Nizomiy nomidagi

3-Jadval

---

13 
S
hiddat 
zonala
rini 
qarshi
lik 
bilan bajarishdagi tasnifi. (Herre,1994) 
Yuklamani 
shiddati, 
moslashishni 
rivojlanish 
tempiga 
va 
uni 
mustahkamlanishiga yordam beradi (2-chizma). 
100 
90 1 
80 
70 3 
60 
50 
40 2 
30 
20 
10 
0 40 30 25 20 10 0 10 20 30 40 50 
Xaftalar 
2-chizma. 
Trenirovka 
ta’sirini 
davom 
etishidan 
moslashishni 
mustahkamlanishi bilan bog’liqligi (Hottynfer, 1986). 
Shartli belgilar: 1- har kungi trenirovka 
2- xaftada 1 marta; 
3-moslashishning mustahkamligi. 
Tarti
b raqami 
Maksimal 
natijadan 
foiz 
hisobida 
Shiddati 
1. 
31-50 
Kichik 
2. 
51-70 
Engil 
3. 
71-80 
o’rtacha 
4. 
81-90 
Submaksimal 
5. 
91-100 
Maksimal 

---

14 
Agar mashq shiddati pastki ta’sir ko’rsatish pog’onasi chegarasida bo’lsa, 
(ekstensiv yuklama), jismoniy sifatlar sekin rivojlanadi, lekin moslashish yuqori 
darajada bo’ladi. 
Organizmning funktsional imkoniyatlari yanada oshishini ta’minlash uchun 
yuklamalarni ularning hajmi va shiddatini oshirib borgan holda muntazam ravishda 
yangilab turish zarur. 
Jismoniy tarbiya jarayonida faollikni oshirishning asosiy shartlarini bajara 
olishlik, individuallashtirish va muntazamlik printsiplarini tahlil qilish munosabati 
bilan ko’rib chiqildi. Yangi topshiriqlar va ular bilan bog’liq bo’lgan yuklamalarni 
bajara olish shug’ullanuvchilarning qurbi yetsa, yuklamalar organizmning 
funktsional imkoniyatlariga mos kelma yoki jinsning individual xususiyatlariga 
muvofiq bo’lsagina talabalarni o’stirib borish ijobiy natijalarga olib kelishi 
mumkin. 
Mashq qilish jarayoni tarkibiga dam olish ham kiradi. Dam olish muayyan 
qoidalar asosida o’tkazilganidagina mashqning tashkiliy qismi bo’lib hisoblanadi. 
juda qisqa yoki uzoq dam olish mashq rejasini buzib, asosiy qismda kam yoki ko’p 
mashq bajarishga sabab bo’lishi mumkin. Bunda mashq bajarishdagi dam olishni 
(yuklama va dam olishning qo’shilishini) eng qulay holatda bajarish talab etiladi. 
L.P.Matveev ma’lumotlariga qaraganda, dam olish deb yuklamadan keyin ish 
qobiliyatining tiklanish jarayoni tushuniladi. Shuning uchun dam olish yuklamani 
boshqarishda asosiy omillardan biri bo’lib hisoblanadi. Yuklama qismlari oraligi 
qanchalik qisqa yoki uzoq bo’lishi har xil qo’llanmalarda ta’sirning ko’proq 
nimaga qaratilganligiga va tiklanish jarayonining qonuniyatlariga qarab 
belgilanadi. Bunda oraliq, uch xil-to’la (yoki oddiy), qattiq (yoki subinterval), 
ekstremal (yoki superinterval) bo’lishi mumkin. 
Shug’ullanuvchining imkoniyatlari haqida (jismoniy tayyorgarlik normativlari 
to’g’risida) jismoniy tayyorgarlik normativlari asosida sinab ko’rish, tibbiy 
ko’rikdan o’tkazish va pedagogik kuzatishlar olib borish yo’li bilan aniq 
ma’lumotlar olinadi. O’qituvchi dastlabki ma’lumotlarga suyanib, dastur 
materialini aniqlaydi (ayrim hollarda dastur mazmunini uning o’zi belgilaydi), 

---

15 
mazkur bosqichda bajarish mumkin bo’lgan me’yorni belgilaydi, shuningdek 
kelgusida bu me’yor qanday bo’lishi kerakligini va uni egallash yo’llarini ham 
aniqlab oladi. 
Jismoniy yuklamani me’yorlashda qiz va o’g’il bolalarga har xil darajadagi 
jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lgan o’quvchilar, asosan, tezkorlik va chidamlilik 
mashqlari orqali pog’onali yondoshish zarurligi ko’rsatilgan. 
Harakat sifatlarini samarali rivojlantirishga faqat yuklamani me’yorlashning 
hamma parametrlari normasiga amal qilingan sharoitdagina erishiladi. 
Jismoniy mashqlarning yuklamalanishi quyidagi ko’rsatkichlar bilan 
aniqlanadi: mashqni o’ziga xos xususiyatlari, bajarilish shiddati, ishning davom 
etishi, alohida mashqlar oraligidagi dam olish xususiyati va ularning takrorlanish 
soni. Bu jarayonlarning nisbati mashqlarning yuklamasini, mashqlarning hajmini, 
yo’nalishi va organizmga ta’sirini aniqlaydi. 
Yuklamalarning xaftalik, oylik, yillik to’lqinsimon tebranishlari, ularning 
dinamik to’g’ri chiziq, zinapoyali shakllari o’zi go’yoki bir fan vazifasini o’taydi. 
Bu shakllarning birortasidan foydalanish jismoniy tarbiyaning har xil 
bosqichlaridagi aniq vazifa va sharoitga bog’liqdir. 
Kollej o’quvchilariga beriladigan jismoniy mashqlar yuklamasining ta’sirini 
baholashda 5 bosqichli turkumlardan foydalanishni taklif qilgan. 
1-bosqich. Mashqlar bajarilishi shiddatining sust bo’lishi (taxminan 20-30%). 
Bu bosqichda ish juda uzoq vaqt bajarilishi mumkin. 
2-bosqich. Mashqlar bajarilishi shiddatining o’rtacha bo’lishi (tahminan 
50%). Bu bosqichda jismoniy mashqlar bajarish rejimi umumiy chidamlilikni 
rivojlantirishga yordam beradi. 
3-bosqich. Mashqlar bajarilishi shiddatining katta bo’lishi (tahminan 70%). 
Bu bosqichda kollej o’quvchilari organizmidagi mushaklar ko’proq kuchlanish 
bilan ishlaydi. 3-bosqichda bajariladigan mashqlar davomiyligi 4-5 daqiqadan 
ortmasa-da, nafas olish sur’ati va boshqa ko’rsatkichlar muhim ahamiyatga ega. 
4-bosqich. Mashqlarning bajarilish shiddati submaksimal (tahminan 80%). 

---

16 
15 
10 
5 
0 2 4 6 8
Daqiqa hisobida maksimal ish davrlari 
4-chizma. Tredbanda 1-sportchiga 13 xil har xil variantda maksimal yuklama 
beriladi, qonda laktatning maksimal kontsentratsiyasi. 
Yuklamani shiddati va hajmi o’rtasida teskari proportsional bog’liqlik 
mavjud. Masalan: 15 km tezlikda yaxshi trenirovka qilgan sportchilar 1-2 soat 
yugurishga, 30 km – 30 soniyadan oshmaydi. 
Yugurish tezligini masofaning uzunligi otish pastga qarab tez tushuvchi, 
keyin sakrab tushishini ko’ramiz. 
Jismoniy yuklama unga nisbatan shiddat otish bajarilsa faqat kerakli hajmga 
yetgan holda u samarali bo’lishi mumkin.