Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Bog‘lovchilar 
 
Bu so‘z turkumini va ko‘makchilarni M.Turopova sheva materiallari 
asosida tadqiq etgan
1
. Shеvalardagi bog‘lovchilar o‘z xususiyatlari bilan adabiy 
tilga yaqin holatda. Fonеtik ko‘rinishda farq bilinadi: va o‘rni bilan bog‘lovchi 
vazifasini baja-radi: səm bilan mən. Həm bog‘lovchisi qo‘llanganda “h” undoshi 
tushadi: כּsh כּsayəm onnы bashqa; kesəməm, a:samam alama-da. -də yuklamasi 
ba’zan bog‘lovchi vazifalarida qo‘llanadi: Bardыm-da, keldim. Aytqanыmnы 
ayttыm-da arqag‘a qashtыm. 
Toshketn viloyati shevalarida adabiy tilda teng bog‘lovchi vazifasini 
bajaruvchi va, ham, hamda, biroq, chunki, garchi, holbuki kabi bog‘lovchilar 
uchramaydi. Shu bilan birga sheva vakillari tomonidan ko‘p qo‘llanadigan 
ammo, lekin, biroq teng boglovchilari auni bir vaqtda aytilishi ham kuzatiladi: 
ammo lekin biroq – Man sizga aytsam, am(m)o lekin biroq hecham 
ulgurmadim (Bu misolda ammo bog‘lovchisida bitta “m“ undoshi tushib qolgan, 
ham so‘zida “h” undoshi tushgan(ham >am) shaklida talaffuz qilinib, yuklama 
vazifasida kelgan). Demak, bog‘lovchi-yuklamalar haqida ham sheva 
materiallari asosida fikr yuritish lozim bo‘ladi.
 
Yuklamalar 
 
Shеvalarda qo‘llanadigan yuklamalar –mi, mъ, -mы, -mə, -n,-chi, -ə, -yə, 
ham, כּv (ov) shaklarida ishlatiladi. Ular ma‘no jihatdan adabiy tildagidеk 
ko‘rinishlarga ega bo‘lsa ham, shaklan farqlidir: -a, -ə yuklamasi istak, qistashni
ifodalaydi: barsan-a, kesen-a. 
-chi yuklamasi -a, -ə yuklamasiga ma‘no jihatdan yaqin: alsay-chi,
kesai-chi, barsayichchi. 
- na,-nə yuklamasi ikki xil so‘roq ma‘nosini ifodalaydi: 
a) adabiy tildagi -mi yuklamasi vazifasida kеladi: sənəm a: damne, a:taq 
ba:zarыn kədi na? 
b) adabiy tildagi -chi so‘roq yuklamasi vazifasida kеladi: o:zin, kəpsə, 
ma:shi:nə nə? mən kеtəmə, sən nə. 
-av yuklamasi: a) hayrat, zavqlanish taajjub ma‘nolarini ifodalaydi; 
v) achchiqlanish, achinish ma‘nosida ham ishlatiladi: ba:hыma yеtəsən -
av, olumiqni bе:su! 
Sheva vakillari nutqida -in, -ng qo‘shimchasi -a,-ya yuklamasining 
ma‘nosini bеradi: Tandыrыnda o:tыn ba:rmы? - yoq-?! (Tandiringda o‘tin 
bormi, yo‘qa, yo‘q edi-ya). 
 
1
Turopova M. Bog‘lovchi. Ko‘makchi // O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984. 222-238-bеtlar.

---

71