O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Tekshirilish tarixi 
Tadqiqotchilarning taxminlariga ko‘ra Hind, okeanida suzish boshqa 
okeanlarga qaraganda ancha oldin, taxminan 6 ming yillar ilgari boshlangan. Hind
okeani sohillari juda qadim zamonlardan boshlab madaniyati yaxshi taraqqiy etgan 
markazlrdan biri bo‘lgan. Uning sohillarida va undan chetroqda yashagan qadimiy
xalqlar - Shimoliy Afrikaliklar, Janubiy YYevropaliklar, Janubi-Yearbiy 
Osiyoliklar, Xitoyliklar - savdo ishlari bilan shug‘ullanib, okeanning turli
qismlaridan suzib o‘tishgan, okean akvatoriyasi va tevarak-atrofidagi mamlakatlar 
bilan tanishishgan, shamollar, oqimlar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishgan.
Eramizdan 5-4 ming yillar oldin shumerliklar Fors qo‘ltig‘ida suzishgan va 
okeanga ham chiqishgan. Eramizdan 6 asr ilgari finikiyaliklar o‘z sayohatini Qizil
(Eritrei) dengizdan boshlab, Hind okeanining g‘arbiy qismidan Afrikani aylanib 
Atlantika okeaniga suzib o‘tishgan va Gibraltar bo‘g‘ozi orqali kaytib ketishgan.
Eramizdan oldingi 325-324 yillarda yunon harbiy flotchisi-Nearx Aleksandr 
Makedonskiyning topshirishga binoan dengiz yo‘li bilan Hind daryosining quyilish

---

---

joyidan Yevfrat daryosining quyilish joyigacha suzib o‘tdi va bu sayohat haqida

hisobot yozib qoldirdi. 
Eramizning boshlarida O‘rta dengiz xalqlaridan Gippal musson shamollaridan
foydalanib, Qizil (Eritrey) dengizidan Arabiston dengizi orqali Hindistonga suzib 
borish yo‘lini kashf etadi. VII-VIII asrlarda arablar Sharqiy Afrika, Arabiston 
yarim oroli va Hindistonning qirg‘oq yaqinidagi suv yo‘llarini o‘zlashtirdilar. IX 
asrgacha to Madagaskar oroligacha yetib bordilar. Arablar o‘z sayohatlari haqida
okeanning qirg‘oqlari, orollari, marjon riflari, oqimlari va shamollar to‘g‘risida 
ko‘plab ma’lumotlar tukxadilar. XV asrda xitoylik Chjen Xe Hind okeaniga yetti
marta katta ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiyalar davrida u okeanda suzib 
Kalikut, Maldiv orollarida bo‘ldi, Ormuz bo‘g‘ozi, Aden qo‘ltig‘i va Qizil
dengizgacha bordi. Chjen Xe suzib o‘tgan joylarining haritalarini tuzdi. 
XV-XVI asrlardan boshlab yYevropaliklarning Hind okeaniga bostirib kirish
davri avjiga chiqadi. Tverlik savdogar Afanasiy Nikitin 1466-1472 yillarda 
Sharqiy YYevropadan Hindistonga qilgan safarida Hind okeani sohillarida bo‘lgan
va barcha sarguzashtlarini "Uch dengiz osha" kitobida bayon etgan. 
Portugaliyaliklar birin-ketin G‘arbiy Afrika qirg‘oqlari bo‘ylab suzib borib Hind
okeanini zabt etishadi va suv yo‘li orqali Hindistonga borishadi. Pirovardida 1497-
1498 yillarda Vasko da Gama dengiz yo‘li orqali Hindistonga borishni tuligicha
amalga oshiradi. Ular 1500 yilda dengiz orqali Madagaskar, 1502 yilda Amirant, 
1505 yilda Komor orollariga suzib borishadi, keyinchalik Seyshel va Maskaren
orollarida bo‘lishib, ularni haritalarga tushirishadi. Portugaliyaliklardan keyin Hind 
okeaniga golland, fransuz, ispan va ingliz dengizchilari tashrif buyurishib, uning
barcha akvatoriyasi bo‘ylab sayohat qiladilar. O‘sha davrda Hind okeani nomi 
shakllanib, birinchi marta u 1555 yilda Myunster haritasidan o‘z o‘rnini egallaydi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida ingliz dengizchisi Jeyms Kuk 1772-1775 
yillarda "Rezolyushen" va "Advencher" kemalarida suzib, Hind okeaniga
geografik tavsif berish va uni qirg‘oq chiziqlarini aniqlash bilan birga, suvning 
yuza qatlamidan to 180 m chuqurlikkacha haroratning o‘zgarishini o‘lchash bilan
ham shug‘ullanadi. 1831-1836 yillarda "Bigl" kemasida tashkil etilgan 
ekspeditsiya ishtirokchilari tomonidan to‘plangan materiallar tabiiy fanlarni,
ayniqsa okeanografiyani rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi. Ekspeditsiya 
ishtirokchilari o‘z siyohati davomida Hind okeanini kesib o‘tish bilan birga Kakos,
Mavrikiy va boshqa orollarga ham tashrif buyurdilar. Hind okeani bo‘ylab qilgan 
sayohati davomida Ch. Darvin geologik biologik zoologik ilmiy tadqiqot ishlarini
olib bordi. Ayniksa atollarning kelib chiqishi to‘g‘risida yaratgan ilmiy nazariyasi 
hozirgi kunda ham mohiyatini yo‘qotgan emas.
Hind okeanini kompleks o‘rganish XIX asrning oxirida boshlandi. Eng yirik 
tadqiqotlar 1873-1876 yillarda "Chellenjer" kemasida ingliz ekspeditsiyasi
tomonidan olib borildi. Bu ekspeditsiyaga professor Uayvil Tomson rahbarlik 
qildi. Kompleks ilmiy tadqiqot ishlari Britaniya qirollik jamiyati tomonidan ishlab
chiqilgan dastur asosida amalga oshirildi. Ekspeditsiyada qatnashgan olimlar 
fizikaviy, kimyoviy, geologik, biologik ayniqsa ko‘proq zoologik kuzatishlar olib
bordilar. To‘plangan materiallar asosida 50 jildlik (30 ming bet) ilmiy to‘plam 

---

---

nashr etildi. "Chellenjer" ishtirokchilari asosiy ilmiy kuzatish ishlarini Hind

okeanining janubiy akvatoriyasida olib bordilar. 
1898-1899 yillarda Germaniya Hind okeanida suvning chuqurliklarini
o‘lchash maqsadida "Valdiviya" kemasida maxsus ekspeditsiya tashkil etdi. 
Ekspeditsiya asosan okeanning shimoliy va shimoli-g‘arbiy qismlarida
joylashtirilgan 129 ta stansiyada meterologik va biologik kuzatishlar hamda 
chuqurliklarni o‘lchash ishlarini bajardi. To‘plangan materiallar asosida G.Shott
1900 yilda Hind okeanining batimetrik haritasini tuzdi.
Hind okeanini keng ko‘lamda yalpisiga tadqiq qilish ishlari 1960-1965
yillarda YUNESKO tashabbusi bilan tashkil etilgan Xalqaro Hind okeani 
ekspeditsiyasi tomonidan amalga oshirildi. Bu tadqiqot ishlarida 20 dan ortiq
mamlakatlarning olimlari ishtirok etdilar, okean tabiatiga va tabiiy boyliklariga xos 
ko‘plab yangi ma’lumotlar to‘pladilar, okean tagi relefiga taalluqli bir qator
kashfiyotlar qildilar. Xalqaro ekspeditsiyada "Vityaz", "Ob"^ "Akademik 
Kurchatov", "Dmitriy Mendeleev", "Akademik Vernadskiy", "Mixail Lomonosov"
kabi sovet ilmiy kemalari ishtirok etdi. 
Binobarin, Xalqaro Hind okeani ekspeditsiyasi, Xalqaro geofizika yili va boshqa
ekspeditsiyalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida G‘arbiy Hind 
va Sharqiy Hind suv osti tog‘ tizmalari, Mozambiq Ouen, Tasmaniya, Diamantika
tektonik yoriq zonalari, Afanasiy Nikitin, Ob, Lena, Bardina, Zenit, Ekvator kabi 
suv osti tog‘lari kashf etildi.