqlanadi. O‘lchashlar 
xatoligi shunt asosiy xatoligining 1/3 qismidan oshmasligi kerak. 
SHuntni nominal tokiga teng, tokga xisoblangan namuna o‘lchovi borligida va 
keltirilayotgan tokning etarli stabilligida potensiometrik usulni qo‘llash mumkin, 
nostabil 
tokda 
esa 
ikki 
ko‘prik usulini qo‘llash mumkin. Agar 
ko‘rsatilgano‘lchov yo‘q bo‘lsa, magnit komparator usulini qo‘llash maqsadga 
muvofiq. 
SHuntni toki o‘zgarishi natijasida kelib chiqadigan progressiv sistematik 
xatoliklarni yo‘qo‘tish maqsadidagi potensiometrik usulni qo‘llashda simmetrik 
kuzatishlar qo‘llaniladi. U quyidagicha tashkil qilinidi dastlab namuna 
o‘lchovidagi kuchlanish tushuvi U
o 
o‘lchanadi, keyin shuntda U
x 
va yana 
namuna o‘lchovida U
o
. Tokni teskari oqishida R
x 
qarshilikni aniqlanishi 
yuqoridagiga o‘xshash. 
SHuntni xaqiqiy qarshilik qiymati sifatida ikki natijaning o‘rtacha qiymati 
olinadi: Magnit komporatori usuli bilan shuntlarni qiyoslash 4.4 – rasmda 
keltirilgan sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. 

---

134 
4.4 – rasm. SHuntlarni magnit komparator usuli bilan qiyoslash sxemasi. 
Magnit komporator – bitta yopiq magnit o‘tkazgichdagi I
1 
va I
2
tokli ikkita 
o‘ramlar bilan xosil qilinadigan magnitlovchi kuchlanishni solishtirish yo‘li 
bilan toklar nisbatini aniqlash uchun mo‘ljallangan asbob. O‘ramlardagi tok 
shunday yo‘nalganki magnitlovchi kuchlar bir biridan ayriladi. Ularning 
tengligida I
1 
tok quyidagi formula yordamida topiladi: 
I
1
= W
2
I
2
, 
bu erda: W
2
– komparator ikkilamchi o‘ramidagi o‘ramlar soni. 
I
2 
tokni boshqarish uchun yordamchi doimiy tok manbasi zanjiriga ulangan R 
reostat xizmat qiladi. Magnitlanuvchi kuchlarning tengligi nol ko‘rsatkichi NK 
yordamida o‘rnatiladi, uning o‘ramlari shu magnit o‘tkazgichga qo‘yiladi. 
Magnit komporator yordamida shuntlarni qiyoslash quyidagicha amalga 
oshiriladi. I
2 
tok bilan komparator magnit o‘tkazgichidagi magnitlovchi kuchni 
kompensatsiyalaydi. Keyinchalik potensiometr bilan ketma – ketlik bilan 
shuntdagi U
sh
va U
o 
namuna rezistoridagi kuchlanish tushuvi o‘lchanadi. SHunt 
qarshiligi quyidagiga teng 
000000 
Bu erda: R
o 
– namuna rezistorining qarshiligi. 
R
sh 
qarshiligi tokni qarama qarshi yo‘nalishida xam yuqordagidek aniqlanadi.