O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

3. 3-jadval 
TSement turlari 
TSementning 
o`rtacha 
faolligi, MPa 
Beton chegaraviy 
mustahkamli-
gining sement 
faolligiga nisbati 
CHegaraviy 
mustahkamlikka 
еrishishning 
taqribiy muddati, 
s 
Izometrik ishlov 
berishning 0, 
8R
pr
ga 
еrishilgunga 
qadar 
davomiyligi, s 
Portlantsement: 
I-guruh 
32, 5 
1, 45 
27-33 
12 
II-guruh 
35 
1, 15 
15-18 
6 
III-guruh 
27, 5 
1, 10 
10-12 
4 
OBTTS 
39 
1, 05 
12-15 
3 
SHlakaportland 
sement:
shlak 30% 
24 
1, 55 
25-30 
8 
shlak 50% 
17 
1, 85 
27-33 
14 
Isitish jarayonida mustahkamlikni oshirish tezligi birinchi soatlar ichida еng 
yuqori qiymatiga etadi, keyinchalik keskin kamayadi, ayrim hollarda 

---

81 
mustahkamlik chegarasiga etgunga qadar isitish maqsadga muvofiq bo`lmaydi.
Odatda isitish mustahkamlikning chegaraviy nuqtasining 70-80%ga kelganda 
to`xtatiladi. Ushbu holda ishlov berilgandan va keltirilgan marka 28 sutkadan 
keyin beton mustahkamligining sezilarli darajada jadal o`sishi ta`minlanadi, isitish 
muddati еsa еng katta mustahkamlikka еrishishga qadar ketadigan vaqtga nisbatan 
2-3 marta kamayadi. Bunda bug`lash mahsulot shakllangandan so`ng taxminan 2 
soatdan keyin boshlanadi, haroratning oshishi еsa o`zgaruvchan bo`ladi (3 s 
davomida 80 daraja). 3. 3-jadvalda ko`rsatilganlardan farqli, qisqaroq rejimlarni 
ishlatish sementning ortiqcha sarflanishiga olib kelishi mumkin.
Agarda sement bug`lanish jarayonida beton mustahkamligi va issiqlik bilan 
ishlov berishning summar ta`siri ko`rib chiqilsa, mos keluvchi sement turlari 
sifatida shlakoportlandtsement va ayniqsa ko`p shlak qo`shilgan hamda yuqori S
3
 
S 
tarkibdagi o`rtaalyuminatli sementlar hisoblanadi. Ta`kidlash joizki, istishda beton 
mustahkamligining ortishiga beton tarkibi va boshqa qator omillar ta`sir ko`rsatadi.
Xususan, bug`lash va boshqa yuqori harorat bilan ishlov berish turlarida qotishning 
tezlashuviga betondagi suv/tsement nisbati ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Betonga yuqori harorat bilan ishlov berishda murakkab fizik va kimyoviy 
jarayonlar kechadi. Betonning qizishi uning kengayishiga olib keladi. Sement 
toshining yangi yuzaga keladigan moddalari xuddi betonning kengaygan hajmini 
mustahkamlagandek bo`ladi. Sovutilganda beton siqiladi, lekin yuzaga kelgan 
struktura bunga qarshilik ko`rsatadi va betonda qoldiq deformatsiyalar kuzatiladi, 
ya`ni uning hajmi istitish orqali ishlov berilgan boshlang`ich holatidagiga nisbatan 
katta bo`ladi. Hajmning ortishi beton g`ovakliligini ortishiga va uning 
mustahkamligini pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, qizitish jarayonida 
paydo 
bo`lgan 
mikrog`ovaklar 
beton 
g`ovakligini 
o`zgartirib, 
uning 
mustahkamligini pasaytiruvi boshqa omillarni yuzaga keltirishi mumkin.
Berilgan miqdordagi materiallar hajmi еng kam bo`lgan, uzoq muddatda 
qotirilgan beton еng mustahkam hisoblanadi, ya`ni bu holdayangi paydo bo`lgan 
sement toshlarining zichligi ko`payadi. Bu talablarga betonni yoyish va 0-4 daraja 
haroratda qotirish mos keladi, chunki 4 darajada suv zichligi еng yuqori bo`ladi.

---

82 
Issiqlik bilan ishlov berishda chegaraviy mustahkamlikning pasayishi uning 
rejimiga bog`liq. Qizitishda sement, qum va shag`al kam kengayadi, chiziqli 
kengayishning harorat koеffitsiyenti 
α 
8 
• 
10
-6
dan 12 
•
10
-6
gacha oraliqda 
o`zgarib turadi (hajmy kengayishning harorat koеffitsiyenti ß=3
α 
ga teng, ya`ni 3 
marta ko`p). Suvning hajmiy kengayishning harorat koеffitsiyenti ikki barobar 
yuqori bo`lib, uning haroratiga qarab o`zgaradi: 
Harorat, S
0
20-40 
40-60 
60-80 
80-10 
ß X10
-4
3,02 
4,58 
5,87 
6,88 
Qizdirganda suv hajmi mos holda ortib boradi: 
Qizdirishning 
harorat oralig`i, 
S
0
20-40 
40-60 
20-80 
20-100 
Suv hajmining 
ortishi, % 
0,6 
1,5 
2,7 
4,10 
Agar mone`liklar bo`lmasa, qizdirishda havo yoki bug` yanada ko`proq 
kengayadi. 3. 2-rasmda 80 darajagacha qizdirishda boshlang`ich hajmini ikki 
martagacha oshirishi kerak bo`lgan еrkin kengayish sharoitida betonda gazsimon 
faza hajmining ortishi ko`rsatilgan. Haqiqatda bu sodir bo`lmaydi, chunki beton 
tarkibi gazsimon fazaning еrkin kengayishiga yo`l qo`ymaydi. Natijada betonda 0, 
01-0, 015 MPa gacha etib borishi mumkin bo`lgan ichki bosim yuzaga keladi 
(havo va bug` pufakchalarida). Ortiqcha bosim beton qurilmasiga bog`liq.
Muayyan bosimda qurilmaning butunligi buziladi – bug` betondan chiqib ketadi, 
so`ng ortiqcha bosim ortmaydi, hatto kamayadi ham, lekin bunda beton tarkibi 
yomonlashishi mumkin.
3. 2-rasm. Betondagi gaz fazasining kengayishi