Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 5. Şərəf, ləyaqət və işgüzar
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yayı nuş məlumatların v . ! . . . . . . . . . .
- Yayılmış ləkələyici məlumatların həqiqətə uyğun olmaması dedikdə
|
§ 5. Şərəf, ləyaqət və işgüzar
nüfuzun müdafiə şərtləri Şəxs (iddiaçı) barədə məlumatların yayılması Şəxs (iddiaçı) barədə məlumatlar yayılması faktı şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiə şərtlə rindən biridir. Başqa sözlə desək, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiəsi barədə məhkəmə iddia sının təmin olunması üçün bu və ya digər şəxs (iddiaçı) barədə müəyyən şəxs tə rə fin d ə n m əlum atlar yayılmalıdır. Mülki qanunvericilik «məlumatların yayılmasmna leqal (normativ) anlayış vermir, məlumatların yayılma formalarını və üsullarını müəyyənləşdirmir, habe lə bu formalara və üsullara aid xüsusi tələb nəzərdə tutmur. Əsas və başlıca məsələ məlumatların istənilən formada yayılma faktının özüdür. «Məlumatların yayılması»nın elmi (doktrinal) anlayışı, onun yayılma forma ları və üsulları məhkəmə praktikası* 2 və mülki-hüquq elmi3 tərəfindən müəyyən edilir. ’ Иоффе О С. Советское гражданское право. M., 1967, c.322; Придеороо Н А Общая и спсци- альная гражданско-правовая зашита чести и достоинства граждан (авторсф. лис. канд. юрид. На ук). Харьков. 1967, с.9; Рафиева Л .К Гражданско-правовая защита чести и достоинства личности в СССР. Авторсф. канд. лисе. Л., 1966, с. 14; Чернышева С. А. Защита чести и достоинства граждан. М., 1974. с.32; Маяеин Н С . Охрана прав личности советским законодательством. М . 1985. с.32; Маяеина М.Н. Защита личных неимущественных прав советских граждан. M , 1991. с.59; Гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. Т.//.Илларионовой и др. М., 1998, с.289; Коммагтарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации. Часть 1/Отв.рсд. О.Н.Садиков М.. 1999, с.335; Ярощенко К Б Жизнь и здоровье под охраной закона. М., 1990, с.161. 2 Вах: пункт 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ от 21 декабря 1992 г. K i 11. «О некоторых вопросах, возникающих при рассмотрении судами дел о защите чести и достоинства граждан, а также деловой репутации граждан и юридических лиц». 3 Иоффе О С. Советское гражданское право. М., 1967, с.322; Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Пол рсд. В.П.Грибанова, С.М.Корнеева. М., 1979, с. 197; Мачеин НС. Граждан ский закон и права личности в СССР. М., 1981, с. 150-151; Маяеин Н.С. Охрана прав личности со ветским законодательством. М., 1985, с.35; Белявский А.В., Придворов Н А. Охрана чести и досто инства личности в СССР. М., 1971, с.75; Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд. О А.Красавчикова, М., 1985, с.204; Малсина М.Н. Зашита личных неимущественных прав совет ских граждан. М., 1991, с.61; Гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. Т.И.Ихчарионовой и dp. М., 1998, с. 189. 83
Məlumatların yayılması dedikdə, onların üçüncü şəxslərin nəzərinə çatdırılması, həmin şəxslərə bild irilm ə si başa dü şü lü r. Söhbət şəxsin şə rəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatların bir neçə şəxsə və ya çoxsaylı şəxslərə (qeyri-müəyyən sayda şəxslərə) bildirilməsindən gedir. Məlumatların heç olmazsa, yalnız hər hansı üçüncü şəxsə çatdırılm ası da məlumatların yayılması sayılır. Ona görə ki, məlumatın bir nəfər şəxsə bildirilməsi onun yayılmasının qarşısını ala bilməz. Belə halda bilmək olmur ki, məlumat nə qədər yayılacaqdır. Çox vaxt məlumatın bir nəfər şəxsə çatdırıl ması onun geniş surətdə yayılma vasitəsi kimi çıxış edir. Məlumatların yalnız onların aid olduğu şəxsin özünə (zərərçəkənin özünə) b ilavasitə b ild iril məsi m əlum atların yayılması hesab e d ilm ir.1 Belə ki, başqa şəxslər və icti maiyyət həmin məlumatlar barədə bilmir. Buna görə də «təkbətək söhbət» hə min şəxsin şərəfi barədə ictimai rəyə hər hansı təsir göstərmir. Məsələn, və təndaş başqa şəxsə yazdığı məktubda onun yaramaz əməli barədə söhbət açır. Belə halda məlumatın yayılmasından söhbət gedə bilməz. Əgər həmin məktub şəxsin işlədiyi və ya təhsil aldığı yerə göndərilərsə, onda məlumatla rın yayılması göz qabağındadır. Başqa bir misalda vətəndaş öz qonşusuna bil dirir ki, guya o, adam öldürmə cinayətinə görə mühakimə olunmuşdur. Belə halda məlumatın yayılmasından və buna görə də şərəf və ləyaqətin mülki-hü quqi müdafiəsindən söhbət gedə bilməz. Zərərçəkən şəxs bu vəziyyətdə, əgər əsas olarsa, böhtana (və ya təhqirə) görə cinayət məsuliyyəti barədə məsələ qaldıra bilər1 2. Beləliklə, məlumatların yayılması dedikdə, onların zərərçəkən şəxsin (hə min məlumatların aid olduğu şəxsin) özünə yox, hər hansı şəxsə (üçüncü şəx sə) bildirilməsi başa düşülür. Məlumatların bildirildiyi şəxslərin hüquqi vəziy yətinin, habelə onların hansı məqsədlə yayılmasının məsələyə dəxli yoxdur. Şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatlar m ü x tə lif üsullarla (vasitələrlə) yayıla bilər. Həmin üsulların (vasitələrin) təxmini siyahı sı məhkəmə plenumu qərarında verilmişdir3. Onlara aiddir: • kütləvi informasiya vasitələri (KİV); • xasiyyətnamələr (onlara xidməti xasiyyətnamələr də deyilir) və digər sə nədlər; • yığıncaq və iclaslarda edilən çıxış; • söhbət və danışıqlar; • məktublar; • vəzifəli şəxslərə ünvanlanmış ərizə və şikayətlər. Kütləvi inform asiya vasitələrində məlumatların yayılmasına aiddir: mət buatda məlumatların dərc edilməsi; radio proqramı üzrə yayım; televiziya proqramı üzrə yayım; videoproqram üzrə yayım; kinoxronoloji proqramda nü mayiş etdirmə və s. Məsələn, istənilən qəzetdə, jurnalda və ya digər mətbuat 1 Bəx: пункт 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ от ! 8 августа 1992 г., Хв 11. ? Советское гражданское право. Учебник Том 1/Под рсд. В.П.Грибанова. С.М.Корнеева. М.. 1979, с.198; Гражданское право. Учебник. Часть 1/Под рсд. З.И.Цыбулснко. М., 1998, с.170; М акана ММ . Зашита личных неимущественных прав советских граждан. М.. 1991. с.61. 3 Вах: пункт 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ от 18 августа 1992 г., Хв 11. 84
orqanında felyeton, qeydlər, məqalə, xəbərlər formasında məlumat verilir ki, buna dərc etmə deyilir. Söhbət həm respublika əhəmiyyətli, həm də yerli əhə miyyətli qəzet, jurnal və digər nəşrlərdə, habelə müəssisə, təşkilat və idarələr də buraxılan divar qəzetlərində (belə qəzetlər sovet dövrü üçün xarakterik idi) şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatların dərc edilməsin dən gedir. X asiyyətnam ələr və digər sənədlər vasitəsilə məlumatların yayılması ba rədə biz əvvəlki yarımbaşlıqda danışmışıq. Söhbət idarə, təşkilat və müəssisə lər tərəfindən verilən sənədlərdən gedir. Onlar vasitəsilə şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatlann yayılması mümkündür. M əktublar şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu pozan məlumatların yayılma üsullarından (vasitələrindən) biridir. Söhbət həm rəsmi, həm də şəxsi xarak te rli m əktublardan gedir. Məsələn, vətəndaş başqa şəhərdə yaşayan tanışı na məktub yazaraq göstərir ki, ev əşyalarını onun qonşusu oğurlamışdır. Şəxsi xarakter daşıyan məktubla vətəndaş qonşunu oğurluqda təqsirləndirir. Yığıncaq və iclaslarda edilən çıxış vasitəsilə də məlumatlar yayıla bilər. Söhbət idarə, təşkilat və müəssisənin kollektivinin yığıncağında, həmkarlar it tifaqı komitəsinin və digər orqanlann iclasında edilən çıxışdan gedir. Şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatlar m itinqlərdə edilən çı xış v a sitə silə də yayıla bilər. Söhbət və danışıqlar məlumatların yayılma üsullarından (vasitələrindən) biridir. Qonşularla, bir yerdə işləyən şəxslərlə (iş yoldaşları ilə), habelə tanış- bilişlərlə bilavasitə söhbət və danışıq zamanı', eyni zamanda telefonla söhbət və danışıq aparılarkən şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu pozan məlumatlar ya yıla bilər. Məsələn, vətəndaş telefon vasitəsilə öz iş yoldaşına xəbər verir ki, onların işlədikləri təşkilatın müdiri vəzifəsindən sui-istifadə edərək bəzi cina yətlər törətmişdir. Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu pozan məlumatların vəzifəli şəxslərə ün vanlanmış ərizə və şikayətlər vasitəsilə də yayılması mümkün olan məsələ dir. Məsələn, vətəndaş rayon icra hakimiyyəti başçısına ünvanlandığı şikayət ərizəsində rayon mənzil təsərrüfatı idarəsinin müdirini rüşvət almaqda təqsir ləndirir. Başqa bir misalda vətəndaş səhiyyə nazirinin adına yazdığı ərizədə göstərir ki, filan nömrəli xəstəxananın baş həkimi xarici ölkə vətəndaşlarına körpə uşaq satmaq işi ilə (uşaq alveri) ilə məşğuldur. Ərizə və şikayətin ano nim (adsız) form ada olm asının mətləbə dəxli yoxdur. Belə ki, anonim ərizə və məktublar vasitəsilə xəbər vermə məlumatların yayılması hesab edilməli dir* 2. K ita b la r məlumatların yayılma üsullarına (vasitələrinə) aiddir3. Belə ki, şəx sin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu pozan məlumatlar kitablarda dərc olun maqla yayıla bilər. ' Məhz tanışlarla şəxsi söhbət böhtanın yayılmasının başlıca üsulu və ya onun yaranmasının əsası hesab edilir (bax: Кони А.Ф. Судебные речи. СПб. 1905, с.605*606). 2 Гражданское право. Учебник. Том I /Пол рсд. Е.А.Сухаиова. M.. I99S.C.737. 3 Белявский А.В.. Придворов Н А Охрана чести н достоинства личности в СССР. М . 1971. C.S1; Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд. О.А.Красавчикова. М.. 1985. с 204. 85
Şayiə ilə şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu pozan məlumatların yayılması mümkündürmü? Şayiə buraxılan zaman ləkələyici məlumatların kim tərəfindən yayılmasını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Zərərçəkən şəxs üçün (barə sində ləkələyici məlumatlar yayılan şəxs üçün), habelə şərəf, ləyaqət və işgü zar nüfuzun mülki-hüquqi müdafiəsi baxımından çox vaxt ləkələyici məlumat
hansı üsulla (vasitə ilə) ləkələyici məlumatların yayılma faktının özü əhəmiyyət kəsb edir'. Buna görə də şayiə ilə ləkələyici məlumatların yayılması mümkün dür* 2. Yayılmış şayiəni dayandırmaq mümkün olmayan məsələdir. Məsələn, şayiə yayılır ki, filan qadın əxlaqsız və pozğun həyat tərzi keçirir. Belə hal qa dına əsas verir ki, o, öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etsin. Ləkələyici məlumatlar məhkəmə dinləmələri zamanı rəsmi çıxışlar vasi təsi ilə də yayıla bilər. Sovet dövrünün həm hüquq ədəbiyyatı3, həm də məh kəmə təcrübəsi4 məhz bu mövqedə durur. Məsələn, qadın boşanma işinə dair məhkəmədə çıxış edən zaman göstərir ki, onun əri vəhabilər cərəyanının nü mayəndəsidir.
sab etmək olar. Ona görə ki, bu üsul heç də qətiyyən şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun pozulmasını aradan qaldırmır, zərərli nəticənin baş verməsini istisna etmir.
Məhkəmə qətnamə və hökmləri, ibtidai istintaq orqanlarının qərarları və di gər rəsmi sənədlər məlumatların yayılma üsulu (vasitəsi) hesab edilə bilməz Həmin sənədlərin məzmunundan qanunla müəyyənləşdirilən başqa qaydadc şikayət edilməsi nəzərdə tutulur5. Məlumatların hansı formada yayılmasının məsələyə dəxli yoxdur6. Belə ki şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunun mülki-hüquqi müdafiəsi baxı mından ləkələyici məlumatların hansı formada yayılmasının əhəmiyyəti yoxdur. Ləkələyici məlumatlar isə hüquq ədəbiyyatında7 və məhkəmə plenu mu qərarında8 göstərildiyi kimi iki formada yayıla bilər: yazılı formada; şifahi formada. Mətbuatda dərcetmə, məktub, ərizə, şikayət, xasiyyətnamə, rəsmi sənəd lər və b. məlumatların yayılmasının yazılı formasına aiddir. Yığıncaqda, iclasda, mitinqdə çıxış etmək, radio və televiziya vasitəsilə ya- ’ Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Под рсд. О.А.Красавчикова. М., 1985. с.205. 2 Гражданское право. Учебник. Том I/Пол рсд. ЕЛ.Сухапоса. М., 1998, с.737. 3 Пурцхвапидзе Б.З. Охрана чести и достоинства личности в советском уголовном праве, докт.дисс. с. 152-153; Белявский А.В.. Придворов Н.А. Охрана чести и достоинства личности в СССР. М.. 1971, с.79. 4 Вах: дело 2-50-64 во Вссволжском городском народном суде Ленинградской области. 5 Вах: пункт 3 постановления Пленума Верховного Суда РФ от 18 августа 1992 г, № I I ; Гражданское право России. Учебник. Часть 1/Под рсд. З.И.Цыбуяенко. М., 1998, с. 170. 8 Иоффе О.С. Советское гражданское право. М., 1967, с.322. 7 Малыш Н С. Охрана ııp.ııı личности советским законодательством. М., 1985; Малыша М П. Защита личных неимущественных прав советских граждан. М., 1991, с.62. 8 Вах: пункт 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ от 18 августа 1992 г, № I I . 86
Yayılmış məlumatların şəxsin (zərərçəkənin, iddiaçının) şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu ləkələməsi yım, şəxsi söhbət, telefon danışığı və s. isə məlumatlann yayılmasının şifahi formasına misaldır. Məhkəmə şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfu zunun müdafiəsi barədə iddiaya baxarkən mü əyyənləşdirməlidir. yayılmış məlumatlar şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu ləkələmişdir mi? Qeyd etmək lazımdır ki, Yayılmış məlumat lar ləkələyici xarakterə malik olmalıdır. Qanun ləkələyici məlumatların hər hansı əlamətini müəyyən etmir. Qanun da bu cür məlumatların heç olmazsa, təxmini siyahısı da verilmir. «Ləkələyici məlumatlar» ifadəsi rus dilinə «poroçahie svedeniə» kimi tərcü mə edilir. «Poroçahie» ifadəsi «poroçitğ» kəlməsindən yaranmışdır. «Poro- çitğ» kəlməsi isə lüğətlərdə «pisləmək», «bəyənməmək», «qınamaq», «nöq san tapmaq», «kiminsə haqqında pis (bəd, yaman) danışmaq», «qeybətini aparmaq», «tənə vurmaq», «etibardan, nüfuzdan və ya hörmətdən salmaq», «gözdən salmaq», «adını batırmaq», «biabır etmək» və s. kimi mənalarda tər cümə olunur'. Məhkəmə plenumu qərarında şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatların ümumi anlayışı formulə e d ilir: ləkələyici məlumatlar dedikdə, fiz ik i şə xslə r (hü q u q i şəxslər) tərəfindən qüvvədə olan qanunvericiliyin və ya əxlaqi-m ənəvi p rin sip lə rin pozulması barədə elə informasiya başa d ü ş ü lü r ki, həm in inform asiya fiziki şəxslərin şərəf və ləyaqətini və ya ş ə xslə rin (fiziki və hüquqi şəxslərin) işgüzar nüfuzunu alçaldır, onları qiym ətdən salır. Məhkəmə plenumu qərarında həm də şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu lə kələyən məlumatların təxmini siyahısı verilir: şərəfsiz davranış barədə məlu mat; əmək kollektivində düzgün olmayan davranış (nalayiq davranış) barədə məlumat; həyatda (məişətdə) düzgün olmayan (nalayiq davranış) barədə mə lumat; istehsal-təsərrüfat və ictimai fəaliyyəti gözdən salan məlumat və s. Şübhəsiz ki, şəxslər barədə istənilən məlumat onların şərəf, ləyaqət və iş güzar nüfuzunu pozmaq xüsusiyyətinə malik deyildir. Buna görə də hər hansı məlumat istisnasız olaraq şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlu matlar (ləkələyici məlumatlar) sırasına aid edilə bilməz. Bəs, müvafiq informa siyanı ləkələyici məlumat kimi qiymətləndirmək üçün hansı meyar (əlamət) əsas götürülməlidir? Başqa sözlə desək, hansı meyar (əlamət) əsasında şəxs barəsində yayılmış informasiyanı ləkələyici məlumat hesab etmək olar? Qeyd etmək lazımdır ki, barəsində inform asiya yayılmış şəxsin (yəni zə rərçəkən şəxsin, iddiaçının) subyektiv fik ri və m ülahizəsi özlüyündə hə m in in form asiyanı ləkələyici m əlum at hesab etmək üçün əsas ola bil məz. Həmin şəxs öz subyektiv fikri və mülahizəsi əsasında hesab edə və qiy mətləndirə bilməz ki, barəsində yayılmış informasiya onun şərəf, ləyaqət və iş- 1 1
Словарь русского языка. М., I960; Волин Б.И.. Ушаков Д.Н. Толковый словарь русского языка. М., 1939. г Вах: пункт 2 постановления Пленума Верховного Суда РФ от 18 августа 1992 г. X? 11 87
güzar nüfuzunu ləkələyən məlumatdır. Deməli, subyektiv meyar (əlamət) əsa sında müvafiq informasiyanı ləkələyici məlumat kimi qiymətləndirmək olmaz. Müvafiq informasiya ancaq o zaman ləkələyici məlumat kimi qiymətləndirilə bilər ki, həmin informasiya şəxsi (zərərçəkəni) q a n u n ve ricilik və ya əxlaq normalarına əməl olunması baxımından ictimaiyyətin, kollektivin və yaxud ayrı-ayrı vətəndaşların nəzərində gözdən (nüfuzdan, etibardan) salsın, adını batırsın və onu biabır etsin’ . Yalnız o informasiya ləkələyici məlumatlara aid edilə bilər ki, həmin informasiya hüquq (qanunvericilik) və ya əxlaq n ö q te yi-nəzərindən m ənfi qiym ətlə n d irilsin * 2. Deməli, obyektiv meyar (əlamət) əsasında müvafiq informasiya ləkələyici məlumat hesab edilir. Buna görə də hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərilir ki, informasiyanı ləkələyici məlu mat kimi qiymətləndirməyin əsasını Subyektiv meyar (əlam ət) yox, o b ye ktiv meyar (əlamət) təşkil edir3. Misala müraciət edək. Ahıl yaşında olan qadın öz qonşularına söyləyir ki, onun yaşadığı mənzillə üzbəüz olan mənzilə ailəli olmayan gənc qız köçmüş dür. hər gün həmin mənzilə qonaqlar gəlir, mənzildən musiqi səsləri eşidilir və s. Gənc qız hesab edir və fikirləşir ki, onun barəsində yayılan informasiya şərəf və ləyaqətini ləkələyir. Buna görə də o, öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək üçün iddia ilə məhkəməyə müraciət edir. Məhkəmə iddianı təmin etmə yəcəkdir. Ona görə ki, gənc qız barəsində yayılan informasiya obyektiv meya ra (əlamətə) yox, subyektiv meyara (əlamətə) əsaslandığına görə onun şərəf və ləyaqətini ləkələyən məlumat kimi qiymətləndirilmir. Belə informasiya gö ründüyü kimi, qanunvericilik və ya əxlaq normalarına əməl olunması baxımın dan gənc qızı qonşulann nəzərində gözdən salmır, onu alçaltmır, şərəfsiz et mir, adını batırmır və biabır etmir. Əgər qadın öz qonşularına söyləsə idi ki, gənc qız onun mənzilinə gələn yad kişilərlə əxlaqsız hərəkətlər edir, onlarla qumar oynayır, əyyaş həyat tərzi keçirir, onda demək olar ki, bu informasiya gənc qızı əxlaq norma və qaydala rına əməl olunması baxımından qonşuların nəzərində gözdən salır, onu şərəf siz və biabır edir. Buna görə də həmin informasiya gənc qızın şərəf və ləyaqə tini ləkələyən məlumat kimi qiymətləndirilir. Belə qiymətləndirmənin əsasında isə subyektiv meyar (əlamət) yox, obyektiv meyar (əlamət) durur. Buna görə də məhkəmə şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək barədə gənc qızın iddiasını təmin etməlidir. Hansı informasiyanın şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyə bilməsi mül ki hüquq elmində mübahisə doğuran məsələdir. Müəlliflərdən O.S.loffenin mövqeyinə görə, şərəf və ləyaqət yalnız o zaman pozula bilər ki, şərəf və lə yaqət müəyyən faktlar barədə məlumatların yayılması ilə ləkələnsin4. Ləkələyi ci məlumatlar qiymətvermə haqqında yox, yalnız müəyyən faktlar barəsində ’ Maıetın И C Охрана npan личности советским законодательством. M., I9S5, c.32-33. 2 Советское гражданское право. Учебник. Том İ /Под род. О.А.Красавчикова, М., 1985. с.205. 3 Ярощеико К Б . Жизнь и здоровье под охраной закона. М., 1990, с. 159; Комментарий к Гражданскому кодексу Российской Федерации. Часть 1/Под рсд. О.П.Садикоса. М ., 1999, с.335.
и достоинства граждан//Совстскос государство и право. 1962, № 7. с.64. 88
yayıla bilər’ . Digər müəlliflər isə göstərirlər ki, ləkələyici məlumatlar həm faktlara, həm də qiymət (xarakteristika) verməyə aid ola bilər. Bu mövqe alimlər arasında daha geniş yayılmışdır1 2. Fikrimizcə, ikinci qrup alimlərin mövqeyi daha inandırıcıdır. Belə ki, birincisi, ilk növbədə şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatlar müəyyən şəxsin konkret davranış (əməl) faktına aid olub, həmin fakt barəsində ya yıla bilər. Söhbət şəxsi gözdən, etibardan və hörmətdən salan, onun adını batıran və biabır edən konkret faktlardan (əməllərdən) gedir. Məsələn, vətən daş rayon qəzetində yazdığı məqalədə göstərir ki, guya kənd sakinlərindən V. qanunsuz (icazəsiz) ov etdiyinə görə brokonyerdir. Başqa bir misalda işçi mi tinqdə çıxış edərək işlədiyi təşkilatın müdirini (vəzifəli şəxsi) rüşvət almaqda təqsirləndirir. Bu misallarda şərəf və ləyaqəti ləkələyən məlumatlar şəxslərin konkret davranış (əməl) faktlarına toxunur. İkincisi, şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən məlumatlar şəxsə və ya onun əməllərinə qiymət (xarakteristika) vermək formasında da ola bilər. Söhbət müəyyən şəxsin davranışına, bir qayda olaraq, mənəvi qiymət ver məkdən, onun həyatına dair bu və ya digər faktları xarakterizə etməkdən ge dir. Məsələ burasındadır ki, şəxs barədə məlumatların xeyli hissəsi ictimaiyyə tin nəzərinə qiymət (xarakteristika) vermə formasında çatır. Düzgün qiymət (xarakteristika) verməmək isə şəxsin şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzunu al çaltmaq, onların dəyərini azaltmaq xüsusiyyətinə malikdir. Məsələn, qəzetdə yazılan məqalədə vətəndaş A-ya belə xarakteristika verilir ki, guya o, müftə- xor, tüfeyli, cəncəl və çirkin adamdır. Başqa bir misalda yığıncaqda çıxış edən şəxslərdən biri tərəfindən vətəndaş D. oğru, xain, satqın, riyakar və tamahkar adam kimi xarakterizə olunur. Daha bir misalda şöbə rəisi müəssisənin əmək kollektivinin yığıncağında çıxış edərək göstərir ki, guya işçi K. öz işinə vicdan la yanaşmır. Göründüyü kimi, göstərilən hallarda söhbət şəxsə qiymət (xarakteristika) verməkdən gedir. Buna görə də şəxsə (və ya onun əməlinə) qiymət (xarakte ristika) vermək barədə informasiya şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyə və alçalda bilər. Buradaca dərhal qeyd etməliyik ki, məlumatlar təmiz qiymətvermə fik rindən (mülahizəsindən) ibarət ola bilməz3. Belə fikir müəyyən şəxs tərəfin dən başqa şəxsin yaratdığı mənəvi məhsullara (əsərlərə və yaradıcılıq fəaliy yətinin digər nəticələrinə), habelə onun fəaliyyətinə qiymət verilməsi üçün söy lənir. Belə təmiz qiymətvermə şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu ləkələyən 1 Иоффе О.C. Советское гражданское право. M.. 1967, c.322. 2 Белянский А.В. Судебная зашита чести и достоинства граждан. М.. 1966, с.$; Белянский А.В., ПриВсорои Н А . Охрана чести и достоинства личности а СССР М., 1971, с. 55-57; М ании Н С Охрана прав личности советским законодательством. M., I9S5, сЗЗ; Советское гражданское право. Учебник. Том 1/Под ред. О.А. Красавчикова. M., I9S5, с.206. 3 Иоффе О.С. Советское гражданское право. М., 1967, с.322; М ании Н.С. Охрана прав личности советским законодательством. М „ 1985. с.33 Bu barədə başqa belə fikir də söylənilir ki. qiymət vermənin şərəf və ləyaqəti ləkələməsi qiymətin verildiyi konkret haldan asılıdır (öax. Белявский А.В.. ПриВоорос Н А . Охрана чести и достоинства личности в СССР. M., 1971. с.68). 89
məlumat hesab edilmir. Məsələn, belə fikir söylənilir ki, o, guya maraqsız ki tab yazmışdır və ya zəif tələbədir və ya pis müğənnidir və ya maraq doğurma yan müəllimdir və ya zövqü olmayan rejissordur və ya musiqini dinləmək qabi liyyətindən məhrumdur və s. Vətəndaş geniş əhali kütləsinin qarşısında çıxış edərək göstərir ki. filan müğənni pis müğənni olub, yaxşı oxumur və xoşuma gəlmir. Bu, müğənninin şərəf və ləyaqətini ləkələyən məlumat sayılmır. Buna görə də onun şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi barədə iddia təmin edilə bilməz. Şəxsin fiziki (cism ani) qüsuru (şikə stliyi) və x ə stə liyi barədə in fo rm a siya şərəf və ləyaqəti ləkələyən m əlum at hesab e d ilm ir. Buna görə də, əgər şəxsin həmin keyfiyyətləri (xüsusiyyətləri) barədə məlumatlar yayılarsa, belə hal onun şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi üçün əsas ola bilməz. Çünki şə rəf şəxsin əməllərinə uyğun olaraq formalaşır. Əməllər isə şəxsin öz iradə və şüurundan asılı olaraq edilir. Şəxsin şərəfi haqqında yalnız onun ş ü u rlu -ira - dəvi əməllərinə əsasən fikir və mülahizə söyləyirlər. Fiziki qüsur (şikəstlik) və xəstəliyə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, onlar şəxsin iradə və şüurun dan asılı olmayan keyfiyyət və xüsusiyyətlərdir. Buna görə həmin keyfiyyət və xüsusiyyətlər şəxsin şərəfinin formalaşmasına təsir göstərə bilməz. Məhz bu səbəbdən bu keyfiyyət və xüsusiyyətlər barədə məlumatların yayılması və fikir söylənilməsi şərəf və ləyaqətin müdafiəsi barədə iddia verilməsi üçün əsas ola bilməz. Məsələn, vətəndaş A. özünün tanış-bilişlərinə söyləyir ki, vətəndaş B. şəkərli diabet xəstəliyinə tutulmuşdur. Başqa bir misalda vətəndaş K. söy ləyir ki, onun qonşusu kardır və eşitmir və ya vətəndaş S.-nin gözlərindən biri kordur və yaxşı görmür və s. Bununla belə, əgər şəxsin xəstəliyi onun əxlaqsız əm əlləri ilə bağlı olarsa, onda həmin xəstəlik barədə yayılan in form asiya onun şərəf və lə yaqətini ləkələyən m əlum at kim i qiym ətlə n d irilir. Buna görə də həmin şəxs şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi barədə iddia verə bilər. Məsələn, vətən daş belə bir məlumat yayır ki, guya onun qonşusu sifilis (dəri-zöhrəvi) xəstəli yinə tutulmuşdur. Qonşu öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək üçün məhkəmə qaydasında iddia verir. Məhkəmə iddianı təmin etməlidir. Ona görə ki, şəxsin sifilis xəstəliyinə tutulması onun əxlaqsız və pozğun həyat tərzi keçirməsi ilə bağlıdır. Belə xəstəlik barədə yayılan doğru olmayan məlumat əxlaq norma və qaydalarına əməl olunması baxımından şəxsi gözdən salır, onu biabır edir və ləkələyir. Konkret şəxs tərəfindən cinayət tö rə d ilm ə si barədə inform asiyanın şərəf və ləyaqəti ləkələyən məlumat sayılması hüquq ədəbiyyatında mübahisə doğuran məsələdir. Bu barədə bir-birindən fərqli iki müxtəlif fikir söylənilir. Bə zi müəlliflər göstərirlər ki, şəxsin cinayət törədilməsində ittiham olunması barə də ləkələyici məlumatlara mülki qaydada baxmaq olmaz, çünki cinayət işləri nin araşdırılması istintaq orqanlarının səlahiyyətinə aiddir; məhkəmə müvafiq sübutlara malik olmadan ittihamın həqiqətə uyğun olmaması barədə qərar çı xarmaqla cinayətkarı təmizə çıxara bilməz. Bunun əksi olan mövqedə duran digər müəlliflər isə qeyd edirlər ki, mülki qanunvericiliyin şərəf və ləyaqətin müdafiəsi barədə müvafiq norması ləkələyi ci məlumatların məzmunu barədə hər hansı istisnaya yol vermir, məhdudiyyəl 90
nəzərdə tutmur və buna görə də şəxsin cinayət törədilməsində ittiham olun ması barədə ləkələyici məlumatlara mülki qaydada baxılmalıdır'. Bizim fikrimizcə, ikinci qrup alimlərin irəli sürdükləri fikir həqiqətə daha ya xındır. Belə ki, hər hansı şəxsi etibarlı sübutlar olmadan cinayət törətməkdə it tiham etmək çox ciddi məsələdir. Cinayət törətməkdə ittiham olunan şəxs öz təmiz adını hər cür qanuni üsullarla, o cümlədən mülki üsulla (qaydada) mü dafiə etməlidir. Göstərilən halda şəxsi mülki-hüquqi müdafiədən məhrum et mək ədalətsizlik olardı. Hesab edirik ki, şəxsin cinayət törədilməsində ittiham olunması barədə
kən məhkəmə tərəflərin xahişi ilə və ya öz təşəbbüsü ilə istintaq-prokurorluq orqanlarına və digər səlahiyyətli orqanlara sorğu göndərir. Bununla məhkəmə şəxsin cinayət törədib-törətməməsi barədə məlumat əldə edir. Məsələn, qə zetlərin birində belə məlumat yayılır ki. guya vətəndaş A. filan qadını zorlamış- dır. Vətəndaş A. şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək üçün mülki qaydada məh kəməyə iddia verir. Məhkəmə prokurorluq və istintaq orqanlarına sorğu gön dərir və bunun nəticəsində göstərilən cinayətin baş verməməsi barədə məlu mat alır. Deməli, şəxs hər hansı vətəndaşı cinayət etməkdə (məsələn, korrup siyada, rüşvətxorluqda, adam oğruluğunda və digər cinayətlər etməkdə) təq sirləndirərsə, həmin vətəndaş öz şərəf və ləyaqətini mülki qaydada müdafiə edə bilər. Yayılmış ləkələyici məlumatlar vətəndaşlann və hüquqi şəxslərin istənilən
borcunu (vəzifəsini) yerinə yetirməməsi barədə yayılır (işçi guya əmək intizamını pozmuşdur; universitetin professoru olmasına baxmayaraq, guya on il ərzində elmə heç nə verməmişdir; işçi guya öz vəzifəsinə vicdanla yanaşmır; o, guya öz həkimlik borcunu yerinə yetirmir; işçi guya zay məhsul istehsal edir və s.). Ləkələyici məlumatlar həm də son dərəcə şəxsi həyat hallarına, ailə-mə işət məsələlərinə aid ola bilər (qadının evinə guya axşamlar hər hansı kişi gəlir, orada gecələyir və sərxoşluqla məşğul olur; qəzetdə yazılır ki, qadını gu ya hər hansı kişi ilə intim vəziyyətdə görüblər; işçi qadın guya müəssisənin müdiri ilə intim əlaqədə olub və s.). „ ,
.1 Şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun müdafiə edil- Yayı nuş məlumatların v . ! . . . . . . . . . . həaiaətə uväun məsl barədə lddıa verilməsinin və bu iddianın tə- (doöru) olmaması min “ im a s ın ın üçüncü şərti yayılmış ləkələ yici məlumatların həqiqətə uyğun olmamasın dan, yəni onların doğru olmamasından ibarətdir. Yayılmış ləkələyici məlu matlar əsassız, uydurma və yalan xarakterə malik olmalıdır. Yalnız bu şərt ' Белянский А.В.. Придворов H.A. Охрана чести и достоинства личности в СССР. М., 1971, с. 74-75; Маясии Н С . Охрана прав личности советским законодательством. М., 1985, с.ЗЗ; Малеина М Н. Зашита личных неимущественных прав советских граждан. М., 1991, с.59; Белявский А.В. Судебная защита чести и достоинства граждан. М., 1966, с. 10. 91
mövcud olduqda şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuz alçalır, pozulur və onlara zə rər vurulur. Yayılmış ləkələyici məlumatların həqiqətə uyğun olmaması dedikdə, ilk növbədə ümumiyyətlə, mövcud olmayan hallar (faktlar) barəsində yayılan informasiya başa düşülür. Məsələn, hər hansı şəxs belə bir məlumat yayır ki, guya onun qonşusu alkoqolikdir və ya narkotik vasitələrdən istifadə edir. Baş qa bir misalda qəzetdə belə bir məlumat yayılır ki, guya dövlət orqanında çalı şan vəzifəli şəxs vəzifəsindən sui-istifadə etməklə özünə bahalı minik avtomo bili almış və bağ evi tikdirmişdir. Əslində isə göstərilən hallardan (faktlardan) hər hansı biri ümumiyyətlə, mövcud olmamışdır. Digər tərəfdən, ləkələyici məlumatların həqiqətə uyğun olmaması ayrı-ayrı halların (faktların) olduğu kimi (necə var) əks etdirilməməsi deməkdir. Məsələn, işçi öz ərizəsi ilə (öz istəyi ilə) işdən çıxır. Qəzetdə belə bir məlumat yayılır ki, guya işçi iş yerində müntəzəm surətdə sərxoşluq etdiyinə görə tutdu ğu vəzifədən azad edilmişdir. Göründüyü kimi, bu ləkələyici məlumat işçinin işdən çıxma faktını olduğu kimi (necə var) göstərmir. Məhkəmədə işə baxılan zaman yayılmış ləkələyici məlumatların həqiqətə uyğun olmasını cavabdeh, yəni həmin məlumatları yayan şəxs (zərərvuran şəxs) sübut etməlidir. Ona görə ki, əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi yayılmış məlumatların həqiqətə uyğun ol maması prezumpsiyasından çıxış edir' (MM-in 23-cü maddəsinin 1-ci bən di). Ona görə də bunun əksini, yəni yayılmış məlumatların həqiqətə uyğun olmasını həmin məlumatları yayan şəxs (cavabdeh) sübut etməlidir. İddi açı (zərərçəkən şəxs) məlumatların həqiqətə uyğun olduğunu sübuta yetirmə yə borclu deyildir. Əlbəttə, o, özü haqqında yayılmış ləkələyici məlumatların həqiqətə uyğun olmamasını sübuta yetirmək hüququndan məhrum deyil. Əgər cavabdeh (zərərvuran, ləkələyici məlumatı yayan şəxs) məhkəmədə işə baxılan zaman iddiaçı barədə yaydığı ləkələyici məlumatların doğru (həqi qətə uyğun) olduğunu sübuta yetirə bilməsə, onda iddiaçının (zərərçəkənin) iddiası təmin olunur. Belə halda iddiaçını (zərərçəkəni) ləkələyən sübuta yeti rilməmiş məlumatlar yalan və uydurma hesab edilir ki, bu hal qanunun müəy yənləşdirdiyi təmizlik (düzlük) prezumpsiyasına uyğun gəlir2. Özü də məlu matların yalan və uydurma olub-olmaması məsələsi işə məhkəmədə baxılar kən müəyyən edilir. Əgər məhkəmə müəyyən etsə ki, iddiaçını (zərərçəkəni) ləkələyən yayılmış məlumatlar yalan və uydurm a yox, doğru və həqiqətə uyğundur, onda iddia təmin olunm ur. Ona görə ki, yayılmış məlumatlar iddiaçını (zərərçəkə ni), onun əməl və davranışını nə qədər mənfi xarakterizə etsə də, ona xoş ol mayan təsir bağışlasa da, həmin məlumatlar şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun alçalmasına, bu nemətlərin qiymətinin azalmasına səbəb olmur. Düzdür, belə hallarda da iddiaçının (zərərçəkənin) şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzu alçalır, onların qiyməti azalır. Lakin ona, yəni şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun alçal- 1 1 11о<1>фе ОС. Советское гражданское право. М., 1967, с.323.
Гражданское право Учебник. Том 1/Под рсд. ЕЛ.Суханова. М., 1998, с.735. 92
masına yayılmış məlumat yox, iddiaçının (zərərçəkənin) davranışı səbəb olur. Yayılmış məlumatlar bu davranışı yalnız özündə əks etdirir’ . İddiaçının (zərər çəkənin) məhz özünün davranışı (əməli, hərəkəti) onun şərəf, ləyaqət və işgü zar nüfuzunu pozur, ləkələyir. İddiaçı barədə doğru və həqiqətə uyğun məlumatlar yayılması həmin şəxsin cəmiyyətin mühakiməsinə verilməsini, onun tənqid olunmasını ifadə edir. Bu, həm bütövlükdə cəmiyyətin mənafeyinə, həm də iddiaçının mənafeyinə uyğun dur. Doğru və həqiqətə uyğun faktlara əsaslanan tənqid vacib tərbiyəvi əhəmiy yətə malik olub, mənfi qüsur və çatışmazlıqlardan azad olmağa kömək edir.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|