O’zbekiston Respublikasi va oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Namangan muhandislik-texnologiya instituti

N
f
F
Bunda 
f
-ishqalanish koeffitsienti; 
N
- yuza tekisligiga tushadigan yuklama. 
1750 yilda L.Eyler xarakatsizlikdan nisbiy harakatga o’tish davrida qarshilik 
sirpanishdagi qarshilikdan har vaqt ko’p bo’lishini isbotlab berdi. 
Ishqalanish faniga asos solgan oim fransuz olimi SHarlь Kulon hisoblanadi. 
Kulon sirpanishga qarshilik, dumalanib ishqalanishga qarshilik, siljishga qarshilik 
kabi ishqlanish turlarining asosiy tushunchalariga birinchilardan bo’lib ta’rif bergan 
olimdir. 
SHarlь Kulon har hil metallarning, minerallarning va har xil yog’ochlarning 
sirpanib ishqalanishni o’rganib Amonton qonunini umumlashtirdi. Bunda u 

---

ishqalanish kuchining bir qismi yukga (nagruzkaga) bog’liq emasligini yoki juda ham 
kam bog’liqligini ko’rsatib berdi, ya’ni: 
A
N
f
F
Bunda A-ishqalanish va urinish yuzalarining ishqalanish kuchiga xos bir qismi. 
Kulonning yana bir katta xizmati shundaki, u birinchi bo’lib dumalab 
ishqalanish kuchini aniqlash uchun qo’yidagi formulani yaratdi: 
r
N
F
k
Bunda 
-uzunlik o’lchamida hisoblanadigan dumalab ishqalanish koeffitsienti; 
N
-r radiuslik erkin dumalanuvchi tsilindr og’irligi. 
Ammo Kulonning ishqalanish nazariyasiga qo’shgan fundamental xizmati 
xatodan xoli emas edi. U ishqalanish nazariya mexanizmining energetik va issiqlik 
aspektlarini e’tiborga olmagan edi. Kulon ishqalanish sodir bo’lganda mexanik 
energiyaning issiqlik energiyaiga aylanishini tushunmagan edi. 
Birinchi bo’lib ingliz olimi Benjamin Tompson (1798 y.) ishqalanish uchun 
sarf bo’ladigan mexanikaviy energiya yo’qolib ketmay, u issiqlik energiyasi sifatida 
o’tishi tavsifini berdi.
Ishqalanish nazariyasidagi effekti bo’yicha Mayer (1842 y.), Joulь (1843 y.), 
Gelьmtsgolьts (1947 y.) ham ko’p tajribalar o’tkazib o’z ulushlarini qo’shgan edilar. 
Rus 
olimi 
I.V.Kragelьskiy 
tomonidan 
ishqalanishning 
molekulyar 
– 
mexanikaviy hozirgi zamon nazariyasi ishlab chiqildi. Bu nazaraiya bo’yicha 
ishqalanish jarayoni ikki bir-biriga bog’liq jarayonlardan iborat ekan: materiallarning 
o’zaro xarakati jarayonida materialdagi g’adir-budirliklarning deformatsiyasi va 
materialning molekulalararo haqiqiy tutashuvning izi hosil bo’ladi. 
Bu nazariyaga oid umumiy ishqalanish koeffitsienti qo’yidagi formula bilan 
aniqlanadi: 
g
M
g
M
f
f
N
F
F
N
F
f
Bu yerda 
F
-umumiy ishqalanish kuchi; 
N
-normal yuklama (yuk); 
M
F
-ishqalanish kuchining molekulyar (adgezion qismi); 

---

g
F
-ishqalanish kuchining mexanikaviy (deformatsiyaviy) qismi; 
М
f
-ishqalanish kuchining molekulyar (adgezion qismi); 
g
f
-ishqalanish kuchining mexanikaviy (deformatsiyaviy) qismi; 
Ishqalanish ichki va tashqi ishqalanishlardan iborat. Ichki ishqalanish bir 
jismning molekulalari va atomlari orasida sodir bo’ladi. Ichki ishqalanish deb bir 
jismning bo’laklari orasida sodir bo’ladigan qarshilikka aytiladi. Bu ishqalanish 
birinchi navbatda harakatlari nisbatan yengil bo’lgan jismlarda uchraydi. Bunga 
misol qilib qo’zg’almas qilib A plastinka va unga nisbatan parallel bo’lgan v tezligida 
bir tekis xarakat qiluvchi