P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MIKROBIOLOGIYa VA BIOTEXNOLOGIYaNING QISQAChA RIVOJLANISh TARIXI 14 Qadimdan yuqumli kasalliklarning sabablarini tabiblar izlay boshlashgan. Abu Ali ibn Sino (460-377 y.) chechak, moxov va boshqa yuqumli kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari tirik mavjudod ekanligini, suv va havo orqali yuqishini ta’kidlagan. 1550 yilda shishaga ishlov beruvchilar Gans va Zaxariy Yansenlar mayda narsalarni kattalashtirib ko‘rsatuvchi asbob yasadilar. 1609-1610 yillarda G.Galiley (1564-1642) birinchi sodda mikroskop ixtiro qildi. 1617-1619 yillarda K.Drebbel oldingi mikroskoplarni takomillashtirib, ikki linzali qavariq ob’ektivli mikroskopni yaratdi. Bu mikroskop yordamida M.Malpigi, Ya.Svammerdam, A.Kirxer va boshqalar o‘simlik va hayvonlarning xujayra va to‘qimalarini o‘rganishgan. XVII asrning oxiri (1675) da birinchi bo‘lib, gollandiyalik Anton Levenguk o‘zi tayyorlagan yuqori sifatli lupadan mikroskopni yasab, takomillashtirib, tish kiridan, organik moddalar ko‘p bo‘lgan suvdan, ko‘lmak suvlardan preparat tayyorlab, unda tayoqchasimon, sharsimon, egilgan va boshqa shakllardagi mikroorganizmlarni ko‘rib, ularga izoh berdi. Odam og‘iz bo‘shlig‘ida mikroorganizmlarning shunchalik ko‘p bo‘lishini ko‘rib, xayratlandi. U ko‘rgan mikroorganizmlarni “tirik hayvonchalar” – “Animalkula viva” deb nomladi. A.Levengukning kashfiyoti, ko‘pgina olimlarning mikroorganizmlar dunyosini o‘rganishlari uchun turtki bo‘ldi. Shunday bo‘lsa ham, oradan 100-200 yil muddat o‘tgandan keyingina bijg‘ish, chirish, ko‘pchilik yuqumli kasalliklar etiologiyasi, biosferada azot va uglerodning aylanishida mikroorganizmlarning roli aniqlandi. Rus harbiy vrachi D.S.Samoylovich toun kasalligini o‘rganib, uning qo‘zg‘atuvchisi tirik mavjudot ekanligini aniqlab, odamlarni bu kasallikka karshi emlash usulini taklif qildi. D.S.Samoylovichning shu kasallik ustida qilgan ko‘p yillik, samarali xizmatlari uchun, u ko‘pgina G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining akademiyalarini faxriy a’zosi qilib saylangan.D.S.Samoylovichning fikrlari ko‘pgina yuqumli kasalliklarning nazariy va amaliy profilaktikasiga javob topishda ahamiyati katta bo‘lgan. Ingliz vrachi E.Djenner (1749-1823) 1796 yilda chechakka qarshi emlash usullarini asoslab bergan. Daniyalik olim Otto Fredrik Myuller 1786 yilada 200 ga yaqin bir xujayrali organizmlarni izohlab bergan. U yaratgan atamalar bilan bog‘liq Vibrio, Monas, Proteus kabi avlodlarni nomlaridan hozirgacha foydalaniladi. 15 Shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) binar nomenklaturasini, o‘simliklar changchilari soniga asoslangan sun’iy sistematikasini yaratdi. U bir xujayrali organizmlarni xaos avlodiga biriktirdi. XVIII asrda italiyalik olim Ladzaro Spallansani (1729- 1799) va M.M.Terexovskiy mikrobiologiyaga katta xissa qo‘shdilar. Spallansani (1765) organik eritmali kolbani qaynatganda infuzoriya hosil bo‘lmasligini ko‘rsatadi va shu tajribasi bilan J.Nidxem (1745) va J.Byuffonning “o‘z-o‘zidan tug‘ilish mumkin” degan qarashlarini rad etdi. XIX asrning 40-yillarida bijg‘ish jarayonlarini o‘rganish boshlandi va bijg‘ish jarayonidan xalq xo‘jaligida foydalanish boshlandi. Pivo tayyorlash, vino olish, qatiq, kefir, non pishirish va boshqalardan foydalanish kengayib bordi. 1837 yilda olimlardan T.Shvan, F.Kyutsing Germaniyada, Sh.Kanyar de la Tur Fransiyada bir-biridan bexabar ravishda, spirtli bijg‘ish jarayoni mikroorganizmlar faoliyati tufayli yuzaga chiqishini aniqladilar. Yosh ximik Lui Paster (1822-1895) 1856 yilda spirtli va 1857 yilda sut kislotali bijg‘ish jarayonlarining biologik mohiyatini ochib berdi. 1860 yilda “o‘z-o‘zidan tug‘ilish” degan qarashlarni uddaburonlik bilan xal qildi. Shunday qilib, Paster bijg‘ish jarayonini o‘rganishdan boshlagan ishini tibbiy mikrobiologiya bilan tugatdi. 1988 yili L.S.Senkovskiy Paster metodi bilan kuydirgi kasalligining oldini olish uchun emlash ishlarini bajarish maqsadida Parijga keldi. Ammo, bu ishlarni amalga oshirishga ruxsat ololmagach, vataniga qaytib ketdi. 1984 yil mustaqil ravishda kuydirgi kasalligini vaksinatsiya qilish usulini ishlab chiqdi. Shunday qilib, hayvonlarning bu kasallik bilan og‘rishining oldini olish veterinariyada qo‘llanila boshladi. Ma’lum bo‘lishicha, Lui Paster L.S.Senkovskiyga kuydirgi kasalligiga qarshi vaksinatsiya bilan bog‘liq muammolarni o‘z laboratoriyasida amalga oshirishiga ruxsat bermaganligining sababi, u vaksinatsiya qilish usulini bir aksionerlik jamiyatiga sotib yuborgan bo‘lib, bu sirni ochishga xaqqi yo‘q edi. Tibbiy mikrobiologiyaning ikkinchi asoschisi nemis olimi R.Kox (1843- 1910)dir. Kox toza mikroorganizmlar kulturasini yangi va ishonchli usulda, qattiq ozuqa muhitidan (jelatina) ajratib olish usulidan foydalandi. Bundan tashqari Kox qator yuqumli kasalliklarni qo‘zg‘atuvchilarini (sil, vabo) o‘rgandi. 16 Tibbiy mikrobiologiyaga katta xissa qo‘shgan I.I.Mechnikov (1845-1916) immunitetni fagotsitar nazariyasiga asos soldi. Keyinchalik P.Erlix gumoral nazariyani taxmin qildi. Bakteriyalarning rivojlanishi va ular turlarining o‘ziga xosligini tushunishga bag‘ishlangan diqqatga sazovor ishlarni K.Negeli (1817-1891) va F.Kon (1828-1898) lar amalga oshirdilar. Bu vaqtda Negeli boshchilik qilayotgan polimorfistlar bakteriyalarning turlari turg‘un emas va ularni o‘rab turgan sharoit o‘zgarganda biri ikkinchisiga aylanib turadi, deb hisoblar edilar. F.Kon monomorfizm tarafdori bo‘lib, boshqa turdagi organizmlar singari bakteriyalar ham xaqiqiy turga ega deb hisoblardi. Fan taraqqiyoti Konning xaqligini isbotladi. Lekin ko‘pchilik bakteriyalarning rivojlanish davrida tur ichida polimorfizm bo‘lishini (rivojlanish va moslashish davrida) ko‘rsatdi. Yuqorida eslab o‘tilgan L.S.Senkovskiy polimorfizmning tarafdorlaridan edi. U tuban organizmlarni ontogenetik metod bilan o‘rganishning asoschisidir. L.S.Senkovskiy amyobasimon organizmlar, infuzoriy, xivchinlilarning rivojlanish tarixini o‘rganishni muvaffaqiyatli qo‘lladi va fanga ma’lum bo‘lmagan Vampirella vorax, Vamp. pendula, Pseudospora nitellarum, Gobiella borealis, Nuclearia delicatula, Labyrinthula vitelina, Endomyxa paludosa kabi 43 ta yangi mikroorganizmlarni taxlil qildi. U bakteriyalardan shakar siropini shilimshiq massaga aylantiruvchi bakteriyani Ascococcus mesenterioides (1879) deb atab, uni ta’riflab bergan. Van-Tigem esa Leuconostos mesenterioides (1879)ga ta’rif bergan. Bundan tashqari Senkovskiy bakteriyalarda shilimshiq koloniyalarning (zoogleya) hosil bo‘lishini tahlil qilib berdi (1877). Uning yirik mikroorganizmlarga bog‘liq ishlari katta muvoffaqiyatga ega bo‘lgan bir vaqtda bakteriyalarni o‘rganish sohasida L.S.Senkovskiy polimorfizm tarafdori bo‘lib, ko‘pgina jarayonlarni noto‘g‘ri talqin qilgan. Bakteriyalarning har xil avlod va turlarini mikrotriks ipsimon bakteriyasining turli rivojlanish bosqichidagi bitta turga mansub deb hisoblagan. U ko‘plab turdagi bakteriyali substratlar bilan steril bo‘lmagan sharoitda ishlagani uchun shunday fikrga kelgan. Lekin kuydirgi kasalligiga qarshi vaksinani tayyorlashda u monomorfizm yo‘liga o‘tdi va bilishimizcha, uning bu ishlari katta muvaffaqiyatlarga olib keldi. L.S.Senkovskiyning tuban organizmlarning o‘rganish tarixi sohasidagi shogird va izdoshlari: M.S.Voronin (1838-1903), A.S.Faminsin (1835-1918), X.Ya.Gobi (1847-1920), I.N.Gorojankin (1448-1904), A.P.Artariy (1862-1919) va boshqa tadqiqotchilar – X.Ya.Gobi va P.A.Kostichevlar mikrobiologiyaning rivojlanishiga katta xissa qo‘shdilar. Ular bakteriya va tuban o‘simliklarga tegishli kitoblarni tajrima qilganlar. X.Ya.Gobi esa, kriptomagistlar, ya’ni tuban o‘simliklarni o‘rganuvchi tadqiqotchilar maktabining asoschisi bo‘lgan. Bu maktabdan G.A.Nadson (1867-1942) va 17 B.L.Isachenko (1871-1948) kabi taniqli mikrobiologlar yetishib chiqdi. S.N.Vinogradskiy A.S.Faminsin va X.Ya.Gobilarning laboratoriyasida boshlang‘ich bilimlarni olgan. Viruslar dunyosining birinchi tadqiqotchisi D.I.Ivanovskiy A.S.Faminsin va qisman X.Ya.Gobining shogirdi bo‘lgan. Mikrobiologik ishlarning borgan sari ko‘payishi bilan stelirizatsiya qilish, oldin suyuq muhitda (Paster), keyinchalik qattiq jelatinli (R.Kox) muhitda toza kulturalar olishning mikrobiologik texnikasi rivojlanib bordi. Bakteriya kulturalari uchun agar-agar nemis olimi Gesse (1884) tomonidan kiritildi. Mikrobiologik texnikaga shifokor L.L.Gedenreyx juda ko‘p yangiliklar kiritdi. U birinchi bo‘lib “Bakteriologiyadan amaliy qo‘llanma” nomli kitobni yozgan va birinchi bo‘lib, Petri idishchalari nomini olgan (1887), shisha idishlardan foydalangan. (1885). Texnik mkrobiologiyaning rivojiga katta xissa qo‘shgan Daniya olimi E.X.Gazen (1872-1901 yillardagi ishlari) pivo ishlab chiqarishda achitqi zamburug‘i kulturasidan birinchi bo‘lib foydalangan. Bu unga sifatli pivo tayyorlashga imkon berib, mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan zamburug‘larning yovvoyi turlari ta’sirida aynib qolishdan halos qilgan. L.Pasterning bijg‘ishga bag‘ishlangan ishlaridan mikrobiologiyaning alohida yo‘nalishi - texnik mikrobiologiya rivojlana boshlagan bo‘lsa, G.Gelrigel va G.Vilfart (1886), hamda buyuk rus mikrobiologi S.N.Vinogradskiy tuproq mikrobiologiyasi yo‘nalishiga asos soladilar. G.Gelrigel va Vilfart (1886) azotobakteriyalar bilan dukkakli o‘simliklar o‘rtasidagi simbioz hodisasini ochdilar. Bu tadqiqot butun dunyoda dehqonchilikning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etdi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1886 yili Voronin dukkakli o‘simliklarning tuganagida bakteriyalarning to‘planishini bayon qilgan. Gollandiyalik M.Beyrink (1888) esa birinchi bo‘lib tuganak bakteriyalarning toza kulturasini ajratib oldi. S.N.Vinogradskiy oltingugurt bakteriyasi, temir bakteriyasi va nitirifikatorlar misolida xemosintez jarayonini ochdi. Bu ishlar XIX asrning umumiy fiziologiya sohasidagi buyuk tadqiqotlardan biri bo‘ldi. Bundan tashqari, Vinogradskiy erkin yashovchi anaerob azotfiksator organizm Clostridium pasterianum ni ajratib oldi va taxlil qildi. Ko‘pgina izlanishlar Vinogradskiy tomonidan fanga kiritilgan yangi metod – bakteriyalarning elektiv kulturasini olish tufayli amalga oshdi. Keyinchalik S.N.Vinogradskiy (1924, 1925, 1928) tuproqning mikroflorasini o‘rganishning qator yangi metodlarini yaratdi va tuproqdan kletchatkani parchalovchi aerob mikroorganizm ajratib olishga erishdi. Aynan shu vaqtda N.G.Xolodniy tuproqning mikroflorasini o‘rganish metodi va temir bakteriyalarga bag‘ishlangan ishlarini nashrdan chiqardi. XX asrning boshida mikrobiologiya faniga S.N.Vinogradskiyning shogirdi V.L.Omelyanskiy (1867- 1928) tabiatda keng tarqalgan kletchatka parchalovchi bakteriyalarning anaerob florasini o‘rganib, taxlil qilishi hamda mikroorganizmlar ekologiyasiga tegishli muhim ishlari bilan katta xissa qo‘shdi. M.Beyrink (1988) azotfiksatsiya 18 qiluvchi aerob bakteriya azotobakterni ochdi, tamakining mozaika kasalligi ustida tadqiqotlar olib bordi va butun dunyoga mashxur “virus” nomini berdi. Bu vaqtgacha virus atamasi har qanday yuqumli illatning boshlanishi deb hisoblanar edi. Ammo, D.I.Ivanovskiyning fikriga qarshi o‘laroq, M.Beyrink viruslar suyuq tabiatga ega degan ma’no o‘rnida ishlatilar edi. Ammo, D.O.Ivanovskiyning fikri elektron mikroskop ochilgandan so‘ng to‘liq tasdiqlandi. O‘tgan asrning oxirlarida suv, dengiz, geologiya mikrobiologiyasi yo‘nalishlari rivojlana boshladi. Bu yo‘nalishlarda G.A.Nadson, B.L.Isachenko, M.A.Yegunov, V.O.Tauson, Ye.Ye.Uspenskiy, V.S.Butkevich, A.Ye.Kriss, A.S.Razumov, B.V.Perfilev, S.I.Kuznetsov va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan ishlar e’tiborga molikdir. Mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladigan nafas olishning ximizim va bijg‘ishini o‘rganishda S.P.Kostichev, V.S.Butkevich va V.N.Shaposhnikovning ishlari mikrobiologiyaga ko‘p yangiliklar kiritdi. So‘ngi yillarda mikrobiologik tadqiqotlar texnikasiga B.F.Perfilev va D.R.Gabe (1961)lar katta xissa qo‘shdilar. Ular ko‘p yillar davomida mikroorganizmlarning yassi shisha kapillyarlarda rivojlanishini kuzatish mumkin bo‘lgan kapillyar mikroskopiya metodi ustida ishlab, suv havzalarining ichida yirtqich bakteriyalarning yangi original florasini ochdilar. 1920-1225 yillarda G.A.Nadson va uning shogirdi G.S.Filippovlarni ionlashtiruvchi nurlar ta’siri ostida zamburug‘larda indutsirlangan mutagenez chaqirilishini o‘rganish bo‘yicha amalga oshirgan tadqiqotlari katta ahamiyat kasb etdi. Hozirgi vaqtda o‘zgaruvchanlik va mikroorganizmlar irsiyati molekulyar darajada o‘rganilmoqda. Mikroorganizmlarning transduksiya va transformatsiya xodisalari aniqlandi. Zamburug‘larda gibridizatsiya xodisasi ochib berildi. G.A.Nadson asos solgan mikrobiologlarning katta maktabida akademik A.A.Imshenetskiy, N.A.Krasilnikov va M.N.Meysel, professor A.Ye Kriss, V.I.Kudryavsev, Ya.I.Rautenshteynlar muvaffaqiyat bilan faoliyat ko‘rsatganlar. Tuproq mikrobiologiyasiga K.A.Timiryazev nomli qishloq xo‘jaligi akademiyasining professorlari N.N.Xudyakov (1866-1927), M.V.Fedorov (1898- 1961)lar katta xissa qo‘shdilar. Avvaliga tuproq mikrobiologiyasi o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar S.P.Kostichev rahbarligidagi laboratoriyada amalga oshirilgan bo‘lsa, hozirda Sank-Petrburgdagi Qishloq xo‘jaligi mikrobiologiyasi Akademiyasida muvaffaqiyat bilan amalga oshirilmoqda. Suv mikrobiologiyasini o‘rganishda F.A.Voytkeyvich, S.A.Korolyov va boshqa olimlarni xissasi katta. Xorijiy olimlar E.Bering, E.Rular qatorida rus tadqiqotchilaridan G.N.Gabrichevskiy (1860-1907), D.K.Zabolotniy (1866-1929), V.A.Xavkin va boshqalar tibbiy mikrobiologiyani rivojlanishiga katta xissa qo‘shdilar. XX asrda patogen mikroorganizmlarga qarshi kurashning qator yangi metodlari kashf qilindi. F.D.Errel bakteriofaglar va ularning davolovchi xususiyatlarini ochdi (1917), R.Dimak – 19 sulfanilamidlarning ahamiyatini; A.Fleming, G.Flori birinchi antibiotik penitsilinni; S.Vaksman – qator jiddiy kasalliklarga qarshi samarali kurashishga imkon bergan streptomitsinni kashf qildilar. N.F.Gamaleya (1859-1949) XIX - asrning oxirida birinchi bo‘lib bakteriyalarning so‘rilishi (lizis) fenomenini aniqlab, ularni bakteriolizinlar deb atadi. Bu ishlarni davom ettirgan F.D.Errel bakteriofagiya xodisasini ochdi. Faglar mikroblarning viruslaridir. Elektronmikroskopiyaning ixtiro qilinishi va uni rivojlanishi natijasida viruslarni korpuskulyar tabiati tadqiq qilindi. Bu esa, faglarning o‘lchami, tuzilishi va tarkibini aniqlashga imkon berdi. Mikrobiologiyaning asoschisi Lui Paster, Robert Koxlarning ishlaridan so‘ng ko‘pgina yuqumli kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari tadqiq qilindi. Lekin, qator patogen mikroorganizmlarni (qizamiq, skarlatina, quturish va boshqa kasalliklarni chaqiruvchilarini) uzoq vaqtgacha ta’riflash qiyin bo‘ldi. Ko‘pincha ba’zi kasalliklar vaqtida bakteriyalar aniqlanib, bu kasalliklarni qo‘zg‘atuvchilari deb hisoblanardi. D.I.Ivanovskiyning viruslar dunyosini ochganidan so‘ng, aslida ko‘p kasalliklar bakteriyalar tomonidan emas, viruslar tomonidan qo‘zg‘atilishi aniq bo‘ldi. Masalan, grippni qo‘zg‘atuvchi virus 1933 yili ochilgan. Stenli (1935) tomonidan kristall holatda ajratib olingan tamaki mozaikasi virusi, oqsil xususiyatiga ega ekanligi, ularni kristallanishi aniqlandi. Bu o‘z navbatida viruslarning kimyoviy tarkibini o‘rganishga turtki bo‘ldi. Ammo, ko‘p vaqt o‘tmay tamaki mozaykasi viruvsini nukleoproteid ekanligi ma’lum bo‘ldi. F.Bouden va N.Piri (1937) lar tamaki mozaikasi virusida oqsildan tashqari nuklein kislota ham borligini aniqladilar. 1953 yildan boshlab “Viruslarning ko‘payish tabiati” nomli anjumandan so‘ng oqsillarni o‘rganish bilan bir qatorda nuklein kislotalarni o‘rganishga kirishib ketildi. Tadqiqotlar turli viruslarning nuklein kislotalari bir-biridan nukleotid asoslari nisbatining turlicha ekanligi bilan farqlanishini ko‘rsatadi. Bakteriyalarning virusi – bakteriofagni o‘rganish chog‘ida, bakteriya ichiga virusni o‘rab turgan oqsil qobig‘i emas, aynan nuklein kislotasi kirishi ma’lum bo‘ldi. Virus va mikoplazmalarning tashuvchisi xashorotlar (sikadalar) (masalan, pomidor stolburi) va kanalar (odamda kananing ensefalit kasalligini chaqirishi) ekanligining aniqlanishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Tovuq emrionida (gripp), maymunning jigar to‘qimasida (poliomielit virusi) kultura metodlarini ixtiro qilinishi ham katta ahamiyat kasb etib, poliomielit va boshqa virus kasalliklariga qarshi kurash choralarining ishlab chiqilishiga sabab bo‘ldi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmida mikrobiologiyaning katta yutuqlari ishlab chiqarish va texnik jarayonning o‘sishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ldi. Bu vaqtda mikrosopik texnikaning mukammallashuvi fizik professor Ernest Abbe nomi bilan bog‘liq bo‘lib, u Karl Sess bilan birgalikda, keyinchalik Germaniyada “Karl Sess” nomi bilan mashhur bo‘lgan optik firmaga asos soldi. 1873 yilda Ernest Abbe mikroskopga yorutuvchi linzalar sistemasini yaratdi, 1886 yilda esa, apoxromatlarning konstruksiyasini yaratib, yorug‘lik mikroskopining xossalarini yaxshiladi. 1903 yilda Zidentopf va 20 Jigmondilar ultra- mikroskoplar uchun yasadilar. Bu mikroskop turi kalloid kimyoning rivojlanishiga katta xissa qo‘shdi. 1908 yili A.Kaler va G.Zidentopflar tomonidan birinchi lyuminessent mikroskop taklif qilindi. 1928-1931 yillari birinchi elektron mikroskop, 1934 yilda esa, F.Sernik tomonidn fazali kontrast prinsipi ishlab chiqildi. Birmuncha keyinroq anoptral mikroskop paydo bo‘lib, ob’ektlarning o‘lchamli sur’atlarini tasvirlash imkoni tug‘ildi. Mikroskoplarning barcha turlari, ayniqsa elektron mikroskopning organizm tuzilishi to‘g‘risidagi tasavvurlarni aniqlashtirishga imkon berdi. Elektron mikroskop 0,02 mm dan to 7 A va undan kichik bo‘lgan o‘lchamda, xujayra organoidlarining alohida struktura va funksiyasi o‘rtasidagi aloqani kuzatishning imkonini berdi. Biokimyoning XX asrdagi yutuqlari mikroorganizmlarni o‘rganishda biokimyoviy yo‘nalishning paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi va hozirgi kunda u jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. So‘ngi ikki asr davomida mikrobiologiya bijg‘ish jarayonining kimyoviy jihatini o‘rganish yo‘lidan borgan bo‘lsa, hozirda ular muhim ahamiyat kasb etayotgan chorvachilik va tibbiyot amaliyoti uchun zarur bo‘lgan almashilmaydigan aminokislotalar biosintezining, qator vitamin va antibiotiklarning manbai bo‘lib hizmat qilmoqdalar. Mikroskoplarning yangi turlarini yaratilishi, o‘simlik va hayvonlar xujayralarini fiksatsiya qilish va bo‘yash metodlarini mukammalashuviga olib keldi. Sitologiya va Sitokimyoviy tadqiqot metodlarining rivojlanishi va keyinchalik elektron mikroskopik preparatlar texnikasining (o‘ta yupqa kesmalar va boshq.) ishlab chiqarilishiga olib keldi. Shu vaqtgacha mikrobiologiya va bioximiyaning diqqat markazida dunyoning paydo bo‘lishi muammosi bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda organik moddalarni sun’iy yo‘l bilan xosil qilish ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Mikrobiologiya hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligida katta ahamiyat kasb etib, undan har xil sohalarda foydalanish bo‘yicha ilmiy va amaliy, innovatsion tadqiqotlar olib borilmoqda. Mamlakatimizda qabul qilingan kadrlar tayyorlashning Milliy Dasturida mikrobiologiya faniga alohida o‘rin ajratilgan. Bu fanni o‘rganish bo‘yicha qator universitetlarda magsitratura, stajer-tadqiqotchi-izlanuvchilarga o‘rinlar berilgan. Dissertatsiya himoya qiluvchi ilmiy kengashlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Yuqorida aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, mikrobiologiyaning 100 yildan ortiq vaqt ichida rivojlanishi nafaqat ko‘pgina xodisalarni tushuntirib beradi balki, jarroxlarning ajoyib operatsiyalarni amalga oshirishini, oziq-ovqat ishlab chiqarilishini o‘zgartirdi, konserva tayyorlashni qat’iy asosga qo‘ydi, sut maxsulotlarini yoppasiga ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi, pivo ishlab chiqarishni, arzon xomashyodan qimmatli maxsulotlarni (lizin va boshqalar), kimyo va o‘simliklar fiziologiyasi bilan birgalikda dalalarda ratsional agrotexnikani yaratish imkoniyatlarini ochib berdi. Barcha aytilganlardan ko‘rinadiki, hozirgi zamonda mikrobiologiyaning tutgan o‘rni fanning ko‘pgina fundamental nazariy masalalarini ishlab chiqishda hamda ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi, veterinariya va tibbiyotda keng qo‘llanilishi qanchalar ahamiyatli ekanligini qo‘rsatadi. 21 O‘zbekistonda Mikroorganizmlar biotexnologiyasi sohasi bo‘yicha birinchi o‘zbek akademigi A.G.Xolmurodov (1939-1996) fuzarium avlodiga mansub zamburug‘lardan NAD-kofermenti va vitaminlar kompleksi (V guruhiga kiruvchi vitaminlar, vitamin RR, 10 va h.k.) tayyorlash texnologiyasini yaratgan va ularni amaliyotga qo‘llagan. Akademik M.I.Mavloniy O‘zbekistonda uchraydigan achitqi zamburug‘larni o‘rganib, ularning nonvoychilik, vinochilik va chorvachilikda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan turlarini topdi va ular asosida maxsus xamirturushlar va vinochilik uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarni boyitdi. Akademik M.I.Mavlaniy bir necha o‘nlab patentlar va mualliflik guvohnomasi soxibasi, ular yaratgan texnologiyalar oziq-ovqat biotexnologiyasi sohasida keng ishlatib kelinmoqda. Professor Q.D.Davranov MDH mamlakatlarida birinchilardan bo‘lib, yog‘ parchalovchi lipaza fermentini tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Bu fermentni ko‘p shakllilik sabablarini tahlil qila turib, har bir biotexnologik jarayon uchun o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan lipaza fermenti zarur degan fikrga keldi va buni amaliyotda isbotlab berdi. Q.D.Davranov yaratgan “Er malhami”, “Bist”, “Fitobiosol”, “Subtin” va boshqa biopreparatlar azot o‘zlashtiruvchi, minerallarni parchalash xususiyatiga ega bo‘lgan mikroorganizmlar asosida tayyorlangan bo‘lib, mamlakatimiz kishloq xo‘jaligi amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. B.f.d. J.Tashpo‘latov (1938-2005) “trixoderma xarzianum” deb atalmish zamburug‘larini o‘rganib, ulardan olingan fermentlar somon va g‘o‘zapoyani parchalashda foydalanish mumkinligini asoslab berdi va texnologiyasini yaratdi. Bu texnologiya asosida dag‘al yem-xashak tayyorlash va chorvachilikda ishlatish ishlar yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda biotexnologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan, tashkilotchi olimlardan biri b.f.d., professor M.M.Raximov bo‘lib, bu olim mamlakatimizning bir necha oliygohlarida, xususan Mirzo Ulug‘bek nomli O‘zbekiston Milliy universitetida, Toshkent Davlat Agrar universitetida, Toshkent Farmatevtika institutida biotexnologiya kafedralarini tashkil qilgan. M.M.Raximov - M.V.Lomonosov nomidagi Moskva Davlat Universitetida taxsil olgan va 1968 yil kimyo fanlar nomzodi ilmiy darajasiga sazovor bo‘lgan. Yuzga yaqin fan doktorlari va fan nomzodlariga ustozlik qilib kelmoqda. 600 ga yaqin ilmiy maqolalar, o‘quv qo‘llanmalar, darsliklar va patentlar muallifi. Mamlakatimizning qator orden va medallari biln taqdirlangan. O‘zbek olimlaridan T.G.G‘ulomova, A.H.Vahobov, X.A.Berdiqulov, R.Shoyaqubov, Z.R.Axmedova, Z.F.Ismoilov, I.J.Jumaniyozov va boshqalar mamlakatimizda biotexnologiyaning rivojlantirish ustida ilmiy va amaliy ishlar olib bormoqdalar. Shu o‘rinda, O‘zbekistonda biotexnologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan ayrim yirik olimlar haqida qisqa ma’lumotlar berib o‘tishni lozim topdik. Zeroki ularning ulkan mehnatlari tufayli mahalliy biotexnologiya sohasi paydo bo‘lgan. Xolmurodov Asqar G‘anievich (1939-1997) – Ukraina fanlar akademiyasiga qarashli Biokimyo institutida nomzodlik (1965) va doktorlik dissertatsiyasini (1976) himoya qilgan va ushbu institutda yigirma yil davomida faoliyat olib borgan. 1980 yildan boshlab professor. 1986-1997 yillar davomida O‘zFA Mikrobiologiya instituti direktori O‘zR FA muxbir a’zosi (1987) va haqiqiy akademigi 22 (1989) shuningdek, O‘zR FA Prezidiumi bosh ilmiy kotibi (1988) va vitse-prezident (1990) lavozimlarida faoliyat yuritgan. Ilmiy faoliyati davomida 300 dan ortiq ilmiy maqolalar va ixtirolar muallifi, 40 dan ortiq fan doktori va fan nomzodlariga rahbarlik qilgan. Muzaffarov Ahror Muzaffarovich (1909-1987) - algologiya, gidrobiologiya, gidroekologiya va suv o‘tlari biotexnologiyasi sohalari bo‘yicha faoliyat olib borgan yirik olim. O‘zR FA ning haqiqiy a’zosi (1960). O‘zR FA Botanika institutining direktori (1956-1960), O‘zR FA Prezidiumi a’zosi va kimyo-texnologiya va biologiya fanlari bo‘limining akademik-kotibi (1966-1970), O‘zR FA mikrobiologiya bo‘limi rahbari (1970-1977) keyin esa shu bo‘lim asosida mikrobiologiya institutini tashkil etib, unga rahbarlik qilgan (1977-1985). Ba’zi bir suv havzalarining suv o‘tlarini o‘rganib, ularning serhosil shtammlarini ajratib olgan. Bir necha monografiyalar va 200 dan ortiq ilmiy maqolalarning muallifi. Ibragimov Axmad Pochchaevich (1928-2010 ) – 1950- yilda Toshkent Farmatsevtika istitutini tamomlagan. 1954 yilda O‘zR FA Kimyo institutining aspiranturasida tahsil olib, kimyo fani bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1954-1957 yillar davomida Samarqand Davlat Qishloq xo‘jalik institutida Organik va biologik kimyo kafedrasi mudiri, 1957 yildan boshlab O‘zR FA Yadro fizikasi institutining radiotsion kimyo laboratoriyasini boshqargan. 1967 yilda O‘zR FA Biokimyo instituti direktorining muovini va ayni paytda nuklein kislotalar biokimyosi laboratoriyasiga rahbarlik qilib kelgan. 1984 yili O‘zR FA muxbir a’zosi. O‘zR FA akademigi (2000), O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1989) unvonlari sovrindori. Uning muallifligida 300 dan ortiq ilmiy maqolalar va beshta monografiya chop etilgan. Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|