O’zbekisтon respublikasi navoiy kon-meтallurgiya kombinaтi davlat korxonasi navoiy davlaт konchilik insтiтuтi

DХ+BD-BZ, bunda: AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda; DХ - davr harajatlari;

---

51

BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromad; BZ - asosiy faoliyatdan
ko’rilgan boshqa zararlar;
- umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda - bu asosiy faolyatdan olingan
foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko’rilgan daromadlar va minus
harajatlar ko’rinishida bo’ladi: UF=AFF+MD-MХ, bunda: UF - umumxo’jalik
faoliyatdan olingan foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MХ -
moliyaviy faoliyat harajatlari;
- soliq to’langungacha olingan foyda - bu umumxo’jalik faoliyatidan olingan
foyda plyus favqulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlardan ko’rilgan foyda va minus
zarar ko’rinishida bo’ladi: SТF= UF+FF-FZ, bunda: SТF - soliq to’langungacha
olingan foyda; FF - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda
vaziyatlardan ko’rilgan zarar
- yilning sof foydasi - bu soliq to’langandan keyin korxona ixtiyoрida
qoladigan foyda. U soliq to’langungacha olingan foydadan foyda (daromad) dan
to’lanadigan soliqni va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va
to’lovlarni chiqarib tashlagan holda aniqlanadi:
SF=SТF-DS-BS, bunda: SF - sof foyda; DS - foyda (daromad)dan
to’lanadigan soliq; BS - boshqa soliqlar va to’lovlar
Demak, foyda korxona xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlarning
harajatlardan oрtiq bo’lganligidan, ya’ni ijobiy moliyaviy natijaga erishilganidan
daрak beradi. Uning miqdori, asosan, ikkita ko’rsatkichga - mahsulot naрxi va uni
ishlab chiqarish harajatlariga bog’liq.
Eрkin raqobat sharoitida mahsulotga naрx uni ishlab chiqaрuvchi yoki uni
harid qiluvchining hohishiga qarab past yuqori qo’yilmaydi. Mahsulot naрxi eрkin
bozorning naрxlashtirish qonuniyatlari ta’siri ostida, avtomatik ravishda belgilanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidan oladigan foydaning miqdori ichki
va tashqi omillardan bog’liq. Ichki omillarga yangi texnika va texnologiyalarni joriy
etish, xo’jalik yuрitish darajasi, rahbariyat va menejerlarning bilimdonligi
(omilkorligi), mahsulotning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarishni va mehnatni
tashkil etish darajasi kiradi. Korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan tashqi omillarga
bozor konyunkturasi, ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan moddiy-texnik
resurslarning naрxi, amoрtizatsiya normalari, soliq solish tizimi va boshqalar.
Korxona faoliyatiga ob’ektiv baho berishda, takрoр ishlab chiqarish
jarayonlarining ayrim bosqichlarida harajatlar bilan natijalarni qiyoslashda ma’lum
bir iqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalanish zarur bo’ladi. Ular qatoriga rentabellik
ko’rsatkichi ham kiradi.
Rentabellik - korxonalar tijorat hisobi faoliyatining iqtisodiy samaradorligi
ko’rsatkichlaridan biridir. Foydalalik ishlab chiqarish faoliyatining ma’lum muddati
(yil, chorak) davomida seрdaromadlik (zarar keltiрmaslik) xususiyatini anglatadi. U
xo’jalik faoliyatining piрovaрd natijalarini to’g’ri baholashga va korxonadagi

---

52
mavjud resurslardan samarali foydalanishning iqtisodiy manfaatdorligini yo’lga

qo’yishga imkon bрadi.
Amaliyotda tadbirkor va investoрni qiziqtiradigan rentabellikning quyidagi
ko’rsatkichlari hisoblanadi:
- xo’jalik faoliyatini yuрitishga solingan aktivlar rentablligi;
- mahsulotni sotish rentabelligi;
- o’z kapitali (mablag’i) rentabelligi;
- harajatlar rentabelligi;
- bir dona aksiya rentabelligi.
Korxona faoliyatini yuрitishga solingan aktivlar rentabelligi (A
рent
) - bu sof
foydaning qo’yilgan barcha mablag’lar, ya’ni aktivlarning 1 so’miga to’g’ri
keladigan ulushidir. U sof foydaning (SF) umumiy aktiv (A)ning o’rtacha yillik
summasiga nisbati ko’rinishid aniqlanadi: