О. Щ. Мирзяйев нефт-газ мядян аваданлыгларынын техники диагностикасы нын ясаслары bakı 012 Rəycilər

Şək.1.3. Texniki diaqnostika növlərinin klassifikasiyası 
 
Diaqnostika  sistemləri  obyekt  haqqında  alınan 
informasiyanın  səviyyəsi  ilə  fərqlənir.  Həll  olunan  
məsələdən  asılı olaraq  aĢağıdakı  növ diaqnostik sistemlər 
mövcuddur: 
-  iĢlək  və  iĢlək  olmayan  obyektləri  ayırd  etmək 
məqsədilə onların zay olmadığını göstərən və ya siniflərə  
Texniki  
diaqnostika 
DağılmıĢ 
obyektin 
diaqnostikası 
 
DağılmamıĢ 
obyektin 
diaqnostikası 
 
Dağıdıcı 
nəzarət 
metodunun 
tətbiqi ilə 
diaqnostika 
 
Vizual-ölçü 
nəzarəti  
tətbiqi ilə 
diaqnostika 
 
Funksional 
diaqnostika 
 
Test ilə  
diaqnostika 
Parametrik 
(operativ) 
diaqnostika 
 
Vibrasiyaedici 
diaqnostika 
 

---

 
26 
ayıran sistem; 
- qüsur və zədələrin axtarıĢı və ölçülməsi; 
-  obyektin  vəziyyətinin  monitorinqi  və  onun  qalıq 
ehtiyatının proqnozlaĢdırılması. 
Axırıncı göstərilən sistem daha qəliz olub, məsul və 
baha  qiymətli,  təhlükəli  istehsal  obyektləri  və  texnoloji 
avadanlıqlar üçün tətbiq olunur. 
Texniki  vəziyyətə  kompleks  nəzarət  metodunun  tət-
biqini nəzərdə tutan belə sistemlər təyinedici parametrlərin 
və  qalıq  ehtiyatını  müəyyən  edən  proqnoz  qiymətləndir-
mənin  operativ  korrektirovkasının  aparılmasına  imkan 
verir. 
Hal-hazırda kompleks monitorinq sistemlərdə qüsur-
ların  artımına  nəzarət  metodları  kimi  tutum  avadanlıq-
larında  akustik-emussion  nəzarət,  maĢın  avadanlıqları 
üçün isə vibrasiya parametrlərinə nəzarət metodları tətbiq 
olunur. 
Müasir  texnoloji  avadanlıqlar  mürəkkəb  texniki  sis-
temlərdir. İ(t) - fasiləsiz iĢlə qiymətləndirilən belə sistem-
lərin tələb olunan etibarlılığının təmin edilməsi (bax cəd-
vəl  1.1)  sadə  sistemlərə  nisbətən  daha  çətindir.  Ġxtiyari 
texniki sistemlərin etibarlığı onu təĢkil edən  ayrı-ayrı ele-
mentlərinin  etibarlığı  ilə  müəyyən  olunur.  Çox  vaxt  mü-
rəkkəb sistemlər üçün bir və ya bir neçə elementlərə nəza-
rət azeffektli olur, belə ki, digərlərinin vəziyyəti naməlum 
qalır. 
Mürəkkəb  texniki  sistemlərin  elementləri  öz  arala-
rında ardıcıl, paralel və ya kombinəedici üsulla birləĢdirilə 
bilər.  Elementlərin  ardıcıl  birləĢməsində  İ
1
,  İ
2
,…İ
n
 
müntəzəm iĢ ehtimalı belə bir ifadə ilə müəyyənləĢdirilir: 




n
i
i
n
I
I
I
I
t
I
1
2
1
,
...
)
(
 

---

 
27 
harda ki, Ġ
i
 - elementin müntəzəm i -ehtimalıdır. 
Paralel birləĢmədə 





n
i
i
t
I
t
I
1
)).
(
1
(
1
)
(
 
KombinəĢəkilli  üsulda  əvvəlcə  elementlərin  paralel, 
sonra  isə  ardıcıl  birləĢmədə  müntəzəm  iĢ  ehtimalı 
müəyyən olunur. 
Təkrarlayıcı  elementlərin  paralel  birləĢmə  üsulu 
rezervləmə (bron) adlanır. 
Rezervləmə  mürəkkəb  texnikir  sistemlərin  etibar-
lılığının kəskin artımına imkan verir. Məsələn, texniki sis-
temin  müntəzəm  iĢ  ehtimalı  0,99  olan  100  ardıcıl  birləĢ-
miĢ  elementlərdən  ibarətdirsə,  onda  onun  etibarlılığı 
0,99
100
-ə  bərabər  olub,  0,37-yə  çatır.  Yəni  verilən  zaman 
müddətində  sistemin  müntəzəm  iĢ  ehtimalı  37%-i  təĢkil 
edir. Mürəkkəb sistemlərin  diaqnostikasında onun etibar-
lılığının  qiymətləndirilməsində  bütün  tərkib  hissələrinə 
tam nəzarəti həyata keçirmək lazım gəlir. 
Texniki  sistemin  vəziyyəti  bir  çox  parametrlər 
çoxluğu ilə ifadə olunur. ĠĢ qabiliyyəti bir çox  parametr-
lərlə  xarakterizə  olunan  mürəkkəb  sistemlərdə  bir  sıra 
əlavə problemlər ortaya çıxır, belə ki:  

 sistemin iĢ qabiliyyətini xarakterizə edən əsas diaq-
nostik parametrlərin nomenklaturu qeyd olunur və onların 
nəzarətinin texniki vasitələri verilir; 
*  bu  parametrlərin  toplusunda  sistemin  texniki 
vəziyyətini  qiymətləndirən  alqoritm  və  fərdi  kompüterlər 
üçün proqramlar iĢlənilir. 
Texniki diaqnostika aparılan zaman bütöv və seçimli 
nəzarət  tətbiq    olunur.  Dağıdıcı  olmayan  müasir  metod-
ların tətbiqində əsas faktor kimi arasıkəsilməyən nəzarətə 

---

 
28 
keçiddən istifadə olunur. 
Çoxsaylı asılı elementlərdən ibarət mürəkkəb texno-
loji  avadanlıqlarda  fasiləsiz  nəzarətin  tətbiqi  onların 
texniki vəziyyətlərinin doğruluğu üçün əsas Ģərtdir. 
Texniki  diaqnostika  müəyyən  xərclər  tələb  edir  ki, 
bunlar  da  etibarlığa  və  təhlükəsizliyə  olan  tələbatın  art-
ması ilə yanaĢı artır. Müqayisə üçün ABġ-ın atom sənaye-
sində  defektoskopiyaya  (qüsurların  aĢkarlanmasına)  olan 
xərclər  bütün  istismar  xərclərinin  25%-ni,  Rusiyada  isə 
4%-ə  yaxın  bir  qiyməti  təĢkil  edir  [    ].  Bu  xərclər  özünü 
doğruldur,  belə  ki,  texniki  diaqnostika  sistemlərindən 
istifadə  olunması  texnoloji  avadanlığın  hər  bir  növünün 
tam istifadəsinə imkan verir və əhəmiyyətli iqtisadi effekt 
əldə olunur.