Oranizmlarning atrof-muhit omillariga moslashuvi

Morfologik moslashuv Suv organizmlarining tuzilishi morfologik moslashuvga misoldir: chunonchi, kitsimonlarning tez suzishga moslashuvi, plankton organizmlarning uchishga moslashuvi. Cho`l o`simliklarining odatda bargi bo`lmaydi va ularning tuzili namlikni eng kam miqdorda yo`qotishga moslashgan.
Fiziologik moslashuv. Bu masalan, hayvonlarning ovqat hazim qilish yo`lida ozuqa tarkibi bilan izoxlanadigan ferment yig`masi xususiyatlarida ko`rinadi. Cho`lda yashovchi jonzotlar tanalaridagi eg moddasini biokimyoviy achitish yo`li bilan suvga bo`lgan ehtiyojini qondiradilar. Fotosintezning biokimyoviy jarayonlari atmosfera havosida qat`iy muayyan gaz tarkibi bo`lgan sharoitda o`simlikning noorganik moddadan organik modda yaratish qobiliyati aks ettiradi.
Ekologik moslashuv. U har xil shakllarda namoyon bo`ladi. Hayvonlarda atrof-muhit bilan normal issiqlik almashishni ta`minlashga yo`naltirilgan moslashuv xatti-xarakati shakllari mavjud.
Xayvonlar nafaqat haroratning o`zgarishlariga balki namlik, yoritilganlik o`zgarishlariga, quyosh radiasiyasi darajasiga, boshqa ko`pgina ekologik omillariga ham moslashadilar. U yoki bu omillarda o`zgarish keng bo`lganida tabiiy tanlanish juda jadal kechadi. Shuning uchun qoida bo`lib qoganidek, hayvonlarning o`ziga xos hatti-harakati ekstremal sharoitlarga tushib qolish xavfidan `qutilib qolishga qaratilgan bo`ladi. Bu evoliyudsiya jaraynida ham namoyon bo`lgan. Masalan, eng kam tafovut prinsipi shakllangan, unga muvofiq tirik organizm boshqa teng sharoitlarda yashash joylarining shunaqasini tanlaydilar-ki, ularda muhitning bir yoki bir qancha belgilangan omillarining eng kam o`zgarishi ta`minlanadi.
Moslashuv hatti-harakati vaxshiy hayvonlarda o`ljani ko`rib qolib va ta`qib etish jarayonida namoyon bo`lshi mumkin. Qurbon bo`layotgan hayvonlarda esa vaxshiylarga muayyan javob berishda namoyon bo`lishi mumkin. Ba`zi bir hasharotlar vaxshiydir va tekinhurlarni keskin harakatlari bilan qo`rqitadilar. Kushishi davrida sut emizuvchilar va parrandalarning javob hatti-harakati favqulotda rangn-barang bo`ladi.
Hozirgi sharoitda ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari birligi ijtimoiy moslashish tushunchasini yanada kengroq belgilab olishni taqozo etmoqda. Keng miqyosdagi ijtimoiy moslashish -jamiyatdagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch - inson, ijtimoiy guruh bilan ishlab chiqarish munosabatlari va tegishli ustkurma ko`rinishlarining dialektik birligini ta`minlash va ziddiyatlarni hal etishdan iboratdir. Biologik moslashishning ijtimoiy jihatga bog`liq ekanligi o`z shakllari, turlari yo`nalishi va mazmuniga ko`ra rang-barangdir. U bir-biriga ta`sir qiluvchi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga oid, texnikaviy-texnologik va boshqa omillarni birlashtirib turadi.
Bu omillarning har qaysisi alohida birlashgan tarzda moslashishning biologik jihatlariga ta`sir ko`rsatadi. Insonning moslashishi, uning salomatligi va hastaliklariga «biologik» yoki «biologik-ijtimoiy» hodisa sifatida yondashishning boshqacha shakllari bir yoqlama yuzakidir. Bunday yondashuv mavjudotning quyi shaklidan yuqori ijtiioiy shakl tomon harakatini inkor qiladi yoki boshqalarining yuzaga kelishi o`zholicha yuz beradigan jarayon emas. Bu hodisalarning barchasi oxir-oqibatda ijtimoiy sharoit taqozosidir.
Shu munosabat bilan chexiyalik shifokor M. Obtulovich mulohazalari diqqatga sazovordir. Uning takidlashicha, allergik hastalar ko`payib ketishining sababini hozirgi davr turmushiga xos bo`lgan bexalovatlik, shoshma-shosharlik va zo`riqishlar natijasida vegetativ asab tizimining ojizlanishi, ularni keltirib chiqaruvchi omillarning ko`payganligi, shunengdek tashqi omillar ta`siri kuchayganligidan izlamoq kerak.
Shaharda havoni bug`laydigan sanoat qoldiqlari nafas olish yo`llariga shikast yetkazish farmasevtika sanoati yetkazib berayotgan dori-darmonlarni ko`p miqdorda ishlatish, ovqatlanishda tibiiy moddalari kamaygan konserva holidagi taomlarni ko`p yeyish sun`iy achchik-chuchuklardan foydalanish, hasharotlarga qarshi kurashishda zaharli ximikatlardan foydalanish natijasida ularning ekin-tekin mahsulotlariga o`tish tufayli bunday hastaliklar keng tarqalmoqda. Hozirgi davr kishisiga fan-texnik taraqqiyoti jadal rivojlanishi tufayli, yuzga ko`plab omillar ta`sir ko`rsatmoqda. Bular atom va kimyo sanoati rivojlanishi sababli yuzaga kelagan zararli unsurlar, biogeosenozlarni o`zgartiruvchi ishlab chiqarish qoldiqlari. Urbanizasiya bilan bog`liq ko`plab omillar va hokazolardir.

Tayanch tushunchalar: muxit tushunchasi, tabiiy va sun’iy muxit moslashish, fiziologik moslashish, xulkiy ekologik moslashish. Abiotik, biotik omillar,. Fitogen, edafik, topografik, fizik, kimyoviy va boshka omillar

Muxit tushunchasi fanda turli ma’nolarni anglatadi. Bular ekologik, geografik, fizik, falsafiy ijtimoiy va boshkalar.
ekologiyada muxit deb tirik organizmni urab turgan fizik kurmovni etiborga olinadi. Anikrok suz borganda muxit tevarak atrofdagi uzaro boglanishlardagi shart sharoit ta’sirlar majmuasidir. Odatda tabiiy va sun’iy muxitlar ajratiladi. Tabiiy muxitni suv kuyosh shamol xavo Yer usimlik va xayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muxit inson tomonidan yaratilgan bulib insonning mexnat maxsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muxitlar bir biri bilan chambarchas boglik. Ularning boglikligini ekologik muxit tushunchasi ifodalaydi. ekologik muxit bulib tirik mavjudotlar sub’ekt va ob’ekt ta’sirlar sifatida katnashib ta’sirlar esa tevarak atrofni saklab kolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chikaradi. ekologik muxit uz novbatida muayyan ekologik tizim xisoblanib uni tabiiy va ijtimoiy iktisodiy kismlarga ajratish mumkin.
Tabiiy ekotizim yoki ekosfera xayotni rivojlanishga imkon beradigan YYerning tasnifi va abiotik jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy iktisodiy tizim va insonning barcha atrof muxitga (jonsiz va jonsiz tabiatga) bulgan munosabatni bildiradi. ekologik muxit muvozanatda yoki muvozanat buzilgan xollarda buladi. Tirik organizm xayoti uzgarmagan shart sharoitlar va ta’sirlar barkaror xolatida muvozonati uzgarmaydi. Aksincha muxitning shart sharoitlari ta’sirlar buzilganda muvozanatsiz xolat kelib chikadi. ekologik muxitning buzilishi atmosferaning Yer osti suvlarning ifloslanishi, kattik chikindi moddalarning va ozukaning zaxarlanishi shovkunlarning kupayishi reaktiv moddalar va boshkalarning ta’siri ortib borishda kurinadi. Inson tabiiy konunlarini chukurrok urganish urniga xayot muxitini teskorlik bilan buzib ifloslantira boshladi.
Tirik organizmlar turtta asosiy muxitlarda tarkalgan. Ulardan ikkitasi xavo muxitlari ulik, tuprok muxit oralik va organizm (muxit sifatida) tirik xususiyatga ega. Xar bir xayot muxiti uz novbatida organizmlar yashashi uchun xar xil yashash joylaridan iborat. Masalan, suv muxiti kuyidagi yashash joylari sifatida uchrashi mumkin: chuchuk va shur suv, kulmok va okar suv, chukur va sayoz ilik va sovuk va xokozalar
Moslashish.sayyoramizda tirik organizlar bir-biridan keskin fark kiluvchi uziga xos turtta muxitgada tarkalgan ekan Ulardan biri xisoblangan suv muxitida dastlab xayot kelib chikkan.Keinchalik tirik organizmlar kuruklikka chikib tuprok xosil bulishida katnashadilar va uni egallaydilar . Shuning dek xavo va boshka organizmni ichida yoki sirtida xam tarkalganlar Demak bizga ma’lum bulgan tirik tabiat va uning tarkibiy xisoblangan uvoklilar zamburuglar, usimliklar va xayvonlar ana shu muxitlarda yashashga moslashganlar. Moslashish yoki adaptaciya populiyaciyalar yoki jamoalarning morfologik xulkiy va axbarot biocenotik xususiyatlarni ng majmuidan iborat buli b boshka populiyaciyalar tur jamoalar bilan yashash uchun kurashda golib chikishga sababchi buladigan shuningdek abiotik muxit ta’siriga chidamli bulganligini ifodalaydi.

Xulosa
Moslashish turli darajada va kurinishlarda nomoyon buladi. Masalan xarorat olamiga moslashish turli darajada va kurinishlarda namoyon buladi. Masalan xarorat omiliga moslashish molekulalar darajadan boshlab to biocenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Kupchilik usimliklar ortikcha kizib ketishdan saklanish uchun boshka usimlik turining soyasida usadi. Bu Yerda moslashish biocenotik darajada nomoyon buladi. Asalarilarning uylarini xaddan tashkari kizib ketganda kanotlarini kokib uyani sovitish jamoa darajasidagi moslashishga misol buladi.
Xayvonlarning tYeri bezlari orkali tanasini sovitishi yoki usimliklarni transliraciya orkali barg yuzasini sovitish yoki kabilar organizm darajasidagi moslashishlardir. Xulkiy yoki etologik moslashishlar xayvonlar uchun xos bulib turli shakllarda nomoyon buladi. Masalan, tashki muxit bilan xayvonlar tanasi urtasida normal issik almashinuvi uchun uya kurish kulay xaroratli joyni izlab topish shuningdek kushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy kuchib yurishlar ma’lum. Xayvonlar fakat xarorat olamiga xulkiy tomondan moslashib kolmay balki namlik yoruglik va boshka kupchilik ekologik omillarga xam moslashadi.
Omil tirik organizmlarga tugridan tugri ta’sir etuvchi muxitning ayrim bir tarkibiy kismidir. Shunday kilib ekologik omillar tirik organizm lar moslashish shart sharoit deb kurash kYerak. ekologik omil juda xilma xil tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta’sir etadi. Ular ekologik, fiziologik, genetik va boshkalar tarzida ta’sir etadi. ekologik omillarni tasniflashda uning tabiati, xarorat, shurlanish, bosim muxitining reakciyasi va boshkalar doimo uziga xos xususiyatga ega buladi.
R.N. Kashkarov (1933) omillarni uch guruxga ajratadi “ iklim, edafik, ofografik, biotik., antropik va tarixiy omillarga ajratadi.
Yashil usimliklarning xayoti uchun zarur bulgan omillar kosmik (yoruglik, xarorat) va Yerdagi suv va ozika omillariga ajratiladi. Biz ekologik omillarni abiotik(ulik tabiatning ta’siri) biotik (tirik organizmlar bilan boglik bulgan ta’sir) va antropogen (insonning faoliyati natijasida kelib chikadigan ta’sir) omillariga bulib urganiladi.
Abiotik omillarga kuruklik biocenozlarida kuyidagilar kiradi.
1. Iklim, yoruglik, xarorat, xavo, namlik (xar xil shakllardagi yogingarchiliklar tuprokning namligi , xavoning namligi, kor koplami ).
2. edafik (yoki tuprok gurung) tuprokning mexanik va ximiyaviy tarkibi tuprokning fizik xossalari va boshkalar.
3. Topografik (yoki orarafik) rel’f sharoiti
Suvdagi tirik organizmlarga asosan gidrologik omillar majmui ta’sir etadi.
Biotik omillar
1. Fitogen- birgalikda yashayotgan usimliklarning tugridan tugri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazetlik epifitlarning yashashi) va bevosita (tirik organizmlar yashayotgan muxitning uzgartirishi) kabi ta’sirlari
2. Zoogen xayvonlarning (oziklanishi payxonkilish va boshka uruglarni tarkatishi muxitga ta’sir etishi ) kabi ta’sirlar
3. Mikrobiogen va mikogen - mikroorganizmlar va zamburuglarning (parazitlik, tashki muxitni uzgartirish) ta’siri
Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chikadigan omillardir. Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muxitining uzgarishi uz novbatida ekotizimlarning tarkibiy kismlariurtasidagi boglanishlarning buzilishiga inkirozga yuz tutishiga olib keladi. Ba’zi xollarda biocenozlarning butunlay yukolib ketishiga sabab buladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil
   
2. 
   I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil
   
3. 
   I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil
   
4. 
   I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil